Գրականության դասավանդման հայեցակարգի նախագծի թեման, ֆեյսբուքյան օգտատիրոջից օգտատեր, մեդիահարթակից մեդիահարթակ անցնելով, տարբեր կողմերից քննարկվեց, առերևույթ բարդացվելով՝ պարզունակացվեց։ Հիմնավոր առաջարկները կարծես թե պակասում էին։ Առհասարակ խնդիրները պարզեցնելու տարածված եղանակ է դրա մի բաղադրիչը (սովորաբար ավելի մատչելի, հույզերին հասանելի) առանձնացնելն ու բուռն քննարկելը՝ բավարար ուշադրություն չդարձնելով մյուսներին։ Այդպես է նաև գրականության հայեցակարգի դեպքում։ Ժամանակակիցներին քննարկելը ստվերել է հայեցակարգի այլ՝ թերևս ավելի կարևոր կողմերը։ Ցանկանալով նպաստել քննարկումն ավելի կառուցողական հուն տեղափոխելուն՝ անդրադառնանք այդ կողմերից մեկին։
Այս օրերին թեր և դեմ կարծիքներ շատ հնչեցին այն մասին, որ գրականության պատմությունը փոխարինվում է խնդրակենտրոն մոտեցմամբ, որը քննադատելիս հաճախ որպես գրականագիտություն էին բնորոշում` պնդելով, որ դպրոցում հարկ է գրականություն սովորել և ոչ թե գրականագիտություն։ «Ավագ դպրոցում նորությունը գրական երկերի ընտրության հնարավորությունն է ոչ թե ըստ գրականագիտական ժամանակագրության, այլ ըստ գրական սեռերի և ժանրերի, աշակերտի տարիքային առանձնահատկությունների և հետաքրքրությունների» [1],- ասվում է կրթական չափորոշիչների նախագծում: Ուրեմն հարկ է ժամանակագրության մասին մտածել։
Մյուս կողմից՝ տարակուսելի է նախագծի այն մոտեցումը, որով գրականության դասընթացը կարծես ամբողջությամբ սպասարկու է դառնում որոշ կարողությունների և անձնային որակների ձևավորման՝ ուսումնասիրման վեկտորը գրական գործերից 180 աստիճանով թեքելով դեպի սահմանված հասկացությունները և գրական գործի համեմատ կողմնակի հանգամանքներ։ Մոտեցումը հիմնավորվում է ռոբոտների մոտալուտ հայտնությամբ, որ բացարձակապես անհիմն է հնչում․ «Արդի աշխարհում տեխնիկայի և գիտության սրընթաց զարգացումը նոր խնդիրներ է դնում կրթության առջև: Բազմաթիվ մասնագիտություններ, որոնք այսօր հարգի են, շուտով փոխարինվելու են մեքենաների և ռոբոտների աշխատանքով: Ահա այդ է պատճառը, որ հանրակրթական դպրոցում հայոց (մայրենի) լեզվի և գրականության ուսուցումը և ուսումնառությունը ևս հիմնավոր փոփոխության կարիք ունեն» [2]: Կարող ենք տրամագծորեն հակառակն ասել․ եթե հարկ է լինելու մրցել ռոբոտների հետ, ապա ստեղծագործականության և հույզերի զարգացմամբ (գրականության դեպքում սա կնշանակի, օրինակ, սիրել գրական ստեղծագործությունները՝ անկախ ծրագրի վերջնարդյունքներից․ նախընտրելի է նույնիսկ արվեստն արվեստի համար) և ոչ թե պոզիտիվիզմի վերաթարմացմամբ։
