Նախաբան

Անցյալ տարվա տարեմուտին, երբ դեռ չէին հնչել ամանորյա ղողանջները, ընթերցողի սեղանին երեւաց մ նոր գիրք, տարօրինակ խորագրով՝ «Մարդը ափի մեջ», որը պատկանում էր Պարույր Սեւակի գրչին։

Հատկապես «Անլռելի զանգակատնից»  հետո այսօր արդեն միջին սերնդի բանաստեղծական հարուստ տան այս կրտսեր ներկայացուցիչը կարողացավ ձեռք բերեք բարի համբավ եւ ժողովրդականություն։ Այն, ինչին մանրաքայլ բանաստեղծները կհասնեին ավելի տեւական ժամանակաընթացքում, Պարույր Սեւակին հաջողվեց ձեռք բերել անհամեմատ սեղմ ժամկետում, նվաճելով իր տեղը պոեզիայի աստղերի եւ արեւի տակ։

«Մարդը ափի մեջ» – այս տարօրինակ անունը Սեւակի համար նոր չէ։ Նա տվել է այս խորագրի տակ մի շարք, եւ վերջապես լույս է տեսել նրա բանաստեղծությունների գրքույկը ռուսերեն՝ «Человек на ладони»։ Այս անվան տակ նա ամփոփել է ըստ մեծ մասին նոր գործեր, հակառակ այն բանաստեղծների, որոնք իրենց հին գործերը հրատարակում են նոր անուններով։

Ասենք սկզբից, որ Պարույր Սեւակի այս գիրքը խոշոր երեւույթ է մեր պոեզիայի մեջ՝ մեծ առավելություններով, այլեւ խուսափելի եւ անխուսափելի թերություններով։ Ապա նշենք եւ այն, որ այս ժողովածուն իր ամբողջության մեջ չպետք է դիտել որպես «Անլռելի զանգակատան» օրգանական շարունաությունը։ Գրքում տպված գործերից շատերը գրված են «Զանգակատանից» առաջ, ուրիշները նրան զուգընթաց եւ միայն մի մասը՝ «Զանգակատնից» հետո։ Անհրաժեշտ է հիշել այս պարագան բանաստեղծի զարգացման մասին սխալ եզրակացությունների չհանգելու համար։

Անենք եւ մի վերապահություն․ սեղմ գծերով տված այս քննումն ու դատումները սպառիչ լինելու հավակնությունից շատ են հեռու։ «Մարդը ափի մեջ» գիրքը կարիք ունի քննադատական կլոր սեղանի եւ չի կարող առիթ չտալ ժամանակակից պոեզիայի մասին մեծ խոսակցությունների, ինչպես գրավոր, այնպես էլ բանավոր։

Անցնենք առաջ։

«Դաբի՞ն, թե՞․․․ ոսկերիչ»

Ընդամենը երկու տողանոց մի բանաստեղծություն ունի Պարույր Սեւակը։ Այդ երկու տողում նա տվել է իր բանաստեղծական հավատո հանգանակներից մեկը․

Ես հոգնել եմ մանրախանդակ պաղ խոսքերից,
Լավ է լինել հմուտ դարբին, քան ոսկերիչ։

Սեւակը քաջ գիտե ինչես դարբնի, այնպես էլ ոսկերչի դերն ու տեղը։ Նա այս երկտողով ուզում է ասել, որ ավելի նախընտրում է լայն, մեծ թափի գործեր, քան կոկած-սոթած նրբագծեր, ոսկերչական բծախնդրությամբ տրված մանր ներդաշնակություններ։ Գրքում ընթերցողը կգտնի եւ ոսկերիչ, եւ դարբին Սեւակին։ Բայց քանի որ բանաստեղծը նախապատվություն է տալիս դարբնությանը, տեսնենք, թե ոքանո՞վ նա ոսկերիչ է եւ որքանով՝ դարբին։ Գրքը բացվում է «Դու» բանաստեղծությամբ․

Դու՝ երկու տառ,
Դու՝ հասարակ մի դերանուն․․․

Այս՝ բանաստեղծության համար բախտորոշ «դերանունից» էլ սկսվում է բանաստեղծի ոսկերչական աշխատանքը․ «դերանունը» քաշում է իր հետեւից համահանգ բառեր՝ տեր անում, ընտելանում, իմ բերանում, ըմբերանում, թերանում, վերանում, ընկերանում, հեռանում, անտերանում, գերանում․․․

Նման ոսկերչական տքնությունները չեն պակասում գրքում․ հիշենք «Վիճում եմ» բանաստեղծությունը․

Ես վիճում եմ,
Մեկ է՝ ում հետ,
Ինքս ի՞նչ հետ,
Թե ուրիշի։
Իսկ դու մի պատ ականջ արա
Ու լավ հիշիր։

Ականջ անենք եւ հիշենք։

Վեճը գնում է բավական աշխույժ եւ ազատ, անբռնադատ մթնոլորտում․ բանաստեղծը վիճում է «եւ աստղերից լավերի հետ», որոնք աղոտ լույս են տալիս, «բայց ոչ կրակ», ապա «կանաչների ծովերի հետ», որոնք փտում են դաշտում եւ չեն մտնում «ոչ մի մարագ», հետո վիճում է «զավակի հետ», որն «իր մորը փող է տալիս դատարանով» եւ «ավագի հետ», որը «կրտսերին իր հետեւից քարշ է տալիս հաստ պարանով», Սեւակը վիճում է «շվաքի հետ», որն «արեւից թունդ է վառվում», ապա «նվագի», որը «չի դադարում», վեճը տաքանում է եւ տարածվում երգի, բերքի, վերքի, ներկի, կրքի, գրկի վրա, ապա նա խոսում է պիտակի, շիտակի, դիտակի, կտակի դեմ, որը գնված է, գործը հասնում է ծառանալուն մութի դեմ, այս «մութը» բանաստեղծին հանում է նույնահնչյուն բառերի նոր հանքերակի վրա․ նա վիճում է բութի, կուտի, ճուտի, փուտի եւ վերջապես՝ տուտի դեմ։ Նույն հաջողությամբ, ինչ խոսք, նա կարող էր վիճել նաեւ գութի, սուտի, թութի, խութի, պուտի, շուտի, անգամ զուտի եւ չութի դեմ, եթե տեղին եւ ժամանակին չհիշեր․

Վիճեմ նաեւ այն վեճի դեմ,  
Որի բերած օգուտն է շատ,  
թե՞ վնասը,  
Ես չգիտե՜մ․․․ 

Ըստ երեւույթին վնասն ավելի է շատ։

Կարելի է համաձայնվել Սեւակի հետ, եթե նա հոգնել է այս եւ նման «ոսկերչությունից», ապա ոչ միայն ինքը, այլեւ ընթերցողն էլ է հոգնում, չնայած որ բանաստեղծը մեծ ճարտարությամբ բաց է անում մեր լեզվի հարուստ հնարավորությունները, սրամտությամբ արժեքավորում յուրաքանչյուր նույնահնչյուն բառը, ընթերցողին ստիպում է մտածել, երբեմն էլ գլխին զոռ տալ․․․Այո, ինքնանպատակ չեն Սեւակի ոսկերչական աշխատանքները, եւ երբ նրան չի դավաճանում չափի զգացումը, նա հասնում է փայլուն արդյունքների։ Այնուամենայնիվ, բանաստեղծը նախապատվությունը տալիս է «դարբնությանը», միանանք նրան եւ նայենք գրքի մյուս էջերը։

