Ռատի Ռատիանի/Հայր կոչեցյալը

Նինո Սուրամելաշվիլին ծնվել է Թբիլիսիում 1982 թ.։ Որպես լրագրող աշխատել է տարբեր թերթերում և հեռուստատեսությունում։ 2000 թվականից նրա պատմվածքները տպագրվում են գրական պարբերականներում Ռատի Ռատիանի կեղծանունով, իսկ 2006 թվականին հրատարակվել է նրա պատմվածքների առաջին ժողովածուն՝ «Մերկ արքան»։ 2021 թվականին լույս է տեսել Նինոյի «Սպանություն կայարանի թաղամասում» պատմվածքների երկրորդ ժողովածուն (հրատարակչություն «Palitra L»), որը 2022 թվականին արժանացել է Վրաստանի գլխավոր գրական «Սաբա» մրցանակին։ Նաև 2022 թվականին լույս տեսավ Նինոյի առաջին վեպը՝ «Ռոմեոն ծիծաղում էր» («Palitra L» հրատարակչություն, նույնպես Ռատի Ռատիանի կեղծանունով)։

Նվիրում եմ այն ծնողներին, որոնք լքել են իրենց զավակներին

– Սա այն տեղն է,-հորաքրոջս տղան անհանգիստ շրջում է գլուխը և մեքենայից ինձ ցույց է տալիս երաշտից ճաքճքած չորացած մի վայր, որտեղ մի անգամ հարբած վիճակում նրանց կողմից բանտից առևանգված «չայկան» սայթաքել է, իսկ հիմա կովերը արածում են,-երեքն էին՝ հայրդ և ինչ-որ երկու տղա, չգիտեմ` ովքեր էին։

Մեքենան դատարկ է շրջվել:

– Ներսում ոչ ոք չկար, չգիտեմ՝ կարողացե՞լ են դուրս գալ, թե՞ ինչ են արել։ Ծառայողական մեքենա էր, երեք օր թաքնված էին։ Այս պատմությունից հետո նրանց աշխատանքից ազատեցին։ 

Նա մի որոշ ժամանակ բանտում է աշխատել՝ որպես ուղեկցորդ, երկար պատմություններով էր պատասխանում իմ դիպուկ հարցերին։

Ինչ քաղաքից դուրս ենք եկել, չի դադարել խոսել։ Ես լսում եմ։ Նա ինձ պատմում է փոշոտ բլրակների մասին, որ փոքր ժամանակ մագլցում էին, երկաթուղային կայարանի մասին, որտեղ երեկոյան զբոսնում էին  և ժամանող գնացքի ուղևորներին չափչփում։

– Մենք այն ժամանակ փոքր էինք, հայրդ որ քսան տարեկան էր, մենք 12 տարեկան կլինեինք։ Ձեր տատիկը ուշ է ծննդաբերել։ Նա չէր ուզում։ Պապդ սպառնացել է, որ վիժելու դեպքում կլքի նրան։ Մենք երբեմն թաքուն հետևում էինք  մորդ, երբ նա գնում էր խանութ: Նրանք սիրահարված էին։

Առաջին անգամ լսում եմ այսքան պարզ ասված մանրուքների մասին: Կարծես չհոգնող լեզվով կինոժապավեն էին պտտում։ Ժապավենին մի ընտանիքի պատմություն է, որը պետք է իմն էլ լիներ, բայց երբեք չի եղել: Մեծ ընտանիքի պատմություն, որտեղ զարմիկները բարձրանում էին փոշոտ բլուրները՝ ամրոցի ավերակները բարձրանալու համար: Մեկը գեր էր ու հետ էր մնում։ Մթնշաղին մի թափառական շուն դուրս էր թռչում ճանապարհի վրա, և նրանց երկար ժամանակ հաչելով հետապնդում էր։ Պապական տան առաջին հարկում հացատուն կար, իսկ հետևի բակում՝ ձկների ավազան։ Պապս ինքն էր գնում ձկնորսության։ Նա բռնած ձկների մի մասը ավազանի մեջ էր բաց թողնում, իսկ մի մասը եփում էր իր ճաշարանի համար։ Կայարանում ճաշարան ուներ։ Շուշաբանդում եփած ձկներով լի սկուտեղներ կային։ Պապս փշոտ մարդ էր. Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից  ավելի ուշ է վերադարձել, քան մյուսները, իսկ երբ վերադարձել է, նրա ուսադիրների ներսում լիքը փողեր են կարված եղել,- պատմում է հորաքրոջս տղան,- հողին հավասարված Բեռլինում պանդոկ բացեց, ու այնտեղ առևտուր անելով փող աշխատեց,  համենայն դեպս ինքն այդպես էր պատմում։ Կես դար անց նրա կրտսեր որդին նույնպես կգնա այլ երկիր և մեծ գումար կաշխատի, բայց հինգ կիլոգրամ մոխիրով կվերադառնա հայրենի գյուղ։