Փոփոխությունների առանցքը, այսպիսով, անցումն է ժամանակագրականից խնդրակենտրոն մոտեցման։ Հարց, որն արժե ավելի երկար և լրջորեն ծանրութեթև անել։ Քանի որ տեղական ուսումնասիրություններ չունենք, խնդրի հիմնավոր մեկնաբանության համար օգնության պիտի կանչենք օտար հեղինակների։ Ես դիմելու եմ գրականության պատմության վերաբերյալ հայտնի փիլիսոփա, մշակույթի տեսաբան, գրաքննադատ Վալտեր Բենյամինի դիտարկումներին։
Իր «Գրականության պատմություն և գրականագիտություն» էսսեում Վ․ Բենյամինը ներկայացնում է գերմանական գրականության պատմության տարբեր փուլերը՝ դիպուկ ու վճռական գծերով բնութագրելով դրանցից յուրաքանչյուրը։ Մինչարդիության և արդիության մի շարք խնդիրներ, որոնք Բենյամինը տեսնում է գերմանական գրականության պատմության մեջ, այժմ՝ իբրև հետարդի կամ հետհետարդի բնորոշվող մեր ժամանակներում, հայաստանյան իրականությանն են բնորոշ։ Ես նպատակ ունեմ այդ վերլուծությունից փոխառելու միայն պատմական կարգավորվածության դերը բնութագրող հատվածները։
«Երբ /․․․/ գրականության պատմությունը ճգնաժամի մեջ է, ապա այդ ճգնաժամը շատ ավելի ընդհանուր ճգնաժամի մասնավոր դրսևորումն է միայն» [3],- ասում է հետազոտողը։ Այս տրամաբանությամբ՝ պատմական մոտեցման պարզ փոխարինումը մեկ այլ մոտեցմամբ մեր կրթական զանազան ճգնաժամերը չի հաղթահարելու։
Ինչպե՞ս անցնել Բենյամինի բնորոշած «դատարկ ցուցադրականության» փուլը, երբ գրականության պատմությունն այլևս կապ չունի գիտության հետ և «նրա գործառույթը սահմանափակվում է այն բանով, որ հասարակության որոշակի շերտերի գեղարվեստական գրականության մշակութային արժեքներին մասնակցության պատրանք նվիրի»։ Բենյամինն իր հարցին պատասխանում է․ «Միայն այն գիտությունն է ի զորու այդ պատրանքի փոխարեն իրականը դնել, որը հրաժարվում է իր թանգարանային բնույթից։ Դրա նախադրյալ կարող է լինել ոչ միայն շատ բան բացառելու վճռականությունը, այլև ունակությունը՝ գրական պատմության շարժումը գիտակցաբար որոշակի ժամանակաշրջանի մեջ դնելու, որտեղ գրող մարդկանց թիվն (իսկ դրանք միայն գրականագետներ և բանաստեղծներ չեն) աճում է օր օրի, և որտեղ գրավորի նկատմամբ տեխնիկական հետաքրքրությունն ինքն իրեն շատ ավելի շտապողաբար է տեսանելի դարձնում, քան ուսանելին» [4] ։ Ըստ հետազոտողի՝ տարբեր ժամանակների ժամանցային գրականությանը, հասարակության, գրողական միությունների, գրավաճառության սոցիոլոգիական ուսումնասիրություններին դիմելով՝ ժամանակակից հետազոտողները կարող էին իրենց ավանդն ունենալ այդ գործում։ Այն, ինչ այսօր մեզ էլ չէր խանգարի՝ մեր գրականության պատմությունն ավելի առարկայական դարձնելու համար։
«Կրթության ճգնաժամի հետ ուղիղ կապ ունի այն, որ գրականության պատմությունն իր աչքից լրիվ բաց է թողել ամենակարևոր խնդիրը՝ դիդակտիկան, որի հետ այն՝ որպես «գեղեցիկ գիտություն» (”Schöne Wissenschaft”), աշխարհ է եկել» [5],- ասում է Բենյամինը։ Իրոք, մեր գրականության պատմությունն էլ կշահեր, եթե միայն գաղափարներ փնտրելու, գաղափարների պատմություն շարադրելու փոխարեն ավելի շատ կենտրոնանար դիդակտիկայի վրա։