Բանաստեղծության օրենսդիրը

Ինչե՞ս կվարվեր Պարույր Սեւակը, եթե դառնար «բանաստեղծության օրենսդիրը»․ այս մասին նա խոսում է իր «Դառնում եմ» ասքում։ Նկատենք, որ ամեն իսկական բանաստեղծ «օրենսդիր» է, առանց այս մասին բարձրաձայն խոսելու․ ամեն իսկական բանաստեղծ բերում է իր «օրենքները», իր ստեղծագործական հավատո հանգանակը, իր «Ars poetican»։ Պարույր Սեւակն այս մասին խոսում է բարձրաձայն․

Դիցուք, թե նաեւ դառնում եմ մի օր
Բանաստեղծության օրենսդիր մի նոր․․․

Ի՞նչ կաներ նա․․

․․․ Ես թույլ եմ տալիս,
Երբ տեղն է գալիս,
Բանաստեղծները բանաստեղծելիս
(Ոչ զիզի-բիզի բան ստեղծելիս),
Չափածո խոսքում երբեք չգրված,
Կոպիտ համարվող,
Նույնիսկ արգելված
Բառեր ու խոսքեր թող օգտագործվեն,
Թող չկարկամեն, թող վստահ փորձեն։

Ինքը,Պարույր Սեւակն առանց կարկամելու, վստահորեն փորձում է կիրառել իր այս գրված օրենքը։ Հիրավի, կարդալով գիրքը, ընթերցողը հանդիպում է բազում ոչ բանաստեղծական բառերի։ Ոչ միշտ է Սեւակին հաջողվել իր բանաստեղծական ուժեղ լուծույթի մեջ «լուծել» այդ պրոզայիկ բառերը։ Փորձենք բանաստեղծականացնել այսպիսի բառեր․ օպտիմիզմ, խաշ, միլիցիա, սխտոր, խուլիգան, ճոթ, փոթ, ձվածեղ, պղպեղ, կապրոն, տաքդեղ, էլեկտրական ածելի, նեյլոն, փռչոտ, թթու, լաչառ, քացաք, կնքամայր, վարտիք, բողկ, կնքահայր, էպիգոնություն, կճուճ, նեգատիվ, բիճ, մարկա,  կուժ ու կուլա, ֆորմուլա, իշակաթնուկ, ռեկլամ, վալերյանի, ստամոքս եւ այլն, եւ այլն։

Նայեք Պարույր Սեւակի «ֆաունային»․ արագիլ, ցեց, հավ, ծիտ, անգղ, արծիվ, ջալյամ, ընձուղտ, լորտու, կկու, կատու, հորթ, արջառ, եզ, առյուծ, լու, սագ, բադ, ճնճղուկ, շուն, կաքավ, երինջ, արջ, ձուկ, մրջյուն, տատրակ, հովատակ, մատակ, փիղ, բզեզ, ուղտ, հովազ, մեղու, իշամեղու (մեղա՜, մեղա՜․․․ Գ․Մ․), աղվես, չղջիկ, սարդ, ճանճ, փայտոջիլ, սիրամարգ, ոզնի, մժղուկ։

Հրամեցեք։

Չմոռանաք, որ Սեւակը առակագիր չէ, նա երգում է մարդուն, մեծատառ մարդուն՝ առած իր ափի մեջ։ Պարույր Սեւակը մեծ կրքերի երգիչ է․ քմահաճույք չէ «կոպիտ համարվող, նույնիսկ արգելված» բառերի գործածությունը, ինչպես նաեւ կենդանական կամ բուսական աշխարհի օգտագործումը։ Բառը բանաստեղծի համար զենք է՝ նվաճելու ընթերցողին, եւ որքան բազմաբառ, հարուստ է նրա բառարանը, այնքան հարուստ է նա ու կարող, պայմանով, որ բանաստեղծը կարարողանա հնչեցնել իր բառերը, նրանց տեղին գործածությամբ հանել արվեստի կատարելության։ Նայելով Պարույր Սեւակի «ֆաունային», չես կարող ակամա չմտածել, որ այս կենանաբանական խաժամուժից միայն կատուն է (այն էլ դրախտի ընկերակցությամբ) կարողացել մտնել Վահան Տերյանի մեծ պոեզիայի մեջ, իսկ Սեւակի մոտ նրանց թիվը 45-ից անց է։ Բայց հիշենք, որ հանձինս Սեւակի մենք գործ ունենք բոլորովին տարբեր խառնվածքի եւ տարբեր ժամանակի բանաստեղծի հետ․ վերոհիշյալ «ոչ բանաստեղծական» բառերը ոչ մի գնով եւ ոչ մի տքնությամբ չէին մերվի Վահան Տերյանի բանարվեստին, իսկ Սեւակի մոտ, ոչ միշտ հաջողությամբ, գտել են իրենց տեղը խաղաղ համակեցությամբ։

Որպես օրենսդիր ճիշտ է վարվել Սեւակը, բայց չծածկենք եւ այն, որ այս գրված օրենքի կիրառման ճանապարհին Պարույր Սեւակը չի կարողացել խուսափել լուրջ եւ անլուրջ վթարներց։ Բայց այս մասին հետո։

Մաշված, անկապ եւ կշիռ ու արժեք չունեցող բառերի մասին

Իր «Հայտնություն» բանաստեղծության մեջ Պարույր Սեւակը մի նոր հայտնություն էլ է անում․

․․․ Մաշվե են արդեն բառերը բոլոր․
Հասկացա նաեւ,
Որ մինչեւ անգամ լավ է ավելի
Բառերն իրար հետ կապ իսկ չունենան,
Քան թե չունենան կշիռ ու արժեք․․․

Պարույր Սեւակը քաջ գիտե, որ լավագույնն այն է, երբ բառերն իրար հետ կապված են սերտ կապերով եւ ունեն կշիռ ու արժեք։ Պետք է ենթադրել, որ նրան մահու չափ հոգնեցրել են տաշված, մաշված խոսքերը, որոնք այնքան տարածված էին հատկապես մեր չափածո գրարվեստի այն ժամանակահատվածում, որը նշանավորվել է անհատի պաշտամունքով, հռետորական անհոգի եւ անոգի ստեղծագործություններով։ Բայց․․․ բայց մի՞թե «կշիռ ու արժեք» կարող են ունենալ անկապ  բառերը։

