Գրացը մեր հարազատ տունն էր դարձել։ Գրացի պատմական կենտրոնում գտնվող մեր տունը, որ մեզնից առաջ այլ արվեստագետների ու գրողների ապաստարանն էր եղել, նույն հաջողությամբ մեզնից հետո էլ հյուրընկալելու էր ուրիշների։ Եվ մեր սիրտը մի անծանոթ թախիծ էր պարուրել հարազատացած օտարությանը հրաժեշտ տալու առիթով։
Քառասուն օր Գրացում ապրելուց հետո մենք սկսել էինք հասկանալ, որ պետությունները միայն մայրաքաղաքներով չեն տարբերվում, ու որ ինչքան էլ Գրացի գավառական թախիծը մեզ հիշեցներ Հաաստանյան գյուղաքաղաքների ու ավանների սրտում բուն դրած սրտամաշ տխրությունը, Գրացն այնուամենայնիվ Ստեփանավանը չէր։
Մենք հավաքեցինք մեր տունը եւ մեր հասցեն ու համարը թողեցինք պահարանի վրա դրված փոքրիկ սկուտեղի մեջ, որտեղ մեզնից առաջ ապրածների այցեքատերն էին ու կոնտակտները։ Մենք հա պլանավորմ էինք գրել նրանցից որեւէ մեկին, օրինակ միջինասիացի մի պոետ կար, որ նույն ծրագրով եկել ու հաստատվել էր Գրացում, այլեւս չէր վերադարձել իր հայրենիք։ Մենք նրան ֆեյսբուքով գտանք։ Ի՞նչ իմանաս՝ ինչու էր Լուիզը հա հարցնում մեզ՝ կուզենայի՞ք մնալ Գրացում։ Միգուցե կա՞ր նման հնարավորություն։
– Բայց այն երբեք մերը չի լինի, ու մենք երբեք այստեղ չենք աճի,- ասում էր Համբարձումը, ու նույնիսկ կարիք չկար հիշելու Գրացում ապրող հայերի տխուր բարոյական վիճակը։ Ամեն ինչ դեռ շատ թարմ էր։ Հետո, տարիներ անց, երբ մեր բոլոր պայքարները ոչ մի արդյոնք չէին տալու, երբ մենք անհուսորեն խրված էինք լինելու հայաստանյան քաղաքական գաղջի մեջ, Համբարձումը նայելու էր Ուկրաինայի Լվով քաղաքաի նկարները ու ասելու էր,- գուցե տեղափոխվենք Լվով, տես ինչ սիրուն քաղաք ա, ոնց որ Գրացը լինի, ու շատ հին հայկական համայնք ունի, գիտես․․․
Բայց այդ ժամանակ մենք Լուիզի հարցին պատասխանում էինք վիրավորված արժնապատվության զգացումով, ասելով, որ Գրացը, Վիեննան, Մոսկվան, Նյու- Յորքը, Վաշինգտոնը՝ բոլոր-բոլորը մեզ հետաքրքիր են, բայց երբեք ու երբեք չեն կարող մեզ համար փոխարինել մեր երկիրը, մեր հրաշագեղ Երեւանը։
Մեր գերմանացուն ու բանգլադեշցուն հրաժեշտ տալուց հետո (լավ էր՝ հասցրինք բանգլադեշցուն ասել, որ Երեւանում Բանգլադեշ անունը կրող թաղամաս կա), մենք փակեցինք տան դուռը եւ, մեր իրերն առած, ուղեւորվեցինք դեպի Շլոսբերգի ստորոտը տանող վերելակը։ Մի վերջին հայացք նետեցինք ժամատան ժամացույցին՝ ասես փորձելով ընդմիշտ մտապահել աշտարակի պատկերը, թեպետ դրա կարիքը բոլորովին չկար, մենք բազմաթիվ լուսանկարներ ունեինք այդ աշտարակի հարեւանությամբ։ Եվ առաջին անգամ տեսանք, այստեղ գտնվելու վերջին օրը հայտնաբերեցինք, որ ժամացույցի երկար սլաքը ցույց է տալիս ժամը, իսկ կարճը՝ րոպեները։ Թեպետ Գրացում գտնվելու օրերին մենք մեզ առանձնապես երջանիկ չէինք զգում, բայց հավանաբար այնուամենայնիվ երջանիկ էինք, եւ երեւի իսկապես էլ երջանիկներին ժամը չի հետաքրքրում․ մենք բազմիցս տեսել էինք այդ ժամացույցը, տնտղել էինք դրա դետալները, բայց երբեք չէինք նայել ժամին ու երբեք չէինք տեսել այդ թարսությունը, որ այդպես էլ շարունակվելու էր, քանի որ գալիս էր դարերից։
Ընդհանրապես, հետաքրքիր բան է երջանկությունը։ Ինչո՞ ւ, ինչպե՞ս է մարդն իրեն երջանիկ համարում, դա ինչ-որ կապ ունի՞ արտաքին աշխարհի, բարեկեցության, ապահովության զգացման, արժեհամակարգի, ըստ դրա կայացածության, հեղինակության, փառքի, հարստության հետ, թե՞ դա սուբյեկտիվ զգացում է։ Ի՞նչն է, որ այդպես պակասում է մեր ժողովրդին, որի շրջանում արված հարցումներով հայաստանի բնակիչների հայտնվել էին երջանիկների ցուցակի վերջին եռյակում։ Ի՞նչն է, որ մեզ դարձնում է երջանիկ կամ դժբախտ։ Ես չգիտեմ այս հարցերի պատասխանը, բայց գիտեմ, որ վերջին ութ տարիներին վերադարձել