Արևի տակ քնած ապակու գործարանի ամայի շենքի մոտով անցանք։ Կեսօրից հետո գյուղը կարծես փոշոտ անապատ լինի։ Լերկ ու ամայի: Եթե ​​ապակու գործարանի դիմացի ճանապարհից թեքվեք, տասը րոպե քայլելուց հետո կհասնեք բանտ։ Ճանապարհի եզրին՝ հենց առաջին տանը, հիսունի մոտ  մի կին է ապրում իր ութսունամյա մոր հետ, զարմիկս՝ բանտի վարչության պաշտոնյա, տառապում է երկկողմանի կոքսարթրոզով, ամեն առավոտ կաղելով է անցնում դեպի աշխատանք տանող կարճ ճանապարհը: Երբ բանտարկյալներին բերման են ենթարկում, գիշերը նրան հաճախ են կանչում աշխատանքի։ «Ձմռանը, որ բլլվում  ու քուն ես մտնում, իսկ դրսում շնագայլերն են ոռնում,  դու ոտքով ես գնում»։ – Նա նայում է ինձ մեծ, մաղձոտ աչքերով,- ինչպես կովը, որին ամբողջ կյանքում քշում են գոմից ու արոտ: Հետո այս աչքերով նա նայում է հյուրասենյակի բաց դռան փոքրիկ ապակյա սեղանի վրա դրված փամփշտագույն պսպղացող աճյունակալին, ինչի մեջ հինգ կիլոգրամ մոխիր կա, և վրան օտար լեզվով փորագրված է այն մարդու անունը, ազգանունը, ծննդյան ու մահվան տարեթիվը, ում իմ հայրիկն էին կոչում։ 

– Ինչպե՞ս երկումետրանոց հասակով մարդը տեղավորվեց այս աճյունակալի մեջ,- ինքն իրեն հարցնում է իմ ութսունամյա քեռակինը:  

***

-Հայրդ մեռել է։

Մորս հեծկլտոցը նման է և՛սարսափելի մռնչյունի, և՛ զկռտոցի, ու ինչ ինձ հիշում եմ, այդ պատկերն ինձ սարսափեցնում է: Ինչ-որ զարհուրելի, առեղծվածային անհամապատասխանություն կա այս մանկական հեծկլտոցի ու մորս ութսունկիլոգրամանոց մարմնի,  ոտքի նրա մյուս մատների համեմատ կլոր բթամատերի և նոսրացած մազերի միջև: Այս հեծկլտոցի մեջ մի անարժան նախատինք կա՝ կարծես այս պառավ երեխան ինձ վրա էր հույսը դնում, պիտի պաշտպանեի ու օգնեի, բայց ես չկարողացա, չուզեցի։ Այս ձնահյուսը ցանկացած պահի կարող է ինձ կուլ տալ, ես ձգված եմ՝ պատերազմական ժամանակ ուղեբեռի վրա նստած ու փախչելուն պատրաստ մարդու պես։