Թողնում ենք բանաստեղծի խղճին։

Ընդհանրապես Պարույր Սեւակի բանաստեղծական հայտնագործությունները վճռական են եւ չեն ընդունում ոչ մի առարկություն, ընթերցողը կամա-ակամա չի կարող չծառանալ այդ տոնի դեմ եւ ծանր ու թեթեւ չանել գործածված բառերի «կշիռն ու արժեքը»։ Երբ նա ասում է «անխտրական եմ նվագի նման», ապա չես կարող չմտածել, որ հատկաես «նվագ» կոչվող հասկացողությունը չափազանց խտրական է․ նույն նվագը լսելիս մեկը լցվում է բերկրությամբ, մյուսը՝ տխրությամբ, երրորդն՝ անտարբերությամբ։ Երբ բանաստեղծն անառարկելի վճռականությաբ հավատացնում է , որ ինքը «անձրեւի նման հավասարատես է», դարձյալ չես կարող չմտածել, թե այդ ո՞ր օրվանից անձրեւը դարձավ հավասարատես։  Պարույր Սեւակը սիրում է վերցնել պատկերավորումներ առօրյա կյանքից․ մեր միտքն ապացուցելու համար հետեւենք նրա օրինակին․ մի՞թե անձրեւը հավասարատես է այն հողվորի համար, որը աչքը երկնքին անձրեւի է սպասում, որպեսզի բերքը չչորանա, եւ բրուտի, որն իր շինած ամանները շարել է արեւի տակ՝ չորացնելու․․․ Չէ՞ որ այս դեպքում նույն անձրեւը մեկի համար ուրախություն է, իսկ մյուսի համար՝ աղետ։ Իհարկե նման մտքեր չեն ծագում ընթերցողի գլխում, երբ նա ընկնում է, ասենք, Տերյանի անձրեւների տակ, բայց Պարույր Սեւակի պոեզիան, որը շատ բանով ռացիոնալ է , ընթերցողին մղում է շարունակ վիճելու նրա դեմ, առարկելու՝ հաճախ անհիմն․․․

Ավելի ծանրանում է ընթերցողի դրությունը, երբ նա հանդիպում է մաշված, անկապ եւ միաժամանակ կշիռ ու արժեք չունեցող բառերի․ վերցնենք դիցուք «Մի պահ մեծամտանում եմ» ոտանավորը։ Կարդում ես նրա 19 տողերը եւ նորից անդրադառնում վերնագրին։ Ի՞նչ մեծամտանալու մասին է խոսքը․ 12 տող քամուն տալուց հետո միայն հասնում ես բանաստեղծության լղարիկ իմաստին։ Ահա․

Ա՜խ, ի՜նչ բախտ է կյանքում լինել
Ամենքի պես, ամենքի հետ․
Գիշերները հանգիստ քնել,
Լինել անդարդ, լինել հանդարտ՝
Կյանքին նայել պա՜ղ ու անթա՜րթ,
Չմտածե՜լ վաղվա մասին՝
Կյանքը մատնել ինքնահոսի․․․
Ոչ ավելի, ոչ պակաս։

Լուրջ եւ անլուրջ վթարներ

Ինչպե՞ս է Պարույր Սեւակն օգտվում «ֆաունայից»,- հաճախ հաջող եւ երբեմն անհաջող․ հավը չի կարող ինքնաիռի թարգմանը լինել,- լավ է ասված,- ավելի լավ է լինել բու կամ չղջիկ՝

Ապրել թեկուզ մթին որջում,
Քան թե դառնալ սիրված․․․ թութակ․․․

Համաձայնվեցինք։ Գեղեցիկ է բանաստեղծի «մատնիչ ցանկությունը»․

․․․ Դառնա՜մ գերհզոր թեւեր՝
Սիրամարգերի՜ն,
Որ երկնիք սուրան
Եվ ոչ թե քայլեն լոկ հողի վրա։
Բայց նայեք այստեղ․
Համաձայն եմ, որ սագերը նկատելի
Ինչ-որ բանով ազգակից են եւ բադերին։
Բայց սագը՝ սագ,
Բադը՝ բադ է,
Ինչո՞ւ խփվել պատեպատ էլ,
Մի՞թե աչքի արձակուրդ է,
Կամ ուղեղի հանգստյան օր․․․

Ոչ այս, ոչ այն։ Այստեղ պարզապես մուսաների արձակուրդ է եւ պոեզիայի հանգստյան օր․․․

Մի ուրիշ տեղ Պարույր Սեւակը չորս տողի մեջ չորս անգամ արշավում է․․․ բայց ավելի լավ է խոսքը տանք իրեն․

Դրսում վրնջում է սանձակոտոր քամին
(այս քամին արդեն մի ձի արժե․- Գ․Մ․)
Իր զամբիկից զրկված հովատակի նման։
Եվ իմ կուրծքն է իջնում ու բարձրանում շուտ-շուտ՝
Անխղճորեն քշված ձիու կողերի պես․․․

Ինչպե՞ս չանհանգստանա «անխղճորեն քշված» պոեզիան։ Իսկ այս ի՞նչ է․

Դառնայի մառան՝
Չէի ցանկանա մի խորշում պահել
Քծնանքի թթու եւ կամ թե քացախ,
Որ ախորժակ է գրգռում հաճախ,
Շատերիս նույնիսկ շատ դուր են գալիս,
Բայց ստամոքսը ազնիվ է եթե՝
Միշտ ետ է տալիս․․․

Ոչ, ճիշտ եւ ճաշակով չի կիրառում օրենսդիր բանաստեղծն իր սահմանած օրենքները։

Ահա ձեզ «Անշնորհակալ մասնագիտություն» բանաստեղծությունը․ ինչ խոսք, որ բանաստեղծության մեջ կան հմայիչ պատկերներ․ ահա ջրցան մեքենան Սեւակի պատկերավորումով․

Գործի է անցնում ջրցան մեքենան,
Որ շատ է նման փոքրացած փղի,
Թեպետ շարժվում է նրանից արագ,
Եվ փղի կարծր ժանիքների տեղ
Ժանիքներ ունի փղոսկրե ջրի,
Որ կարծր-անշարժ չեն,
Այլ հարահոսուն։
Ահա փոխեհավաքը, որը՝
․․ նման է մի շան,
Որի ետեւի թաթերը կարծես
Ջարդված, սղկված են։

Երկու «կեցցես» մի բանաստեղծության մեջ, բայց վերցրեք ինքներդ կարդացեք այս բանաստեղծությունը եւ հաշվեք «սա եղա՞վ»-ները․․․

Հանցագործի դերը պարզունակ բառերով շարադրող նույն գրիչը քեզ կարող է կանգնեցնել այսպիսի փակուղու առաջ․

․․․ Անշունչ երգեհոնը տառապյալ է դառնում,
Ընկնում, վերականգնում՝ ավաղանքի ծխով
Ճշմարտում է սերը զուգակշիռ ցավին
Եվ անձնապատ խոսքով պատժապատում իրեն։

Թարգմանե՞նք։ Դեռ ավելին կա, բանաստեղծը հանկարծ իրեն բնում է հանցանքի վայրում, լսենք․

