Ամպրոպի սարսափելի գոռոցը լսեցի՞ք անցած գիշեր… Հա, չէ՞։ Կարգին վախենալու էր։ Վեր թռա՝ առաջին հերթին փոքրերիս մոտ վազելու, վախեցած չլինեն, էն էլ տեսնեմ՝ մուշ-մուշ քնած են (ո՞նց են կարողանում էս աղմուկից չարթնանալ, նախանձելի՜ նյարդային համակարգ)։ Իսկ այ մեծերը վեր էին կացել, կանգնած էին
ուրվականի պես, կիսաքուն ու լուռ, հայացքներում՝ ինչ-որ հանդիմանանքի պես բան, չիմացա էլ՝ ում ուղղված։
Հա՜, բնությունը վերջերս իրեն հեչ բնական չի պահում, համաձայն եմ. ձմռանը ձյուն չի ուզում տալ, ամռանը քամիներ է անում, տանիք պոկում, տանում, իսկ այս տարի կոնկրետ ընկել է մարդ-արարածի հետևից, վիրուսներ է թողարկում՝ մեկը մյուսից անբնական… Ի՞նչ, էս մեկն ինքը չի անու՞մ… բա ո՞վ… չինացի խոհարա՞րը, Բիլ Գե՞յթսը… հայտնի չի՞…
«Հալա՛ հայտնի չի»,- պնդում է Սաթիկը, ու պատճառներ չունենք իրեն չվստահելու…
Մարդ վախեցնող աղմուկը փոքրուց չեմ սիրել։ Չեմ մոռանա առաջին անգամը, երբ ինձ ու փոքր քույրիկիս տարել էին հրավառություն նայելու… Հրապարակ, լիքը մարդ, ոչինչ չի երևում, միայն քիփ-քիփ կանգնած, մեծ ու բոյով մարդկանց ոտքերը… Մութ, ծիծաղ, իրարանցում, մեկ էլ՝ գըըըմփ… ճայթյուն, որոտ ու վախ։ Գրկել եմ մերոնց ոտքերը ու գոռում եմ. «Չե՜մ ուզում սալյուտ, չե՜մ ուզում», իսկ իրենք ուրախ ծիծաղում ու փորձում են համոզել, որ դա գեղեցիկ է։ Չե՛մ ուզում գեղեցիկը, որը, հերիք չի՝ բնական չի, և դեռ գոռում էլ է ինձ վրա…
Մանկությանս բոլոր հուշերն էսպես ներքևից են: Փորփրեք ձերը ևս. տեսա՞ք, էլի նույն դիտակետից ենք աշխարհը հիշում՝ մայրիկի ու հայրիկի ոտքերին փարված, հայացքն էլ վերև, ուր ամեն ձայն ու իրադարձություն մեծ է թվում։
Արցախում 90-ականներին ներքևից երկինք նայողներն էլ որոտ էին լսում… պայթյուն, ավեր… Մարդու՛ ստեղծածն էր, բայց բնավ ոչ գեղեցիկ… Երեխա էինք էն ժամանակ, Երևանում, ու մենք դա չէինք լսում։ Իսկ էնտեղի երեխեքի համար սովորական բան էր։ Սփյուռքահայ մի երիտասարդ խմբավար էր եկել Հայաստան այդ տարիներին՝ հայրենիքին, Արցախին օգնելու մղումով։ Մտածել էր երևի, որ իր բռնած զենքից էնքան օգուտ չի լինի, որքան երգ ու արվեստից, մեկնել Արցախ, տեղի «խոխեքին» հավաքել, երգչախումբ էր սարքել։ Իրենք երգում էին, պատից այն կողմ պատերազմն էր ծավալվում։ Էսպես, առաջին փորձերից մեկն է լինում, մեկ էլ ուժեղ պայթյուններ են սկսվում՝ ասես երկինքը հիմա պատռվելու, գլխներին է թափվելու։ Ու խմբավարը, որ վախից չգիտի՝ ուր թաքնվել, զարմանքով նկատում է, որ արցախցի երեխեքի հեչ պետքը չի։ Հակառակը, մի ոգևորվե՜լ են, մի իրա՜ր անցել, աչքերը պսպղուն՝ վիճում են.
– Գրա՛դըն ա…
– Չէ՛, պլյու՛մյոտն ա…
– Սկա՞նում չըս, պլյումյոտը տի սը՛նց չի ձեն հա՛նըմ, էտ գրա՛դըն ա…
Իրար խառնված՝ էսպես ճտպտում են, ճռվողում, մինչև մեկը նկատում է սեղանի ետևը թաքնված, պուճուրացած ու ներքևից իրենց նայող դասատուին։ Աչքերը լայն բացած՝ մատը տնկում է նրա կողմն ու ուրախ կանչում.
