Արյունոտ ապրիլի վերջերն էր։ Զենքերը լռել էին մասամբ, բայց դեռ կրակոցներն արձագանքում էին մեր ականջներում: Թնդում էին: Որոտում: Ծուխ ու փոշի հանում մեր քթերից: Սահման, սահմանամերձ, ճանապարհ գնալ բառերը վախ էին ներշնչում, շատերին ետ պահում գնալիք ճանապարհներից: Խուսափում ու վախենում էինք հատկապես սահմանամերձ ճանապարհներից: Ամեն մեկը քարացել էր իր տեղում: Կյանքն էր քարացել: Լույսն էր քարացել ինչ-որ անորոշ մի տեղ ու չէր երևում:
Ճանապարհներին ամեն ինչ էլ կարող էր պատահել. ընդհանրապես մեր ժողովուրդը ճիշտ է ասում` դեպքը մի անգամ է լինում: Շատերին էլ ետ չէին պահում վախն ու խառը մտքերը, որովհետև մարդկանց մի խումբ կա, որ չգիտի էլ, թե ետ պահելը որն է, ճանապարհ է, պիտի գնաս, անցնես ու ետ գաս ողջ -առողջ` հասկացած, որ դու գնացողներից բոլորովին էլ լավը չես:
Ես երեխաներիս հետ երկու օրով մեր գյուղ էի գնում: Լարված էի: Պիտի Վրաստան հասնեինք` անցնելով սահմանամերձ Տավուշի ու հարակից գյուղերի ողջ երկայնքով: Դեպքեր էին եղել, որ թուրքերը մեքենաների վրա էին կրակել, ու այդ միտքը սարսափեցնում էր ինձ… Ամբողջ ճանապարհին մեր հեռախոսները չէին լռում…
– Չէ, Նոյեմբերյան չենք հասել:
-Մամա, լավ էլի, մենք առաջին անգամ չենք գյուղ գալիս:
-Մեր սահմանը ե՞րբ վտանգավոր չէ:
Զանգը հետևում էր զանգին, հաղորդագրությունը` հաղորդագրությանը, գյուղից, Երևանից և այն բոլոր վայրերից, որտեղ գիտեին մեր գնալու մասին: Հարցերը կրկնվող ու նույնն էին հիմնականում .
– Ե՞րբ կհասնեք, ու՞ր հասաք, որտե՞ղ եք, բա ինչի՞ մտքներովդ անցավ էս խառն օրերին գյուղ գալ:
Մթնում էր, մեքենան իր ընթացքի մեջ էր, երեխաներս հանգիստ քնած էին: Ես սկզբում այդքան էլ չէի վախենում, սովորական էի վախենում, բայց քանի հասնում էինք սահմանամերձ գյուղերին, սիրտս արագ թպրտում էր մորթված հավի պես: Ճանապարհին ինչքան ժամ ու մատուռ էի տեսնում, խաչակնքում ու փառաբանում էի Աստծուն` ի խորոց սրտի….
Ճանապարհի երկարությունի՞ց էր, թե՞ վախից մարմինս ձգվել էր, վերջույթներս լարվել էին, թմրել: Գնալով ավելի էին լարվում, մանավանդ, երբ նայում էի խաղաղ քնած երեխաներիս: Երկուսն էլ` գրկիս մեջ: Նույնիսկ լեռնային մաքուր օդը, կարմիր ամպերի թևին թառած մայր մտնող արևը, որ անհոգ գնում էր` ուրիշ աշխարհներին բարի լույս ասելու, ծաղկած լեռնալանջերը չէին լցնում սիրտս: Առաջին անգամն էր, որ մեր չքնաղ լեռնաշխարհը թռիչքներ ու ներշնչանք չէր տալիս սրտիս: Աչքս ոչ մի բան չէր գալիս:
Մտքում հազարերորդ անգամ գանահարում էի ինձ, անիծում, դարակազմիկ մեղքեր վերագրում ինքս ինձ: ՈՒզում էի, որ ներսումս հաղթած լիներ մոր բնազդը, որը կկարողանար երեխաներիս հեռու պահել շառ ու փորձանքից, բայց եղածը եղած էր. ուղղակի շատ էի կարոտել գյուղում մենակ ապրող մորս: Քեռուս տղան էլ թարսի նման զանգել էր, թե հանգստյան օրեր են, գյուղ եմ գնում, արի հետս, ճամփին կասենք, կխոսենք, ծլվլալով կգնանք, կգանք… Եվ առանց երկար-բարակ մտածելու` ճանապարհ էինք ընկել ու գնում էինք:
Մթնում էր արդեն, երբ անցանք սահմանի գյուղերը, մոտեցանք Վրաստանի սահմանին: Կարևորը, որ լույսով հասցրինք անցնել սահմանի գյուղերը: Մեքենաների վրա գիշերվա ժամերին էին ավելի հաճախ կրակում: Ճանապարհին ես մտքումս այնքան մոլեգին էի աղոթել, որ վաղուց անցել էի թույլատրելի սահմանը, ու իմ բաժին Աստվածը, ձայնիցս հոգնած ու ձանձրացած, պիտի որ ականջները բամբակ խցկած լիներ:
Երբ մաքսատան մոտ արթնացրի երեխաներիս և պիտի իջնեինք, անցնեինք սահմանը, պարզվեց , որ մեր ձեռքի պայուսակը մոռացել ենք Դիլիջանի գազալցակայանի սպասասրահում, որի մեջ էլ մեր անձնագրերն էին:
Հետ ենք վերադառնում նույն ճանապարհով, չենք ծլվլում: Առանձնապես չենք լարվում, որովհետև ուղեղս արդեն ոչինչ չի ընկալում, չենք աղոթում, որովհետև ամբողջ օրն արդեն շատ ենք ձանձրացրել Աստծուն:
Երկինքը քանդել է հազար տարվա կար ու կարկատանները, անձրև է գալիս… ՈՒ ծարավ արտերին իր թաց օրերի երազները պատմում մշմշալով… Հեռու հորիզոնի մի անկյունում երկինքը շատ է պատռվել, անընդհատ կայծակ է դուրս պրծնում ու նոր սպառնալիքներ թափում երկնքից… Արտերը մոր կաթը խմող պուճուրների նման փռվել են փառավոր ու ո՜նց են շողշողում, պլպլում գիշերվա մթնում:
Հեռվից եկող խուլ տկտկոցի ձայները վկայում են, որ կրակոցներ են: Չեմ լսում առանձնապես, չեմ հուզվում, հեռախոսներն անջատել ենք, որ հարազատներին թվա, թե արդեն Վրաստանում ենք, ու արդեն հնարավոր չէ զանգել մեզ…. Քեռուս տղան ոչինչ չի ասում, լուռ վարում է մեքենան: Ես հիշում եմ` երբ ուսանող էինք, նույնիսկ մազներս արդուկելու համար էր գոռգոռում մեզ վրա, հիմա ոչինչ չի ասում, չի ասում.
