Թոնդրակ / Փոթորիկ կես բաժակ ջրում

Վերջերս հանրության քննարկմանը ներկայացվեց հանրակրթության պետական առարկայական չափորոշիչների և օրինակելի ծրագրերի նախագիծը։ Կարճ ժամանակ անց ամբողջ ֆեյսբուքահայությունը (գուցե և այլք) վերածվեցին գրականագետների, դասագրքեր հեղինակող մասնագետների, մանկավարժների․․․, մանավանդ ազգի ու հայրենիքի նվիրյալ պահապանների․․․

Սիրելի՛ հայրենակիցներ, քննարկման է ներկայացվել ընդամենը ՆԱԽԱԳԻԾ և ոչ թե ԾՐԱԳԻՐ : Ո՛չ Հայաստանն է շուտով կործանվելու, ո՛չ էլ աշխարհի վերջն է։ Առաջարկվել է նախագիծ, որն էականորեն տարբերվում է եղածներից, բայց որը դեռ պետք է տեղայնացվի և համապատասխանեցվի որոշ պահանջների։ Այստեղից էլ՝ քննադատությունն ու առաջարկները, որպեսզի ծրագիր դառնալու ճանապարհին նախագիծը հնարավորինս կատարելագործվի։

Ողբերգություն չէ, որ բոլոր հեղինակները չեն ներառվելու դասագրքում․ դա նորմալ է բոլոր երկրների կրթական համակարգերի դեպքում (անգլոամերիկյան, ֆրանսիական, գերմանական, ռուսական, ճապոնական և այլն), բայց բոլոր այդ երկրներում կան առանցքային մի քանի հեղինակներ, որոնք պարտադիր պետք է ներառվեն և դասավանդվեն։

Օրինակ՝
ԱՄՆ-ում՝ Թեոդոր Դրայզեր, Ուիլյամ Ֆոլքներ, Ռոբերթ Լյուիս Սթիվենսն, Ջորջ Օրուել, Թերրի Փրաթչեթթ, Էդգար Ալան Պո և այլն,
Ֆրանսիայում՝ Կրետյեն դը Տրուա, Ժան Բատիստ Մոլիեր, Վիկտոր Հյուգո, Գյուստավ Ֆլոբեր, Անտուան դը Սենտ-Էկզյուպերի, Ալբեր Կամյու և այլն,
Մեծ Բրիտանիայում՝ Ջեֆրի Չոսսեր, Դանիել Դեֆո, Սեմյուել Ռիչրդսոն, Ուիլյամ Թեքքերեյ, Շեքսպիր, Ջորջ Էլիոթ, Սեմյուել Քոլրիջ և այլն,
Գերմանիայում՝ Գոթհոլդ Լեսսինգ, Ֆրիդրիխ Շիլլեր, Յոհան Վոլֆգանգ Գյոթե, Ամադեուս Հոֆման, Էդուարդ Մյորիք, Գեորգ Բյուխներ և այլն։
Բացի նրանցից՝ անպայաման անտիկ դասականներից (Հոմերոս և այլն)։

Խնդիրը հետևյալն է՝ ո՞ր հեղինակները պետք է լինեն պարտադիր դասավանդման ցանկում (դիցուք՝ Խորենացի, Նարեկացի, Ֆրիկ, Շնորհալի, Քուչակ, Երզնկացի, Սայաթ-Նովա և այլն) և ո՞ր հեղինակները՝ լրացուցիչ։

Նույնը արտասահմանյան հեղինակների դեպքում (կարելի է դիտարկել, թե Ֆրանսիայում ֆրանսիացի ո՞ր հեղինակներն են պարտադիր, Ռուսաստանում՝ ո՞ր և այլն, բայց և դրան չստորադասելով հայաստանյան հայացքը)։

Ի՞նչ անել ժամանակակիցների դեպքում։ Հրաշալի է, որ ժամանակակիցները ներառված են և վերջապես պարտադիր դասավանդվելու են, բայց առայժմ լավ կլիներ, որ ժամանակակից հեղինակներին տրվեր x ժամաքանակ, ընտրությունն էլ թողնվեր ուսուցչի և աշակերտների հայեցողությանը (ցանկալի է՝ ավագ դպրոցում, իսկ այլ դասարաններում ներառելու դեպքում՝ որոշակի մեխանիզմներ մշակելուց հետո)։