Քո խակակութ սիրուց ատամնառու սրտով,
Ստուգապես խաբված եւ մահառիթ խոցված՝
Ես հպարտությանս բարձր թոշակ տալիս,
Որով բողոքարկու նրա շուրթն եմ փակում
Ես նորոգում սերս այն ներումով,
Որ մտովին է լոկ, ուրեմն՝ անցողակի․․․

Չէ, ոչ մի «բարձր թոշակով» բանաստեղծը չի կարող փակել ընթերցողի «բողոքարկու շուրթը», երբ նա ստիպված է կարդալ նման տողեր։

Պարզագույն պարզունակությունից մինչեւ «խակակութ սիրուց ատամնառու սիրտը» եւ այստեղից մինչեւ արձակ տեքստի չափածո շարվածքը մի քայլ է միայն։ Կարդացեք այս արձակ պարբերությունը, տողերը շարեք Ձեր ցանկացածի նման- ոտանավորավարի եւ աշխատեք բանաստեղծություն ստանալ․

– Դե՜հ, ո՞ւմ հայտնի չէ մեր իսկ թուլությունը (ասաց Բարեմաղյանը մի ծխախոտ վառելով․- Գ․Մ․), մենք բոլորս էլ մի քիչ փսփսուք ենք սիրում։ Իսկ գեղեցիկ սեռի դրությունը շա՜տ է նախանձելի այս հարցերում։ Ոմանց համար արդեն դա մի թուլություն է, ինչես ջուր խմելը, հաց ուտելը․․․

Շարունակե՞նք։

Այստեղից կարելի է մի դաս վերցնել․ որքան արձակը շահում է բանաստեղծական պատկերավորումից, այնքան բանաստեղծությունը վնասվում է, երբ արձակը միջամտում է նրա գործերին․

Բերենք մի օրինակ Շահան Շահնուրից, որը բանաստեղծական պատկերավոր ոճի մեծ վարպետ է։ Կարդացեք նրա «Երկերի» 51-րդ էջից մի հատված․ «Արթաքի էֆենդի կտառապեր անվերջանալի գիշերին խորը․․․ երբեմն իր խաշած կոպերը կբանար արտակարգորեն, քավարը հարցաքննելու համար, բայց դժգույն պատուհանի մը չեզոքութենեն զատ բան չէր տեսներ․․․ Արթաքի էֆենդի կտրած անցած է գիշերվան բոլոր հարկերը վերեն վար, կորսված է աղջամուղջին նկուղներուն մեջ եւ վերջապես խրած՝ մութին մրուրին խորը․․․»։ Թվում է, որ եթե Պարույր Սեւակն արձակ գրեր, ճիտ այսպես պիտի գրեր, այն Սեւակը, որն այնքան դիվականորեն բանաստեղծությունը վերածում է ամենահասարակ արձակի․․․

Մեր զրույցը հիմա ավելի շատ ու շուտ Սեւակի ընթերցողի հետ է, քան Սեւակի, որովետեւ այն, ինչ ասվեց, Սեւակին քաջ հայտնի է եւ ավելին․ նրա ամենաթույլ թուլություններն անգամ արդյունք են նրա ուժեղ ձեռքի եւ բանաստեղծական անսանձ քմահաճույքների․ մեծ է եւ բազմակողմանի բանաստեղծի փորձարանը։ Նա կարող է վերցնել եւ գրել այսպիսի բանաստեղծություն․ «Վարք մեծաց»։ Յոթ քառատողերով այս բանաստեղծությունը գրված է այնպես, ինչպես «Անուշի» նախերգանքը․

Կանչում է կրկին, կանչում անդադար
Էն չքնաղ երկրի կարոտը անքուն․․․ եւ այլն։

Ընթերցողը մի րոպե թեթեւ շունչ է քաշում, ինչպես մարդը՝ երբ իրեն անանոթ քաղաքում հանկարծ հանդիում է ծանոթ մարդու․․․ բայց հենց երրորդ տողի վրա կանգ է առնում տարակուսած։ Սխալվել է, իր հին ծանոթի նման է, բայց իր ծանոթը չի։ Ինչո՞ւմն է բանը, կամ բանն ի՞նչ է․ ունենալով հնգոտնյա կանոնավոր վանկեր, բանաստեղծությունը զուրկ է հանգերից․ ահա․

Ուշ-ուշ են գալիս, բայց ոչ ուշացած,
Ծնվում են նրանք ճիշտ ժամանակին։
Իր ժամանակից առաջ են ընկնում,
Դրա համար էլ չեն ներում նրանց։

Ընթերցողին թող մոլորության մեջ չգցի «ուշացած» եւ «նրանց» աղքատիկ հանգերը, մյուս քառատողերում այդ նվազագույնն էլ չկա․ հարց է ծագում՝ մի՞թե «այս բառերի խոշորածախ վաճառորդը», կամ, Մայակովսկու արտահայտությամբ, «անգին խոսքերի վատնիչը», չէր կարող հանգավորել այս բանաստեղծությունը․․․ Իհարկե կարող էր։ Ինչո՞ւ չի արել։- Որովհետեւ այդպես է կամեցել, որովհետեւ նրա մեջ դեւի, սատանայի ու  Մեֆիստոֆելի նման նստած է ընդունված բոլոր չափ ու ձեւերից դուրս գալու, հակառակն անելու, հոսանքին դեմ լողալու չար, հաճախ բարի ոգին։ Բայց չա՛փը, չա՛փը, չափի զգացո՛ւմը,- ուզում ենք ասել։  Այս է, որ ամեն տեղ պահպանված չէ եւ այս մասին է, որ պետք է խոսել ամբողջ ձայնով։

Ու լսել է․- այս հինգուկես տողերն աննշան րետուշով զարդարել են հինգ նվագների ճակատներն այնպես, ինչպես հին «Բազմավեպերում» նույն նկարի կլիշեն զարդարել է տարբեր գրվածքների ճակատները։ Իսկ այս հինգ նվագների հիմնական միտքը բանաստեղծին անհանգստացնող մի հանգամանք է․- ինչո՞ւ շունը հաչում է լուսնյակի, «ակայն ոչ երբեք արեւի վրա», այլեւ այն, թե՝

Լուսնային ախտով հիվանդներ թե կան,
Իսկ ինչո՞ւ չկան արեւի ախտով տառապո մարդիկ․․․

Չենք կասկածում, որ բանաստեղծին քաջ հայտնի է, որ կա եւ «արեւախտ», որը կոչվում է արեւահարություն, բայց նման բարակ բաների մասին մտածելու ժամանակ ո՞վ ունի, «երբ հին անձրեւն է թախծում ինքնիրեն»․ երբ մտածում ես, որ եթե «մեռնելն այնպես հեշտ լիներ, ինչպես ծնվելը․․․ դարձյա՜լ-վերստի՜ն- կրկի՜ն-նորի՜ց մենք կշահեինք, բայց ոչ մայրերը»․․․ երբ՝