-Ա’յ որ արդուկը խլում էի, նեղանում էիք: Խլում էի, որ ուղեղներդ հետը չարդուկեիք ու չհարթեցնեիք էն աստիճանի, որ էսօր պայուսակն եք մոռանում, վաղը ինքներդ ձեզ եք մոռանալու գազալցակայաններում: Ու էդ գազալցակայանի աշխատողը մատը դնելու է քներակին ու մտածի. «-Հիմա էս ծալապակասի համար շտապ օգնություն կանչե՞մ, զանգեմ հոգեբուժարա՞ն, թե՞ ոստիկանություն»։
Չի ասում, նրա բոլոր չասված բառերը, հերթի մեջ կոխկռտելով իրար, լցվում են ականջներիս մեջ ու խշշում այնտեղ…
Բարեբախտաբար Դիլիջանի գազալցակայանում անփորձանք մեզ են հանձնում մեր պայուսակը: Ամեն ինչ իր տեղում է: Մենք կրկին ետ ենք շրջվում դեպի մեր գյուղ տանող ճանապարհով: Կրակոցներով, վտանգներով լի ճանապարհով, կեսգիշերի մթան մեջ հազիվ նշմարվող, ավելի շատ արահետ հիշեցնող ճանապարհով: Մի քիչ սկսում ենք ծլվլալ: Խոսում ենք, որ լարվածությունը թուլանա, որ չպայթենք ձիգ փչած փուչիկի պես: Պատուհանները բացում ենք, անձրևից մաքրված օդը լցվում է ներսներս, զարմանալի մաքրություն է բուրում աշխարհից…
-Ո՞վ հորինեց էս անտեր պատերազմը: Տեսնես ի՞նչ ձև ունի ատելության չարիքի սերմը: Տեսնես որտե՞ղ են դնում, ու՞ր են շպրտում խիղճը` պատերազմն սկսելուց առաջ:
Ոսկեպար գյուղին չհասած` գյուղ իջնող մի տասը տղա փակում են մեր ճանապարհը: Սկզբում շփոթվում ենք, չենք հասկանում, թե ինչ է կատարվում, բայց շուտով հասկանալի է դառնում եղելությունը` մի քանի տղա պարում են գյուղի ճանապարհին ու միտք չունեն ճանապարհը զիջելու մեզ: Պարում են գիշերվա կեսին` ինքնամոռաց, գոռալով, սուլելով, հարայ- հրոցով: Ցերեկը գնացել են, մի կուշտ քեֆ արել իրենց արդար անտառներում, հիմա էլ զուռնա-դհոլը զլած` տուն են վերադառնում` կիսամերկ, անթև վերնաշապիկները բաց գցած:
Մենք կանգնեցրել ենք մեքենան ու տղաների պարն ենք նայում` ինչքան ուժ ունեն ոգևորված ու սրտաբուխ: Մեքենայում նստած` թևերս ակամա բացվում են, չէ, պարելու համար չէ, բոլոր պարողներին հերթով գրկելու համար: Սիրտս թուլանում է, հալվում…Միայն թևերս չեն, ուղեղս է բացվում, բեռնաթափում ամբողջ օրվա լարվածությունը: Լեզուս է բացվում, մտքերս: Ինձ հազիվ եմ զսպում, որ պատուհանից դուրս չթափեմ ներսս հեղեղած մտքերը:
Ես տարին մի անգամ դողալով եմ անցնում էս ճանապարհները: Եթե դեպքերի բերումով պիտի երկրորդ անգամ անցնեմ, ինձ աշխարհի ձախողակն եմ զգում: Իսկ էս մարդիկ երգելով, պարելով ու կռվելով են ապրում սահմանին: Երեխաներ են ունենում: Օրորոցայիններ երգում ռմբակոծության որոտների ձայների տակ:
Տղաներն ինձնից մի քանի մետր հեռավորության վրա են պարում: Բայց ես սարսափով զգում եմ, որ ինչքան մտածում եմ իրենց մասին, էնքան ավելի ու ավելի է մեծանում ինձ ու իրենց բաժանող տարածությունը…