Ես ոչ միայն պատրաստ եմ փախչել, այլև պարտության պատճառն եմ այս պատերազմում, որը սկսվել է իմ ծնվելուց շատ առաջ: Ուշ ծնունդս մեծ գումար էր պահանջում՝ այն ժամանակվա 7000 մանեթ։ Մայրս այդպես է ասում, բայց ես կարծում եմ, որ դրա կեսը կլիներ. մայրս չափազանցնելու սովորություն ունի: Երեխայի ծնվելը ընտանիքը պետք է պահպաներ, ամուսինը պետք է թողներ սրա-նրա հետ քարշ գալը և  կնոջ մոտ վերադառնար։ Այս գումարն անհրաժեշտ էր մորս բուժման համար, որպեսզի նա նորից հղիանա տասը տարի առաջ արված աբորտից հետո։ Այն ժամանակ՝ ամուսնու վրա զայրացած 18-ամյա աղջիկն ընկերոջ խորհրդով դեղահաբեր է ընդունել ու վիժել։ Եթե ​​դա չլիներ, իմ չծնված ավագ եղբայրը կամ քույրը կարող էին պատերազմի հերոս դառնալ։ Ես հաճախ եմ նախանձում նրա ճակատագրին։ Կարող էի ես լինել այն նշաչափ, զուգարանակոնքի մեջ ընկած սաղմը: Ինչքան մեծանում եմ, այնքան ավելի եմ նախանձում։ Ինձ վիճակված էր ավարտել և պատասխանատվություն ստանձնել. ինն ու կես ամիս փորում նստելը, ուրիշի պատերազմում պարտված լինելը, երբևէ սկսած ամեն ինչ մինչև վերջ հասցնելը:

Հայր կոչված մարդուն ոչինչ չէր կարող տանը պահել. ո՛չ  չծնված քույրս կամ եղբայրս, ո՛չ էլ  իմ ծնունդը։ Այս մարդը վաղուց այլ աշխարհ է տեղափոխվել, կամ գուցե ժամանակավորապես է եղել այնտեղ, որտեղ ոչ մի անելիք չուներ։ Այս մարդն ուներ իր ծրագրերը և չէր պատրաստվում փոքր մարդ մնալ։ Նա իրեն չափազանց մեծ էր զգում այն  փոքրիկ պահեստի համար, որի պետ էր նշանակվել աներոջ խաթրի համար, արևի սրտին ննջող փոշոտ գյուղում ապրելու համար, որտեղ ծնվել ու մեծացել է, քաղաքի իր կնոջ ծնողների փոքրիկ բնակարանում խցկվելու համար։ Ես՝ երեք տարեկան, չափազանց փոքր էի այս մարդու համար, որպեսզի նա կասկածի տակ դներ իր մեծությունը: Ինչքան շատ եմ մտածում այդ մասին, այնքան ավելի եմ կարծում, որ չնայած իր ողջ մեծությանը, այս մարդուն պակասում էր հեռատեսությունն ու սիրելու կարողությունը։ Ակամայից ես էլ եմ այստեղ ներդրում ունեցել. ես սովորական երեխա չէի, ես նրան կապելու համար ծնված երեխա էի, 7000 մանեթանոց արքայադուստր, որով նա պետք է կապվեր այն խեղդուկ աշխարհին, որից փորձում էր փախչել (բարեբախտաբար չկարողացա): Ինքը կարողացավ փախչել այս աշխարհից, բայց ինձ իր հետ չտարավ:

Միգուցե դա է պատճառը, որ ինձ սիրելու նրա կարողությունը մնաց ընդմիշտ ատրոֆացված: Այնուամենայնիվ, չեմ կարող պնդել, միգուցե ինձնից առաջ էլ է այդպես  եղել։ Սիրո այս անվստահությունն էր, որ թաքնված էր նրա ամեն քայլափոխի, նույնիսկ ամենաուրախ տարիների մեջ, և քշում էր դեպի քաղաքից դուրս գտնվող հիվանդանոցի այն սենյակ, ուր անհույս հիվանդներին տանում են մահանալու աղքատության և միայնության մեջ:

Իմ ծնունդը ընդամենը երեք տարով հետաձգեց  այս մարդու գաղթական դառնալը՝ խեղդուկ անցյալից ազատված մեծ հույսերի աշխարհում: Մի քանի տարի անց այս մարդը կվերադառնա հաղթանակով՝ թիկնապահներով և նոփ-նոր սև «Մերսեդես» մակնիշի մեքենայով, որպեսզի ցույց տա փոքրիկ մարդկանց, որ ինքը չի սխալվել։ Ժամանակավորապես կվերադառնա ու ամեն գալուց հարազատների մեծ բանակին առատորեն նվերներ կտա։ Նա  ինձ էլ կայցելի՝ գիշերվա կեսին հարբած ու հուզված։ Նա ինձ մեծ տուփով մաստակ կբերի։ Նա քնկոտ ու  ամաչկոտ ձեռքիս մեջ մեծ թղթադրամներ կխցկի, հետո զզվանքով կնայի հյուրասենյակի  հսկայական մահճակալի վրա քնած հեռավոր ազգականներին, և մութ անցյալի թանձր հոտը կընկնի նրա քիթը, երբ ինքն էլ էր ապրում այս չափազանց հյուրընկալ բնակարանում՝ այս հանրակացարանում, որտեղ գյուղի բոլոր հարազատները անվարան  ընդունվել են, գիշերել են, ապրել են ամիսներով։ Հետո ինչ, որ որոշների կոշիկներից անտանելի հոտ էր գալիս, ոմանք քիթն էին քչփորում, ոմանք չափազանց աղմկոտ էին: Նա կնայի ու կմոռանա, թե ինչու է եկել այստեղ։ Նրա համար այս քնոտ երեխան, որն անիմաստ թարթում է աչքերը և նույնիսկ չի փորձում ժպտալ, այս անցյալի մի մասն է՝ հոտած, մութ անցյալի։ Մարդը շտապում է դուրս գալ մաքուր օդ։ Նա ցրված հրաժեշտ է տալիս օտար երեխային և նստում իր նոփ-նոր «Մերսեդեսը», որը վարում է վարորդը (մեկ-երկու անգամ ես էլ էի նստել այս «Մերսեդեսի» մեջ. մաքրության ու օծանելիքի հաճելի հոտ ուներ, նման չէր բենզինի հոտով ուրիշ մեքենաներին): Տղամարդը ծոցագրպանում այս երեխայի նկարն ունի՝ մեծ, նախնիների կանաչ աչքերով։ Նա գեղեցիկ երեխա է, եթե չփչացնեն այս դժոխքում: Անպայման կփչացնեն։ Ափսոս:

Քնահարամ երեխան հաջորդ առավոտ շուտ արթնանում էր, էլ ինչպես քներ։ Մի ամբողջ տուփ մաստակ ուներ բաժանելու, իսկ ձեռքը խցկված փողով նրա համար նոր շորեր էին գնում։

***

– Նա հազվագյուտ մարդ էր,- իմ 80-ամյա քեռակինը գլուխն է տմբտմբացնում ու ժամանակ առ ժամանակ խորաթափանց հայացքով նայում վրաս։ Ասես լեզուն ու աչքերը տարբեր բաներ են ասում։ Ազգականները նստած են բազմոցի ու բազկաթոռների վրա՝ աճյունակալի շուրջը։ Մեկ-երկուսից բացի ոչ մեկին չեմ ճանաչում։ Ժամանակ առ ժամանակ նրանցից մեկը սկսում է խոսել ու ինչ-որ բան պատմում հանգուցյալի մասին։ Ես իմանում եմ, որ մարդը, ում մոխիրը սենյակի մեջտեղում է, հազվագյուտ արժանիքներով օժտված և յուրահատուկ անձնավորություն էր։ Նա պատրաստ էր օգնության ձեռք մեկնել բոլորին։ Այս մարդուց երկու երեխա է մնացել՝ երկվորյակ աղջիկներ։ Նրանք արդեն մեծ են։ Նրանցից մեկը երեխաներ է ունեցել, որոնք նույնպես երկվորյակներ են, բայց՝ ​​տղաներ։ Այս լուրը վերջերս է իմացվել, և այդ ընթացքում երեխաները դարձել են 18 ամսական։ Լուսանկարը, որը պահում է հորաքրոջս տղան, արված է աղջիկների հետ՝ երկուսն էլ վարդագույն սվիտրներ են կրում և խնձորի երկու կեսինման են։ Հայրիկը գրկել է աղջիկներին ու ժպտում է:

Նստած աչքս գցում եմ մի սգավորից մյուսին։ Ես զգում եմ, թե ինչպես է ինչ-որ խորքերից ջրի երես դուրս գալիս այն երեխան, ում կեսգիշերին արթնացնում էին և ձեռքը փող խցկում։ Հիմա այս երեխայի աչքերը չռվել են սպասումից։ Նա սպասում է, որ ինչ-որ մեկը կշրջվի իր կողմ ու մի բան կհարցնի։ Պատասխանները լեզվի ծայրին են:

Նա գրող է։

Նա ունի տասը տարեկան դուստր։

Ամբողջ կյանքում նա ամաչում էր ասել «հայր» և «սեր» բառերը։ Նա այն մարդու ավագ զավակն է, ում մոխիրը լցված է այս սափորում։

Բայց երեխային ոչ ոք ոչինչ չի հարցնում։ Սգավորների հայացքը հենց այնպես փախչում է ավագ զավակից, ինչպես ժամանակին հանգուցյալն էր փախչում իր անցյալից։ Երեխան ոչ մեկին ոչինչ չի հարցնում: Կարծես այս երեխան երբեք չի էլ եղել:

Հաճախ եմ դուրս գալիս պատշգամբ ծխելու, որպեսզի գլխիս տված դատարկությունը ինձ չոր աթոռից անդունդը չգցի։

Եթե ​​մեկը հարցներ, միգուցե ես էլ ինչ-որ բան պատմեի հանգուցյալի մասին։ Ես կպատմեի այն երկու շաբաթվա պատմությունը, երբ մայրս կոտրեց ոտքը, և ես ստիպված էի ապրել մորաքրոջս հետ՝ կողք կողքի այն մարդու հետ, ում իմ հայրն էին կոչում։ Հայրենիք կատարած իր կարճատև այցելությունների ժամանակ նա քրոջ հետ ապրում էր հին մայրաքաղաքում՝ մեծ, երկհարկանի տանը, որն այն ժամանակ երկու անգամ ավելի մեծ էր թվում, քան կար։ Նա հազվադեպ էր հայտնվում տանը, գնում էր գործերով, և պոչից նրան հետևում էր հարազատների պահակախումբը, ասես անթագ թագավոր լիներ: Երբեմն նա ինձ ծնկին էր դնում ու ինչ-որ բան էր հարցնում, ինչ-որ ձևական մի բան, որի պատասխանը երեխաները երբեք չունեն:

Դրա համար քթիս մեջ էի խոսում, ու երևի ինձ մտավոր հետամնաց էր համարում։ Ես ահավոր ամաչում էի հայր կոչել այս կիսաստծուն, ում բոլորը երկրպագում էին. այն ժամանակ պատկերացում չունեի, որ կովի թրիքի չափ էլ չարժեր փողով աճեցված այդ երկրպագությունը, որը տարիներ հետո՝ փողի սպառվելուն պես ավարտվեց:

Սակայն ամենահաճելի բանը, որ հիշում եմ այդ ժամանակից, փողն է։ Ծախսելու համար մի կապ փող էր թողնում դարակում և թույլ տալիս ուզածի չափ վերցնել: Դա միակ արտոնությունն էր, որից ես աներկբա օգտվում էի: Ես անվերջ շոկոլադե սալիկներ և քաղցրավենիք էի գնում հարևանի երեխաների համար, էժան, բայց փայլուն զարդեր ուրիշների և ինձ համար: Դրանից հետո ես երբեք այդքան ազատ ծախսելու փող չեմ ունեցել։

Երկու շաբաթ անց անթագ թագավորի թագավորությունը  ինձ նորից փսխեց և վերադարձրեց այնտեղ, որտեղից եկել էի՝ իմ կյանքի կենդանի հատված, իմ կանանց՝ մոր և տատիկի հետ, որ սիրում էին ինձ յուրովի, բայց երկուսն էլ սիրում էին: Միայն մայրս երբեք չկարողացավ հաղթահարել այն հիասթափությունը, որ ես նրան ակամա պատճառեցի. ես չկարողացա նրան վերադարձնել սիրելի մարդուն: Ինձնից երկար ժամանակ պահանջվեց այդ դերից դուրս գալու համար։