Նույնիսկ գիրքը․․․ նա էլ է նեղվում՝
Ընդմիշտ սեղմված ամուր կազմի մեջ․․․
Երբ մնում է բացականչել․
- Էյ, ընկեր երկինք,
Մի խուլիգանիր,
Թե չէ միլիցիա կզանգահարեմ․․․

Բայց այդ էլ չի օգնում, նա «խեղդելու պես» խոհանոցի բաց թողած ծորակն է փակում․

Եթե անզոր եմ երկնքի հանդեպ,
Այս լիրբ ծորակը թող լռի գոնե,
Որ․․․ չատեմ ջուրը
Ու չկարոտեմ այն ավազակին,
Որ շոգ է կոչվում։

Ահա քեզ «Անձրեւային սոնատ», հինգ նվագով՝ մինոր հնչականությամբ», որն ըստ էության մի հեգնանք է եւ ծաղր «անձրեւային լիրիկայի» դեմ՝ ներշնչված նույն ժխտման ոգուց։ Գրված ողոքով ու բողոքով։

Հատկանշական է Սեւակի համար «Գժվում եմ» բանաստեղծությունը, որտեղ նա բոռն կրքով երգում է «գժությունը»։

Այս «գժությունը», եթե փորձենք ավելի բանաստեղծական տեսք տալ, բանաստեղծներին վաղածանոթ «խենթությունն» է․

Եվ ինձ լսելով՝ կարող են ասել․
«Գժվե՞լ է, ի՞նչ է»։

«Այո, գժվել եմ, ինչո՞ւ չգժվել»- հաստատում է բանաստեղծը, որովհետեւ նրա կարծիքով գժվելով են սիրում ու ատում, գժվելուց է փայտը ճարճատում, գժվելով միայն կարելի է շահել մարտը, ու չի ծնվի նոր մարդ առանց գժվելու, մինչեւ ջուրը չգժվի՝ չի եռա, եւ նռան հատիկը չի պատռի կեղեւը, գժվելով են ծառերը փթթում եւ պտտվում է երկիրը, սերմերը պետք է կարգին գժվեն, որպեսզի բերք դառնան, թաթերը՝ ձեռքի եւ բառերը՝ երգի փոխվեն․․․ Բանաստեղծը ուզում է «միշտ գիժ լինել», այսինքն՝ լինել մի նոր որակ, լինել շարժման մեջ դեպի կատարյալը, դեպի նորը, նյութի հարափոփոխ եւ հարստացող շարժման «գիժ» ոլորտում։ Շատ են գրքում նման կրքոտ, փայլուն էջերը, որոնց միջին նայում է անհանգիստ, անհագուրդ, նորին, լավին, կատարյալին ձգտող, նյութի բարեշրջման կրքոտ երգչի ազնիվ կերպարանքը։

Ունի պարտություններ Պարույր Սեւակը, կասկածից դուրս է, բայց ուշիմ ընթերցողը չի կարող չնկատել, որ շատ հաճախ նրա ստեղծագործական ամենածանր պարտությունը մի հաղթանակ կլիներ Պառնասի ստորոտներում գոհ ու ինքնագոհ զբոսնող մի շարք պոետների համար։

Նզովյալ» եւ «արտասովոր» եւ «լուսավոր» ժամանակների մասին

Այդ այն ժամանակներն էին, երբ «միտք անելու համար ճակատ չէին համբուրում», երբ «ճակատն առհասարակ համբույրի տեղ» լինելուց ավելի՝ «մի փորձադաշտ էր, ուր կնճիռ էին ցանում»։ Այդ այն ժամանակներն էն, երբ գոյություն ուներ մտածական մի՛ դոկրտինա, ամեն ինչի վրա իշխող, անհատի չափած ու ձեւած «կաղապար-գաղափարը»՝ պարտադիր բոլորի՛ համար, «նեղ կոշիկների ցավ» եւ մարդկանց «այդ ցավն էր առաջ մղում»։ Այդ այն ծանր շրջանն էր, երբ մարդիկ «իրենց հայրենիքում» հաճախ ապրում էին իսրեւ «տարագիրներ»։

Անհատի պաշտամունքի տարիներն իրենց չորս եղանակներով չէին կարող արձագանք չգտնել զգայուն եւ կքոտ բանաստեղծի հոգում եւ այդ տարիների դառնությունը չէր կարող տեղ չգտնել նրա բանարվեստում։ Պարույր Սեւակի այս գրքում պակաս չեն փակ եւ բաց էջեր, բաց եւ փակ տողեր, որոնք մեծ կրքով ծառանում են այդ ժամանակահատվածի դեմ։ Այդ այն ժամանակներն էին, երբ մարդը նման էր այն կամազրկված կնոջ, որին երբ օրհնել են, «նույն հին, բարի խոսքն են ասել»․

Աստվա՜ծ պահի գլխավորիդ․․․
Իսկ խեղճ կինը թե չամաչեր,
Երնջի պես կբառաչեր․-
«Թաղեմ էդպես գլխավորին»․
Որովհետեւ գլխավորը՝
Այդ անհոգի բեղավորը (ակնարկը պարզ չէ՞․․․ Գ․Մ․)
Նրան ծեծում ու տանջում է ամեն վայրկյան,
Չհացնելով անմե՞ղ է նա, թե․ մեղավոր․․․

Բանաստեղծը ողբում է այն դողը, որը չի բխում ակնածանքից, այն Դողը․-

Որ զոռով-շառով որդեգրվում է,
Եվ կնքահայր է դռանում Երկյուղը,
Եվ կնքամայր է դառնում Սարսափը։

Բոլորի նման բանաստեղծն էլ հոգնել էր ժամանակի այդ ջղաձգումից․

Ես աչքերս եմ փակում,
Ես հոգնած եմ, այո՛,
Տիկնիկն էլ է հոգնում, երբ ետեւից բեմի
Ինչ-որ թելեր նրան ստիպում են ապրել․
Այդ ապրե՞լ է կոչվում։ Ի՞նչ իմանամ։

Այդ ապրե՛լ է կոչվել։ Եղել են այդպիսի ժամանակներ, երբ «հոգնած մեռա՜»-ն արձագանքվել է «ուռա՜»․․․

Բայց անցյալի վերագնահատության մռայլ էջերը չեն խաթարում գրքի որակը․- Պարույր Սեւակի գրարվեստը կենսաշունչ է եւ կենսահաստատ։ Առույգ մանկան աչքերով նա նայում է մեր այսօրվան ու գալիքին։- Հենց վերը բերված բանաստեղծության մեջ («Մխիթարում եմ») նա խոսում է «անհոգի բեղավորի» վերաբերմունքի մասին եւ հանգում է հետեւյալ եզրակացության․

Եվ իմ ապրած ժամանակը՝
Արտասովո՜ր եւ լուսավո՜ր՝
Ոչ մի բանով չի նմանվում
Այդ նզովյալ ժամանակին․․․