– Խոխե՜ք, դասա՛տուն վա՛խում ա, դասա՛տուն վա՛խում ա…
Մանկությանս անբաժանելի, մոգական, սև-սպիտակ մի բաղադրիչ կա՝ դաշնամուրի ստեղները, որ հիշում եմ էլի ներքևից, քանի որ մայրիկիս մատների տակ դրանց հիպնոսացնող վեր ու վարն ամեն գիշեր քնելիս աչքիս առաջ էր… Հետո արդեն ի՛նձ նստեցրին դաշնամուրի առջև, լավ էլ նվագում էի, բայց մանկությունս մոլագարի պես սև ու սպիտակ «զինվորներին» գերի չտվեցի։ Նորմալ՝ աղմկոտ, չարաճճի երեխա էի, որ կա՛մ չարություն էր անում, ծառն ելնում, փայտով վազում աքլորի հետևից, կա՛մ ինքնամոռաց գիրք կարդում։
Իդեպ, էդ աքլորը վրեժխնդիր մեկը դուրս եկավ։ Պատմածս տեղի էր ունենում տատիկ-պապիկիս գյուղում, ուր անցնում էին իմ ու քույրիկիս անվերջանալի ամառները, ամեն մեկը՝ հիմիկվա մեր ապրած 5 տարվա տևողության զգացողությամբ։ Հա՛, ուրեմն, էդ աքլորը որոշել էր, որ պիտի ինձ տեսնելիս անպայման թռնի վրաս ու կտցահարի։ Է՜, կասեք, դու էլ մոտ մի՛ գնա։ Բայց հնարավո՞ր էր։ Ինձ էն ժամանակ թվում էր, թե ինքն ինձանից շատ իրավունքներ ունի տատիկիս «կալվածքում»։ Ասեմ՝ ինչու։ Գյուղում ուրույն կյանքի ռիթմ, կարգ ու օրենք, ժամ ու պատարագ կա՝ քաղաքացուս համար խիստ անհասկանալի. օրինակ՝ ժամ կա, երբ պիտի կովը հանդը տարվի, դա էն ժամն է, երբ բոլոր նորմալ մարդիկ քնած են։ Ժամ՝ կարտոլը ջրելու, դրա վրայի ճիճուները հավաքելու համար, որ բերքը չուտեն մեր փոխարեն… ճիճուներ, որոնց տեսքից քաղաքում ճչալով կփախչեիր մի ամբողջ թաղամաս։ Ժամ՝ հավաքած խնձորի ահռելի քանակը կտրտելու, գինի սարքելու համար (հա՛, դրան էլ եմ մասնակցել), ինչն ուղեկցվում էր Գորբաչովի ու իր մտցրած «սուխոյ զակոնի» մասին պատմություններով։ Ոլոռ հավաքելը ժամ ուներ, հանդից Ծաղիկին տուն բերելը, սրա ծանրած ժամանակ իրիկունը հազար անգամ գոմ գնալ, ստուգելը, թե ե՞րբ վերջապես կծնվի այդքան սպասված հորթուկը, ում համար մեեծ «սոսկայով» շիշ ունեինք նախապատրաստած … Ո՜նց եմ հիշում մանկական անզոր բողոքս, երբ հորթուկի՝ այդքան սպասված աշխարհ գալուց տատիկս այդպես էլ չթողեց ծնունդը տեսնեմ՝ «դա ի՞նչ երեխու գիդենալիք ա» ասելով…
Հա, շեղվեցի, ուրեմն էդ ահարկու արքա-աքլորի հավերն էլ զբոսնելու ու ավարա-սավարա մեր հողամասում զվռնելու ժամ ունեին։ Ժամը ո՞րն է՝ ժամե՜ր։ Հերիք չի տատիկս դրանց բաց էր թողնում, որ… որ ի՞նչ… չգիտեմ էլ՝ ինչ, կարո՞ղ է, որ համով լինի դրանց ածած ձուն (ի՞նչ մեղքս թաքցնեմ, անգրագետ քաղաքաբնակ եմ, չգիտեմ), համ էլ ասում էր՝ «հետևո՛րեք, բոստանը չավիրեն»։ Հա, բա, կհետևես, բա ի՞նչ։ Մեկ-երկու՝ պոչներից ման եկա, տեսա՝ չէ, էս կարմրակատարն ինձ ուզում է երկրի երեսից վերացրած լինել, փակվեցի տանը։ Բայց գյուղում տանը երկար չես մնա։ Թե անգամ բնության կանչը չլսես, ֆիզիոլոգիան է կանչում, բնական կարիքների համար գոնե ստիպված ես լինելու դուրս գալ։ Այ, էդտեղ դեդեկտիվը սկսվում էր. պատուհանից նայում էի, պահը որսում ու գողեգող, սիրտը դող դուրս գալիս։ Տառապանք էր։ Մի օր էլ, երբ էս հերոսին դեռ բնից բաց չէին թողել, մի մեծ թասով ջուրն առա, գնացի ցանցի մոտ, սպասեցի, հպարտ մոտեցավ, ու ամբողջը դատարկեցի անխելք գլխին։ Կչկչոցը դրեց, էս ու էն կողմ դարձրեց միաչքանի երեսը, երևի բան չհասկացավ, բայց իմ մանկական վրեժի ծարավ սիրտը մի լա՜վ հագեցավ էդ թասի ամեն կաթիլից։
Էսպիսի հերոսություններիս պատճառով էր երևի, որ փոքր քրոջս բերանով պարբերաբար հնչեցվող ասացվածք կար, որ այդ օրերին շատ հարգված էր մեր տան մեծերի կողմից, այն է.