Դիցուք՝ Մեծ Բրիտանիայում հեղինակների ընտրությունն իրականացնում են քվեարկությամբ: Եվ ժամանակակիցներին ուսումնասիրել իբրև հետազոտություն, որը պետք է կատարեն աշակերտները (ընդ որում՝ դա լավ առիթ է, որ որևէ ժամանակակցի ընտրած աշակերտը թե՛ կկարդա նրա ստեղծագործությունը, թե՛ կկարողանա նրան անձամբ հանդիպել և թե՛ անգամ դասարանում հանդիպում կազմակերպել ժամանակակից հեղինակի հետ)։ Իսկ ինչո՞ւ վստահել աշակերտի ճաշակին․ քանի որ նա արդեն բավականին պատրաստվածություն պետք է ունենա (ըստ ծրագրի), և արդեն ժամանակն է, որ դրսևորի իր հետազոտական հմտություններն ու կարողությունները (որպիսիք ակնկալվում են ծրագրի վերջնարդյունքում)։

Հայաստանյան դասագիրքը ևս պետք է որոշակի առանցքի շուրջ կազմվի։
Դիցուք՝
Ֆրանսիայում դասագրքի առանցքը ՈՃՆ է, որպեսզի պահպանվի ֆրանսիական ազգային մշակույթը․ ակնածալից և ստեղծագործ վերաբերմունք ավանդականի նկատմամբ։
Մեծ Բրիտանիայում ծրագիրը դասավանդման հատուկ ցուցումներ չի պարունակում (կոչվում է ազգային ուսումնական ծրագիր), բայց հիմքում «անհրաժեշտ հմտություններն ու գիտելիքն» են։
ԱՄՆ-ում պետք է հաշվի առնվի աշակերտների աշխարհայացքային բազմազանությունը։
Գերմանիայում հիմքում մեկնաբանությունն է, բանավեճը և պնդումները։

Մյուսը՝ հայաստանյան դասագրքում հնարավորինս պետք է շտկեն գենդերային անհավասարաչափությունը․ հարկավ՝ հասկանում եմ, որ միջնադարում մենք միայն Խոսրովադուխտ և Սահակադուխտ ենք ունեցել, բայց գոնե XIX դարից կարևոր հեղինակներ արդեն իսկ կան։

Մյուսը՝ ժամանակագրության խնդիրը։ Հրաշալի է, որ մերժվում է ավանդական ժամանակագրական միագիծ սխեման, բայց․․․ Եթե մերժվում է ժամանակագրական (պրիմիտիվ, ուղղագիծ) մոդելը՝ առաջնորդվելով հիմնախնդիրներով, ուրեմն պետք է մերժած ժամանակային սխեման հականե-հանվանե զետեղել հիմնախնդրի մեջ։ Դիցուք՝ պոեզիա։ Հրաշալի է հիմնախնդիրը, բայց ինչպե՞ս պոեզիան ներկայացնել աշակերտին (կամ սովորողին) առանց ժամանակագրական հերթափոխության, առանց պատմական հենքի․․․Կիրառված է համաժամանակյա մոտեցումը, բայց անտեսվել է տարժամանակյա մոտեցումը, էլ չասած՝ ապաժամանակյան և այլն․․․ (այդ բացը կարծես թե փորձել են հաղթահարել Չարենցի դեքում, որի «Տաղարանը» պետք է քննարկվի Սայաթ-Նովայի հետ։ Մի՞թե այդպես․ Սայաթ-Նովան վերածվում է Չարենցի ածանցյալի․․․)։

Այսպիսով՝ հարկավոր է ժամանակագրական սխեման վերադարձնել արդեն հիմնախնդրի շրջանակներում, ինչպես արված է այլ երկրների դասագրքերում (կամ ուղեցույցներում)։ Դիցուք Ֆրանսիայում «Պոեզիա․ լեզվախաղեր» (Poésie: jeux de langage) բաժնում ուսուցիչը ուշադրություն պետք է դարձնի ձևի և իմաստի փոխհարաբերությունների ուսումնասիրությանը` տարբեր ժամանակաշրջանների բանաստեղծությունների հիման վրա, դիցուք՝ միջնադարյան, XVII, XIX և XX դարերի։ Ավելի կոնկրետ՝ կարևոր է տարժամանակյա դիտարկում-վերլուծությունը (հարկավ, չի անտեսվում և համաժամանակյան)։