Այս է «Մարդը ափի մեջ» գրքի բազում էջերում կրքով խարանված բաց եւ փակ ասքերի կենսահաստատ եզրահանգումը, ասքեր, որոնք ուղղված են անհատի պաշտամունքի մռայլ ժամանակների, նրանց արատների դեմ։ Այդ հստակ կենսազգացումը հնարավորություն տվեց նրան հետագայում գրել «Հարկ հոգեկանը», «Մայրենի լեզու», «Խոսք հավաստիքի», «Եվ այր մի՝ Մաշտոց անուն» եւ բազում այլ գործեր, որոնք եւ կազմում են այս գրքի հիմնական ողնաշարը։

Սեւակի սերը

Սերը Սեւակի բանարվեստում կարեւոր տեղ է գրավում։  Եթե նրան հավատանք (իսկ չհավատալու քիչ հիմքեր կան․․․), ապա նա նման է «փետրվար ամսին»․

Գիտեմ կարճանալ եւ երկարել-
Նայած թե՝ սեր կա՞․․․

Բայց Սեւակի սերը նման չէ մեր սիրերգակների սիրուն։ Երբ կարդում ես Քուչակի, Սայաթ-Նովայի եւ մեր դարու բանաստեղծների սիրային բանաստեղծությունները, ստանում ես ընդհանրապես այն տպավորությունը, որ նրանք սիրել են մեկին, խաբվել են մեկից, տանջվել են մեկի՝ միշտ միեւնույն դիցուհու համար։ Ընդհանրապես նրանք բոլորն էլ օրինակելի եւ հավատարիմ սիրահարներ են, որոնք տառապում են սիրո ցանցում։ Պարույր Սեւակն «անհավատարիմ» սիրո երգիչ է եւ իր էությամբ հերքում է հավիտենական, հավատարիմ սիրո «տեսությունը»։ Սերը հավիտենական է, այո՛, բանաստեղծն այդ ընդունում է, սակայն ժամանակավոր են սիրո առարկաները, փոփոխական։ Մի խոսքով՝ «ականջդ բեր՝ ասեմ»․

Թե իմ տառապանքից ես արձաններ շինեմ,
Դու կարող ես իսկույն մի կռատուն դառնալ,
Ուր կարող է անթիվ տոտեմների
Մի ողջ կենդանական աշխարհ լինել․
Բացի շնից գուցե,
Որ տոտեմն է գուցե հավատարիմ սիրո․․․

Ասված է սպառիչ կերպով։

Յոթ տարի առաջ մենք Պարույր Սեւակին թողինք մի վիճակում, երբ թվում էր, թե երիտասարդ բանաստեղծը վերջնականապես փակեց իր հաշիվները սիրո մատյանների հետ։ Այն «սարսափելի» օրերին նա գրեց․

․․․ Կախվելու մի պարան մնաց
Իմ սիրո հարուստ ավարից․․․

Պարզվեց, որ այս պարանը այնքան էլ պարանի նման չէր եւ մինչեւ անգամ պարան չէր։ Դա մի գոտի էր, որով գոտեպնդվեց մեր հավերժասիրահարը եւ քայլեց․․․ դեպի կախաղան։ Առանց բողոքի, հնազանդ իր դառը ճակատագրին, նա ընդունում է այդ «մահը» հանուն սիրո․

Քո պարանոցը՝
Ազնիվ մարմարե մի վե՜հ աշտարակ,
Որտեղից-դարե՜ր-մարդիկ են կախվել՝
                 Ինձ նմաննե՜րը․․․
Նման երջանիկ կախաղանի դեմ
                Ես չեմ բողոքում․․․

– Ещё бы,- կասեին ռուսները։

Չափազանց բնորոշ է Պարույր Սեւակի համար որպես սիրերգակի նրա «Երգ երգոց» պոեմը․ այս փոքր թերություններով եւ մեծ առավելություններով օժտված գործը բանաստեղծի սիրային գործերի գլուխ-գործոցն է։ «Երգ-երգոցում» ավելի քան մի ուրիշ գործում շեշտված է բանաստեղծի էությունը, նրա կարողությունը բացահայտելու իր ներաշխարհը, ինքն իրեն դնելու ընթերցողի ափի մեջ։

Գարնան աշկերտ եմ
Ու սիրո վարպետ,-

Ասում է բանաստեղծն իր մասին «Անհարց պատասխան» ասքում։ Գարունով եւ սիրով էլ բացվում է երգ երգոցը»։ Ըստ էության սակայն այս մեծ, բայց հերթական հանդիումը տեղի է ունենում ձմռանը։ «Այս անգամ այսպես պատահեց»․

Գարունն այս անգամ ձմռանը եկավ,
        Այն էլ հյուսիսում․
Ես բոլորովին չէի սպասում,
         Ձմեռն այս վկա։
Քեզ չփնտրեցի, չըորոնեցի
         Եվ․․․ գտա հանկարծ․․․

Ի՞նչ դության մեջ են բանաստեղծի սիրային գործերը։ Ինչպես միշտ, այս անգամ էլ ընթերցողը ոչինչ չգիտե․ բանաստեղծը չի սիրում նման փափուկ խնդիրների մասին հաշիվ տալ ընթերցողին։ Երբ ամեն անգամ, երբ նա հանդիպում է մի նոր չաստվածուհու, նրա երգած երգերից, հավաստումներից եւ տաք երդումներից ստանում ես այն տպավորությունը,  որ խեղճ տղան սիրահարվում ու երգում է առաջին եւ վերջին անգամ։ Թերեւս այս մասին կարիք չլիներ խոսելու, եթե հենց այս գրքում մենք չհանդիպեինք նրա մի խոստովանությանը․ բացեք 190-րդ էջը եւ բանաստեղծի հետ դուք էլ հիասթափվեք։ Բանաստեղծությունն այդպես էլ կոչվում է․ «Հուսահատության պահեր»։ Ահա այդ խոստովանությունը․

Հուսահատվում եմ ինքս ինձանից․
․․․ Երբ իմ սիրածից չհիասթափված,
Ավելին՝ նրան դարձյալ սիելով՝
Հափշտակվում եմ նորահայտ մեկով․․․

Գրչի գրածը բրիչը չի ջնջի։ Բանաստեղծը խորապես գիտակցում է, որ էժան չի նստի այս անկեղծ խոստովանությունը, որ՝

․․․ Արդեն այս չափ անկեղծանալուց
Մինչեւ երջանիկ հիմարությունը
          Կես քայլ է միայն․․․․

Հենց այդ կես քայլի վրա էլ նա հանդիպում է «Երգ-երգոցի» հերոսուհուն՝  «Սո՜ւլ․․․ Սուլամի՜․․․ Սուլամիթային»։