– Մերին հելոք է, Շարիկը չար է, Մանին չար է։
Մանին, ոնց հասկացաք, ձեր խոնարհ պատումագիրն է, Մերին՝ իմ իսկապես խելոք ու լսող քույրիկը, իսկ Շարիկը մեր շունն էր: Իմ պահով առարկություն չունեմ, չէ՛, բայց թե Շարիկն ինչի՞ էր չար, չգիտեմ։ Իր համար անվերջ, խելոք կապած էր, հավատարիմ ու աչալուրջ։ Չեմ մոռանա, երբ դեռ նոր էին իրեն բերել մեզ
նվեր, փոքրիկ էր, ավելի գնդլիկ ու իսկական երեխա։ Դեռ չէին կապում, վազում էր էս կողմ, էն կողմ, հսկում տարածքն ու հրճվում մարդուն անհասանելի մի զուտ «շնավայել երջանկության» չափով, որը մեզ, ավաղ, տրված չէ զգալ։ Չեմ մոռանա իր խելառ ու այնքա՜ն երջանիկ վազքը, երբ տարիներ անց, երկա՜ր կապած լինելուց հետո, մեկ էլ բաց թողեցինք, որ ազատությունը վերագտնի… Արա՜գ, ազատ ու հրճվալից այդ պտույտը, որ արեց տան շուրջը, հողամասով մեկ, բացատի երկայնքով, բոլոր տեղերով, ուր մինչ այս միայն իր տխուր «շնային» երազներն էին հասնում, տեսածս ազատության ամենալավ հիմնն ու մանիֆեստն էր։
Շարիկը հսկում էր նաև հավերին, փորձում նրանց փրկել անկուշտ աքիսից, որին գիշերներով երբեմն հաջողվում էր բունը մտնել և ուտել սրանց։ Հավերի մեջ երկուսը կային, որոնց ճուտ ժամանակվանից պահել էինք ես ու քույրիկս ու շատ էինք սիրում։ Անուն էլ էինք դրել, մեկն իմն էր՝ մի քիչ ավելի կերած-խմած
Ճուտիկը և չուտող քրոջս պես նիհար, պրծած Ճուտոնիկը։ Էս երկուսին բերել, մինչև անգամ տանն էինք պահում, որ գլխներին փորձանք չգա։
Բայց իրենք ու Շարիկը սեփական մահով չգնացին…
88-ի երկրաշարժից հետո էր. այն քանդեց շատերիս մանկությունը, տատիկ-պապիկիս լուսավոր տունն՝ իր դեղին, արևագույն հատակով, հողով լցրեց դաշնամուրիս սև-սպիտակ ստեղները, որ էլ չէին իջնում-բարձրանում… Շարիկը տխուր ու լուրջ շրջում էր փլատակների շուրջը, դրանց կողքը գլխիկոր նստած տատ ու պապիս նայում ներքևից՝ իր լուռ ու մանկական հայացքով։ Գնում-գալիս, փլատակների տակից ինչ կարողանում, ատամներով հանում, բերում էր, դնում նրանց ոտքերի տակ. կոշիկ, աթոռի ոտք, շոր ու տարբեր բաներ, գորգն էր փորձում քաշել, դուրս բերել… Էդպես Շարիկը դժվարությամբ ու ամենահպարտ տեսքով «փրկել», քարերի գերությունից ազատել էր Մարինեին ու Մերիին՝ մեր սիրելի, գերմանական տիկնիկները, որոնք մեծ էին, բոյով ու սիրուն, սառը կապույտ հայացքով, բայց մեջը բազում ջերմ պատառիկներ պահած՝ մեր սիրուն մանկության սիրուն պահերից։
Հետո Շարիկը քանդված բաղնիքում գտել ու կերել էր մկների համար պատրաստած մկնդեղով երշիկը…
Մենք այդ ժամանակ Երևանում էինք։ Տատիկն ու պապիկն էլ եկան՝ ազատած մի քանի պարկ իրերով, որոնց մեջ էլ՝ հավերի որոշ քանակ… անշունչ իհարկե… Ճուտիկն ու Ճուտոնիկն էլ՝ մեջը…
Սև ու սպիտակ ստեղները հիպնոսացնում են ինձ, դրանք արդեն տարիներ շարունակ իջնում-բարձրանում են մատներիս տակ՝ հրաշք պատումներ պատմելով, որտեղ ամեն ինչ կա… Բայց ես, միևնույն է, սիրում եմ նայել դրանց ներքևից, մանկական իմ դիտանկյունից, որտեղ խնձորենիներ են, հավիկներ ու խրոխտ աքլորիկ, կարտոֆիլի մեծ դաշտերում վազող շնիկ, անմեղ, լուսավոր աչքերով հորթուկներ… երազներ ու անվերջանալի թվացող ամառներ… և որտեղ վախեցնող որոտ չկա այլևս, բնությունն էլ բնական է, բարի, մարդու հետ էլ՝ հաշտ ու սիրով լի։