– Այդպիսի սեր հիմա կարող ես գտնել միայն գրքերում,- թախծոտ կովի աչքերով ասում է զարմիկս,- մայրդ նրան սիրել ու սպասել է ամբողջ կյանքում:

Քիչ է մնում՝ գոռամ, որ մայրս ռոմանտիկ գրական կերպար չէ, այլ կենդանի մարդ՝ մշտական ​​ու հիմար սպասումից հիասթափված ու չարացած։ Այդ ամենի հետ նրա մարմինը  ուտում է քաղցկեղը։ Ես ոչինչ չեմ ասում։

– Չեմ կարող հավատալ, որ նա չկա, – շարունակում է զարմիկս, – կարծում եմ, որ հիմա այս դարպասով ներս կմտնի: Անհանգիստ մարդ էր, չէր կարողանում մի տեղում մնալ։

Ինչ դժբախտ պատահականություն կլիներ, եթե նա մտներ այս դարպասով և ինձ տեսներ, երևի հետ կգնար։

Ես տասնինը տարեկան կլինեի, երբ նորից տեսա: Այս անգամ ես գնացի մոտը, արդեն սննկացած էր, բայց շարունակ պատրանքների մեջ էր։ Մեկ սենյականոց բնակարանը գրասենյակ էր դարձրել և ամբողջ օրը կա՛մ հեռախոսից էր կախված, կա՛մ էլ սևեռված հեռախոսի զանգի էր սպասում։ Նա նույնիսկ չփորձեց թաքցնել, թե որքան է իրեն զայրացնում իմ անօրինական և իր կյանքից ջնջված գոյությունը։ Բանն այն է, որ այլ ելք չուներ․ մայրս իր անվերջ զանգերով նրան գրեթե ստիպեց ընդունել ինձ։ Նա վրեժխնդիր եղավ՝ ստիպելով ինձ մեկ ամսից վերադառնալ։ Նա ինձ ճանապարհեց մինչև ավտոբուս և, ուրախացած այն մտքից, որ գլուխն ազատում է ինձնից, ջերմորեն համբուրեց։ Այդ պահին նա չգիտեր, որ պայուսակումս էին նրա պահարանից թռցրած բջջային հեռախոսն ու մեծ բառարանը։ Դրանից հետո նրան այլևս չեմ տեսել։

14 տարի անց մահացու հիվանդների համար նախատեսված հիվանդասենյակում նա մահացավ ուղիղ աղիքի քաղցկեղից։

– Հավատա՝ սիրում էր քեզ: Ես նրա նոթատետրում գտա քո փոքր տարիքի լուսանկարը,- զարմիկս այն նկարի մասին է պատմում, որտեղ չռված կանաչ աչքերով նայում եմ լուսանկարչին։ Կոնֆետներով լի բռունցքներս սրտիս մոտ եմ պահել՝ կարծես վախենալով, որ լուսանկարիչը կարող է դրանք պահանջել նկարի դիմաց։ 

Նա որտեղի՞ց գլխի ընկավ, որ ես չեմ հավատում։

Հայր կոչեցյալիս 5 կիլոգրամ մոխիրով սափորը հաջորդ օրը կհուղարկավորեն ծնողների՝ պապիս և տատիս կողքին։ Ես չեմ լինի հուղարկավորմանը։ Քիչ հետո ես դուրս կգամ այս դարպասից և ընդմիշտ կկտրեմ այս փուտ ճյուղը՝ կյանքիս մեռելածին հատվածը։

Կտրված ճյուղը չկորցնելու համար այն կվերածեմ բառերի, երեք անգամ կփոխեմ վերնագիրը և վերջապես կանգ կառնեմ սրա վրա․

«Մարդ, ում հայրս էին կոչում»:

Վրացերենից թարգմանեց Ասյա Դարբինյանը