Այստեղից էլ սկսվում է նոր ջրաղացի հին չախչախը։

Գունագեղ է եւ տպավորիչ Պարույր Սեւակ-սիրահարը, անակնկալ են եւ հարուստ նրա պատկերները, շռայլ է նա ու տաք, ներշնչված ու ներշնչող։ – Բաց արա դուռդ, օ Սուլամի՜թա, ես քեզ չեմ փնտրել ու պահակներից չեմ հարցրել քո հասցեն, որը ես չեմ ունեցել եւ չեմ իմացել․․․ Մոլորված ճանապարհորդի պես  ես հասել եմ քո դռանը եւ հիմա բախում եմ դրսից, երբ քո սիրտը ներսից է բախում, ընդունիր հյուրիդ։ ․․․ Սեւ են վարսերդ, սեւ՝ ճերմակ կրծքիդ չափ, որն ավելի ճերմակ է Արարատի ձյունից, որը փկեց Նոյին, փրկեց ինձ ու քեզ, նաեւ մեր սերը․․․ Քո կրծքի չափ ճերմակ են քո ատամները, մի ժպտա, եթե պարկեշտ ես․․․»։

Սիրուց խեղդվում է բանաստեղծը, շնչահեղձ է լինում, նա չի կարող անգամ արտասանել սիրածի անունը եւ մի կերպարտասանում է այսպես․

Օ Սո՜ւլ․․․ Սուլամի՜․․․ օ՜ Սուլամի՜թա․․․

Բայց ի՞նչ պատահեց․ հանդիպում, կրակոտ երգ ու երդումներ․ ի՞նչ է պակասում մեր սիրերգակին։ Նա նվաղում է սիրուց, հետո․․․ հետո ծանրացել է սիրտը։

Երուսաղեմում երբեւէ չեղած խարտյաշ աղջիկներ,
Ինձ էլ սնուցեք կազդուրիչ գինով,
Քանի որ- տեսեք- ճկվում եմ արդեն
Սեփական սրտիս ծանրության ներքո։

Պարույր Սեւակը գաղտնապահ չէ, նա կարիք էլ չի զգում գաղտնապահ լինելու․ ի՞նչ գաղտնիք, երբ նա մարդ է՝ ափի մեջ։ Հաջորդող էջերն առանց մի խորամանկության ցույց են տալիս, որ վայելքը լրիվ չէ, որ այս «Սուլ․․․ Սուլամին» բանաստեղծի համար դեռ

․․․ Մի փակ այգի է,
Այգու մեջտեղում դռնփակ հնձան․․․

Բանաստեղծը ճարահատ դիմում է այս անգամ «Երուսաղեմում երբեւէ չեղած հյուսիսի դուստրերի» միջնորդությանը եւ արյուն-քրտինք մտած հավաստում է իր սիրո եւ հուսահատական կացության մասին։ Ապացուցելու համար նա չի խնայում ոչ գեղեցիկ խոսքեր, ոչ վառվռուն գույներ․

Թե պատահաբար հանդիպեք նրան՝
Երուսաղեմի թխահեր դստեր,
         Ի՞նչ պիտի ասեք։
Երդվեցնում եմ ձեզ՝ ասացեք նրան,
Որ ես հիվանդ եմ կարեւեր սիրով։

Ասացեք նրան, որ ես սիրում եմ նրա անծանոթ ու սիրելի մորը, որ իմ սերը հին է ու վաղնջական՝ հրեական արյան նման, նոր՝ իմ սրտի եւ հին ու նոր առավոտի նման․ ասացեք նրան, որ եթե գա, դուռը ծեծի, ձայն տա, կլսի միայն ջրատար սիրահարի «խզվող ձայնի թույլ արձագանքը»։ Թող շտապի նա, եթե չէ, կուշանա եւ կլսի ոչ թե սիրահարի կանչը, այլ վերջին ճիչը․․․ ասացեք նրան, որ

Ուզում եմ լինի նա սերն իմ վերջին,
Իսկ ես էլ՝ նրա առաջին սերը․․․

Ըստ բոլոր նշանների՝ Երուսաղեմում երբեւէ չեղած խարտյաշ աղջիկների միջամտությունն օգնում է․-  պոեմի Դ․ գլուխն ավետում  է այդ մասին․

Եվ դու չուշացար․
Դու չշտապեցի՜ր,
Իմ Սո՜ւլ․․․ Սուլամի՜․․․ իմ Սուլամի՜թա․․․
Եկար վազեվազ․․․

Բանաստեղծի նման ընթերցողն էլ հանգիստ շունչ է քաշում․ վերջապես նա գտավ իր «վերջին սերը»։ Եվ ի՜նչ զեղումներով, ինչ քանդակներով է բանաստեղծը երգում իր երջանկությունը։ Նա հավատացնում է․

Իմ սերերն իրար եւ նման էին,
     Եվ նման չէին,
Ինչպես աշխարհի մեծ քաղաքները։
       Եկավ քո սերը
Եվ ծննդավա՜յր դարձավ ինձ համար․․․

Թող օրհնյալ լինի բանաստեղծի նոր եւ վերջին ծննդավայրը, միամիտ Սուլամիթայի նման մենք էլ հավատանք բանաստեղծին։

Եվ ի՞նչ։ Գարնանային սիրո ձմեռն անցնում է եւ բացվում է օրացուցային գարունը․

․․․ Գարունը նորից
Իր վտանգավոր քարոզն է կարդում,
Կոչեր է անում ինչ-որ նոր սիրո․․․

Իսկ գարունը տեղյակ չէ, որ իր քարոզի դեմ բանաստեղծը թեպետ արթուն է, բայց նրա սիրտը․․․ քնած է։ Եկեք այս սուտմեռոկին էլ հավատանք։ Սատանան գիտե, թե ինչ պատահեց,- բանաստեղծը կորցնում է իր Սուլամիթային․․․ Սուլամիթայի մեջ․

Ես փնտրում եմ քեզ,
Սակայն չեմ գտնում,
Ու կանչում եմ քեզ,
Բայց ձայն չես տալիս․․․

Կարիք կա՞ ասելու, որ աղջիկը նույն տեսանելի աղջիկն է, բայց բանաստեղծն է, որ չի տեսնում նրան․ կարիք կա՞ ապացուցելու, որ «գարնան քարոզի» ձայնն է խլացրել աղջկա ձայնը, չի թողնում, որ այն հասնի բանաստեղծին։  Եվ սկսվում է ինքնախարազանումը։ Բանաստեղծն իր երգած սերերի վերջում անջատման եւ հրաժեշտի այնպիսի մի ողոք ու ողբ է բարձրացնում, որ բիբլիական ու ժամանակակից Սուլամիթաները մի բան էլ դեռ պարտք են մնում։

Այսպես է Պարույր Սեւակը, այսպես են նրա սերերը։

Ջերմ են եւ սրտառուչ բանաստեղծի գրեթե բոլոր սիրավեպերի նախերգերը, շքեղ ու տոգորող․ եթե սիրո վայելքի երգերն զգալիորեն զիջում են առաջիններին թափով եւ պերճագրությամբ, ապա նրա հրաժեշտի, ինչպես ինքն է գիտակցորեն ոգեկոչել Շահան Շահնուրին՝ նահանջի երգերը փայլում են ներքին կրակով ու երանգների հարստությամբ։