Բենյամինի կարծիքով՝ արդի գերմանագիտությունն էկլեկտիկ է, ապաբանասիրական։ Եթե նախորդ սերնդի գրական պատմաբանները չէին ներառում իրենց ժամանակակիցներին, ապա դա ոչ թե զգուշավորություն էր, այլ ասկետիկ կենսակարգը իսկական հետազոտողների, որոնք ծառայում են իրենց դարաշրջանին՝ դրան համարժեք ձևերով հետազոտելով անցյալը։ Չնայած մոտեցումը սահմանափակություններ ուներ, «ոչ մի սերնդի չի հաջողվել այս աստիճան մոտենալ պատմական և քննադատական մոտեցումների միավորմանը» [6]։ Նրա բերած պատճառն այսօրվա մեր քննարկումների համար խիստ արդիական է․ «Շատ են հեռացել այն բանի գիտակցումից, որ արվեստի գործի աստ-կայությունը (Dasein) ժամանակի մեջ և դրա հասկացվելն (Verstandenwerden) ընդամենը նույն իրավիճակի տարբեր երեսներն են։ Դրանք բացահայտել վերապահված է ստեղծագործությունների և ձևերի մենագրական դիտարկմանը»։ Բենյամինը մեջբերում է Վալտեր Մուշգի դիտարկումը․ «Ինչ վերաբերում է ներկային, ապա կարելի է ասել, որ այն իր նշանակալի գործերով գրեթե բացառապես ուղղված է մենագրությանը։ Հավատն ընդհանրացված շարադրանքի իմաստի հանդեպ այսօրվա սերունդը մեծ մասամբ կորցրել է։ Դրա փոխարեն նա կռիվ է տալիս այն կերպարների և խնդիրների հետ, որոնք համընդհանուր պատմությունների դարաշրջանում բացթողումներով են նշվել»։ Բենյամինն ապա հավելում է․ ««Կերպարների և խնդիրների հետ է կռիվ տալիս»․ թերևս դա ճիշտ է։ Ճիշտ է, լավ կլիներ՝ նա ամենից առաջ ստեղծագործությունների հետ կռիվ տար։ Դրանց կյանքի և ազդեցության ընդհանուր շրջանակը պետք է հավասարազոր՝ գերազանցապես դրանց ծագման պատմության կողքին հանդես գա, հեևաբար՝ դրանց ճակատագիրը, ժամանակակիցների կողմից դրանց ընկալումը, դրանց թարգմանությունները, փառքը։ Սրանով ստեղծագործությունը ներքուստ միկրոտիեզերքի բնույթ է ստանում կամ ավելին՝ միկրոէոնի։ Չէ՞ որ խոսքն այն մասին չէ, որ գրական գործերը ներկայացվեն իրենց ժամանակի հետ կապի մեջ, այլ որ այն ժամանակի մեջ, որտեղ դրանք ծնունդ են առել, պատկերվի այն ժամանակը, որը դրանք ճանաչում է։ Իսկ դա մեր ժամանակն է։[7]։
Եվ եթե այդուամենայնիվ այսօր պարտադիր է կոնկրետ կաղապարով չափորոշիչների կազմումը, եթե խնդրակենտրոն մոտեցումը մեզ համար այդուամենայնիվ դրական տեղաշարժ է, քանի որ փորձելու է հաղթահարել պատմական (գուցե ավելի ճիշտ է ասել ժամանակագրական՝ տարբերելով պատմականից) մոտեցման առթած քնեածությունը՝ մղելով նոր հարցադրումներ անելու, տեղաշարժելու սովորական դարձած կաղապարները, վերադասավորելու իմացածը, ապա հարկ է պատմական մոտեցման մասնակի վերադարձի տարբերակներ մտածել։ Դրա կարիքը կարելի է հիմնավորել ինչպես Բենյամինի՝ վերը բերված դիտարկումներով, այնպես էլ զուտ հայկական և հայաստանյան մշակութային համատեքստից ելնելով։ Կարելի է հիշել թեկուզ հայերի՝ «տեքստային ժողովուրդ» լինելու հանգամանքը։ Ամերիկահայ մտավորական Խաչիկ Թոլոլյանի այս հղացքը հիշատակվում է նաև մեկ այլ՝ գրված, սակայն չկիրառված «Քննադատական և ստեղծագործական մտածողություն, մասնակցային մշակույթ և քաղաքացիական համերաշխություն» [8] կոչվող հայեցակարգի՝ պատմության ուսուցմանը վերաբերող բաժնում։ «Հայոց արդիականացման «վերակազմող» (ռեկոնստրուկտիվ) բնույթը ըմբռնելու համար» [9] (նկատի ունեն արևմտյան և ազգայնական հարացույցների միավորումը և ազգային ինքնության նոր՝ քաղաքացիական սկզբունքների վրա հենված մոդելի կազմավորումը) այն մեթոդաբանական կարևոր նշանակություն ունեցող թեզ է համարվում՝ կիրառելի նաև հայոց պատմության ամենատարբեր փուլերի և նույնիսկ այսօրվա սոցիալական ցանցերի դերի ուսումնասիրման համատեքստում [10] ։
Թոլոլյանի նկատի ունեցած ոսկեդարյան հիմնարար տեքստերը պայմանավորել են ազգային ինքնություն, որը հետագա դարերի ընթացքում այլ տեքստերով է լրացվել։ Կարծում եմ՝ այսպիսի տեքստեր են նաև բանաստեղծականները, որոնք առանձին-առանձին և բոլորը միասին կարևոր են ոչ թե որպես քնարերգության մասին պատկերացում կազմելու առիթներ և «վարժության նյութեր», այլ հենց որպես Չարենց, Տերյան, Սայաթ-Նովա և այլք։ Հետևաբար ճիշտ չէ, օրինակ, քնարերգություն թեման ուսումնասիրելիս Հ․ Թումանյան, Ավ․ Իսահակյան, Դ․ Վարուժան և Մ․ Մեծարենց շարքից առնվազն երկու հեղինակ ընտրելը, ինչպես առաջարկում է նախագիծը։ Ո՛չ, այս շարքից գոնե Թումանյանը, Վարուժանն ու Մեծարենցը պարտադիր պետք է ուսումնասիրվեն։
Հաշվի առնելով ասվածը՝ մինչ այժմ հնչած տեսակետներից ավելի հիմնավոր է թվում Թոնդրակի առաջարկը․ «Հրաշալի է, որ մերժվում է ավանդական ժամանակագրական միագիծ սխեման, բայց․․․ Եթե մերժվում է ժամանակագրական (պրիմիտիվ, ուղղագիծ) մոդելը՝ առաջնորդվելով հիմնախնդիրներով, ուրեմն պետք է մերժած ժամանակային սխեման հականե-հանվանե զետեղել հիմնախնդրի մեջ»։ [11]
Հղումներ
[1] Հանրակրթական դպրոցում գրականության ուսումնառության հայեցակարգ,
[2] Նույն տեղում։
[3] Walter Benjamin, Literaturgeschichte und Literaturwissenschaft, in: Walter Benjamin, Gesammelte Schriften – Band 3: Kritiken und Rezensionen, Suhrkamp, 1991, s. 284.
[4] W. Benjamin, a. a. O., s. 288.
[5] Ibidem.
[6] W. Benjamin, a. a. O., s. 289.
[7] W. Benjamin, a. a. O., s. 289-290.
[8] Ա․ Ոսկանյան, Հ․ Բայադյան, Վ․ Սողոմոնյան, Քննադատական և ստեղծագործական մտածողություն, մասնակցային մշակույթ և քաղաքացիական համերաշխություն․ ՀՀ հանրակրթական համակարգի համար հասարակագիտական բովանդակության և ժողովրդավարական կոմպետենցիաների մշակման հայեցակարգային փաստաթուղթ,
[9] Նույն տեղում։
[10] Տե՛ս նույն տեղում։
[11] Թոնդրակ, Փոթորիկ կես բաժակ ջրում