Եվ վերջապես․ նախագծի հեղինակները պետք է հետևողական լինեն նախագծում առաջադրված միջին դպրոցի («13-15 տարեկան աշակերտների հետաքրքրության ոլորտը կազմում են կենսագրական, հերոսական բնույթի պատմությունները, այդ պատճառով էլ տարիքային այս խմբի համար պիտի ընտրվեն նշանավոր մարդկանց կենսագրականներ, հերոսական պատմություններ») և ավագ դպրոցի («15-17 տարեկան աշակերտների հետաքրքրության ոլորտը սեփական ես-ի շուրջ է պտտվում. Տեքստերը պիտի համապատասխանեն նրա անձնական հետաքրքրությունները բավարարելուն, մասնագիտական կողմնորոշման հարցերը լուծելուն») ծրագրային չափորոշիչների պահպանմանը (թեպետ այս մոտեցումը ինչ-որ տեղ վիճարկելի է, բայց չեմ անդրադառնա դրան):

Մի խոսքով՝ պետք չէ կես բաժակ ջրում փոթորիկ բարձրացնել․ սա ընդամենը նախագիծ է և դեռ պիտի դառնա ծրագիր։

Հ․Գ․ 24 հուլիսի 2020

Դասագիրքը բոլոր ժամանակներում և միշտ եղել ու մնում է քաղաքականություն (ձեռքս չի գնում գրել քաղաքականությանը սպասարկու)՝ անկախ իր դեմոկրատական և հումանիստական նկրտումներից, անկախ ցանկացած բարի-բարի ցանկություններից․․․
Ինչո՞ւ եմ ասում։ Քանի որ դասագրքում ժամանակակիցներին անուն առ անուն ներառելու փորձ է կատարվել։ Միանգամից ասեմ՝ հրաշալի է, որ ժամանակակից գրողն ուշադրության է արժանացել, բայց շատ վատ է, անպատկերանալի վատ է, որ նրանք ԱՆՈՒՆՆԵՐՈՎ են ներկա։ Ինչո՞ւ։ Ասեմ․ որովհետև ժամանակակից հեղինակը, ներառվելով դասագրքում, ընկալվելու է իբրև տվյալ իշխանության հեղինակ։ Կրկնում եմ՝ օրվա իշխանության հեղինակ։ Հետո, երբ կգան ուրիշները, կպահանջվեն ուրիշ հեղինակներ, քանի որ դեն են նետվելու իբրև նախորդ իշխանության հետևանք․․․ Ի՞նչ ենք ունենալու․․․ Բայց և չեմ ժխտում, որ որոշ հեղինակներ կուզենային, այդուամենայնիվ, դասագրքում ընդգրկվել անունով։
Մի խոսքով՝ լավագույն լուծումն է, ինչպես գրել եմ իմ հոդվածում, ՊԱՐՏԱԴԻՐ ունենալ ժամանակակից հեղինակների դասավանդման x դասաժամ (դիցուք՝ 25 դասաժամ) և չունենալ ոչ մի կոնկրետ հեղինակ, ոչ մի ցուցակ։ Ուսուցիչը կհանձնարարի աշակերտներին, և աշակերտները (ուսուցչի հետ միասին) կփնտրեն ու կգտնեն իրենց «սրտի» հեղինակին և կներկայացնեն դասաժամին իբրև հետազոտություն (ինչպես արվում է աշխարհում, ինչպես արվում է Այբ դպրոցում, գուցե նաև այլուրեք)։ Եթե նույնիսկ աշակերտները, այսպես ասած, «վատ» հեղինակի կընտրեն, դա էլ է լավ, քանի որ այդ հեղինակը կքննարկվի դասարանում, կպարզվեն (թեկուզ ուսուցիչ-աշակերտ մակարդակում) գրական արժանիքները և այլն։ Բայց կարևորը, որ կլինի հետազոտություն, և աշակերտն ինքնուրույն կսովորի հետազոտել։ Մանավանդ որ դեռ նույնիսկ գրականագիտությունը չի հետազոտել ժամանակակից հեղանակներին։ Գուցե արժե խոսել գրականագետներից շուտ․․․