Հայրենասերը։ Նրա արվեստը։ Եզրակացություն։

Պարույր Սեւակը կրքոտ հայրենասեր է։ «Անլռելի զանգակատնից» հետո  նա գրեց «Խոսք հավաստիքի» ասքը եւ «Այր մի՝ Մաշտոց անուն» պոեմը։

Մենք կայինք նաեւ նրանից առաջ
Եվ դարեր առաջ։

Պոեմը գրված է պատմողական տոներով, ջղուտ ոճով, զսպված եւ խիստ երաժշտականությամբ, ուր չկան ավանդական կանոններ ու հանգեր, բայց ուր կա մի ուրիշ բան, որը միայն Պարույր Սեւակիին է պատկանում․ նախամաշտոցային շրջանի հայոց պատմությունը, ապա Մաշտոցի հայտնությունն ու նրա գործի մեծ, հայրենանվեր նշանակությունը- ահա պոեմի բովանդակությունը։ Եթե հզոր Սիամանթոյի «Սուրբ Մեսրոպը» մի գովք է ու գեղոն նարեկացիական հմուտ ոճավորումներով՝ նվիրական Մեծն Մաշտոցին, ապա Պարույր Սեւակի այս պոեմը մի հզոր ասք է հայոց պատմության մի մեծ ժամանակատահվածի, երգված ի խորոց սրտի եւ ամբողջ ձայնով։ Կռապաշտական շրջանի Հայաստանի անցումը քրիստոնեականին  բանաստեղծը տվել է մեծ կտավին վայել մեծ եւ գունեղ վրձնով․

Արամազդների, Միհրերի տեղակ,
Բոցբեղ-բոցմորուք շեկ Վահագներին փոխարինելու
Եկավ մի հրեա սեւմորուք-սեւբեղ,
Եվ Աստղիկների, Անահիտների ու Նանեների
Երեկվա տեղում այսօր հաստատեց
Իր մո՜րը դալուկ, թե՞ ամոթահար։

Մեհյանների տեղ ու բագինների, նրանց տաք մոխիրների վրա կանգնեցին դեռեւս փայտե աղոթատեղիներ՝

Իրենց խաչերը սուր մխրճելով
Նախ՝ սրտերի՜ մեջ,
Ապա՝ երկնքի՛․․․

Հայաստանն այն ժամանակ մի ռազմաբեմ էր պարսկական եւ բյուզանդական բանակների սմբակների տակ ընկած՝ կոպցրած իր ինքնությունը, «ավերակվել էր աշխարհը Հայոց», միակ հարստությունը նրա լեզուն էր, այն էլ գերի ու գործիք քրիստոնեական հոգեւոր իշխանավորների ձեռքին․

․․․ Եվ այդ պահին էր, որ աշխարհ եկավ
Նա՝ այր մի՝ Մեսրոպ Մաշտոց անունով։

Բանաստեղծական խոր ներշնչումով եւ հայրենասիրական-քաղաքացիական վարակիչ պատկառանքով եւ ուժով այս անգամ դարբին եւ քանդակագործ բանաստեղծին հաջողվել է տալ իր պոեմում Մաշտոցի դեմքն ու դերը։ նրա նախորդող դարաշրջանն իր մռայլ գույներով, մինչեւ մեր օրերը․

Աշուն է հիմա։
Եվ սրբատեղի տանողծուռումուռ ճանապարհներին
Խաղողի վազն է իր տերեւները փռել ամենուր,
Իր տերեւները, որ շատ նման են
Անհայտ ձիերի սմբակից պոկված ժանգոտ պայտերի։

Բանաստեղծը չի կարող չտեսնել մեր պայծառ ներկան․

Այս հողի վրա օտար սմբակները չեն դոփում հիմա։
Եվ եթե կաղնու անտառն է սակավ այս հողի վրա,
Ապա խաղողի եւ կաղնու տերեւն իսկապես անչափ
Նման են իրար․․․

․․․ Պարույր Սեւակի արվեստն իր նյութի, լայն ընդգրկումների եւ բազմազանության նման լայնահուն է, ճկուն ու պեսպաիսուն․ ինչ-որ մի բան է պատմում անտառը, նա ասքեր է հիշում, որոնք չեն հագել բառե շապիկ ու չեն քայլել անտառի ոտքերով․ մի հնօրյա, վաղնջական վեպ է պատմում անտառը, անհայտ առասպել, մի ավանդություն․․․ ու լուռ լսում են անտառի որդիք, իսկ այնտեղ՝

Խռոված քամին՝
Հետաքրքրված կաղնու վիպումով,
Խռովություննարդեն մոռացած,
Բերնին մի տերեւ ՝ հիմա քարացած
Ականջ է դնում։
Նույն մեծ ուժով նա կարող է տալ եւ քաղաքային պատկերներ․
Ձյուն է գալիս կրկին։
Եվ վաղո՞ւց է արդյոք։
Հանդիպակաց շենքի քիվ-ճակատի լայնքին
Նա նստել է հիմա
Վիրակապի նման։

Ո՞րն է Պարույր Սեւակի գրարվեստի, հետագա ստեղծագործությունների ուղղությունն ու ճանապարհը․- մեր կարծիքով բյուրեղացումը։ Բյուրեղացում՝մտքերի եւ տրամադրությունների, բյուրեղացում՝ հնչյունների եւ պատկերների, տողերի եւ բառերի։ Դարբին թե ոսկերիչ՝ արվեստագետը պետք է ունենա չափի եւ ներդաշնակության զգացում, որով պիտի սկսի եւ վերջանա յուրաքանչյուր գործի առաջին ու վերջին բառը, յուրախանչյուր գրքի առաջին էջից մինչեւ վերջին էջը։  Խառնաշփոթը բազմազանության հետ չպետք է շփոթել։

Իր «Հավատո հանգանակ»-ում բանաստեղծը ճիշտ է որոշել․

Լավ է չունենալ կյանքում տուն ու տեղ,
Քան թե արվեստում լինել տնփեսա․․․

Մեր նորագույն բանարվեստում Պարույր Սեւակը հարուստ տնատեր է եւ ոչ մի կարիք չի ուեցել տնփեսա լինելու։ Ավելին,- նա կարող է եւ ի վիճակի՝ մեկից ավելի տնփեսաներ պահելու։

Պարույր Սեւակի այս գիրքը մնայուն հաղթանակների եւ ժամանակավոր պարտությունների ու նահանջների մի ռազմաբեմ է, մի գիրք, որի պարտությունն ուսանելի դաս պիտի լինի ինչպես իրեն՝ զորավարի, այնպես էլ բանաստեղծության նորակոչիկների համար։

10-16 հունվարի,1964

Գուրգեն Մահարու «Մնայուն հաղթանակներ եւ ժամանակավոր պարտություններ»  հոդվածը լույս է տեսել 1964 թվականի հունվարի 24-ին «Գրական թերթում» զգալի կրճատումներով։ Առաջին անգամ ամբողջական  տարբեակը հրապարակել է  «Նոր-Դար» ամսագիրը, 2004 թվականին, 1-2 համարում։