եմ «Մեղրամսին» այն ժամանակ, երբ ինձ հատկապես դժբախտ եմ զգացել, երբ զգացել եմ, որ փլուզվոմ է իմ կառուցած աշխարհը։ Եվ այս ամբողջ ընթացքում այսօր առաջին դեպքն է, երբ «Մեղրամսի» եթերը ուզում եմ զբաղեցնել ոչ թե նվնվոցով, այլ ծիծաղով։ Տոնը մեր փողոց էլ եկավ։ Ոչ, տոնը հենց մեր փողոց եկավ։ Երբեք չեմ մոռանա հրաժեշտի ճաշը, որին հրավիրել էր մեզ կազմակերպության ղեկավարը, որին ներկա էին Լուիզը, Ռիխարդը եւ Գրացում ձեռք բերած մեր ընկերները։ Երբեք չեմ մոռանա, թե կազմակերպության ղեկավարը ինչ սիրալիրությամբ էր մեզ հորդորում պատվիրել ցանկացած ուտեստ, որ կկամենանք։ Ի վերջո մենք որոշեցինք պատվիրել մի ուտեստ, որի անվան հիշատակումը բուռն ծիծաղ հարուցեց բոլորի մոտ։
– Դա շատ սպեցիֆիկ, տիպիկ ավստրիական կերակուր է, ամեն մարդու բան չէ,- ասաց Ռիխարդը։
Իսկականն է՝ ասացինք։ Իսկ երբ բերեցին այդ ավանդական ավստրիական ուտեստը, մենք քար կտրեցինք։ Ափսեի վրա մարդկային կղկղանք էր՝ հեմոոյով հիվանդ հետանցքից դուրս եկած, շուրջը՝ արյան կաթիլներ։ Մենք նայում էինք ափսեին եւ մեզ զգում Մարքիզ դը Սադի «Սոդոմի 120 օրը» վեպի եւ Պազոլինիի համանուն ֆիլմի հերոսների պես։ Ես հասկանում էի, որ եղածը ուտեստ է եւ մենք այս փորձառությոնը կհաղթահարենք, եթե միայն կարողանանք ուտել այն, բայց ոչ մի կերպ չկարողացա ստիպել ինձ դա անել։ Համբարձումը կարողացավ։
– Բա հո չե՞նք թողնելու առանց ուտելու, մարդիկ մեզ զգուշացրել էին, որ արտառոց բան ա, մենք պնդեցինք, հիմա էլ պիտի ուտենք,- ասաց ու դժվարությամբ, բայց կերավ՝ իսկական ջենթլմենի, ասպետի, ազնվականի պես։ Իսկ ծամելուն զուգընթաց նրա դեմքը պայծառացավ,- չնաշխարհիկ համով ա, փորձի․․․
Ես միեւնույնն է՝ չկարողացա փորձել։ Դրանում, որ մենք այսպիսի ուտեստ էինք ընտրել, եւ մեզ այսպիսի ոտեստ էին հրամցրել, իհակե, ոչ մի առանձնահատուկ խորհուրդ չկար, մեկ այլ բան է, որ ես երբեք չեմ մոռանա․ կազմակերպության տնօրենը խոսում էր, ինչ-որ ստանարտ խոսք էր ասում մեր ու մեր երկրի մասին՝ շեշտված հարգանքով, եւ հանկարծ նա Արմենիա բառի փոխարեն արտասանեց Ադրբեջան։ Դիտավորություն չէր, իհարկե, բայց նաեւ չեմ կարող ասել, թե շփոթմունք էր։ Բանն այն է, որ նրա համար խոշոր ու մանր, բոլոր հնարավոր հաշիվներով մեկ էր, նրա համար այդ երկուսը նույն բանն էին։ Ու ինչքան էլ այդ պահին տհաճ լիներ, որ մեզ շփոթում են մեր թշնամու հետ, որ քաղաքակիրը Եվրոպայի համար քաղաքակրթության օրրոան Հայաստանն ու ավտորիտար Ադրբեջանը նույն բանն են, պահի եւ միգուցե նաեւ մեր քառեսնօրյա այցի ամբողջ խորհուրդը խտացված էր այդ մեկ նախադասության մեջ։ Մարդը, ժողովուրդը, երկիրը ճանաչվում են իրենց թշնամով, նրանք հավերժորեն կապված են այդ թշնամւ հետ, որքան էլ վերջինիս անունը արգահատելի լինի ավանդական ավստրիական ուտեստի պես։
Եվ ահա, արդեն քանի տարի այս դրվագը պղտորում էր իմ հուշերը Գրացի մասին, եւ ինձ համակում էր մաշող զգացումը, որ Հայաստանը շատ տարբեր չէ Ադրբեջանից։ Ուրիշի հայացքը այն միակ հայացքն է, որ կարող է հավակնել օբյեկտիվության։ Այս միտքը ինձ հանգիստ չէր տալիս եւ անընդհատ ստիպում էր հակառակվել, դիմադրել դրան, հերքել․․․ Եվ երբ մարտին մի օր Նիկոլ Փաշինյանը Գյումրիից դուրս եկավ դեպի Երեւան տանող մայրուղին ու քայլեց մեն-մենակ՝ հայտարարելով Ոչ բռնի, թավշյա, ժողովրդական հեղափոխության մեկնակը, ես ավելի քան վստահ էի, որ նրա գործը պսակվելու է հաջողությամբ։ Որ մեզ հաջողվելու է հեռացնել կոռումպացված, քրեա-օլիգարխիկ, երկրի հարստությունն իրար մեջ բաժանած ու Ռուսաստանին հանձնած, սահմանադրական փոփոխություններով եւ հանրաքվեի արդյունքների կեղծմամբ իշխանությունը հավերժորեն սեփականացրած իշխանությանը։ Որովհետեւ վստահ էի, որ ինչքան էլ հեռավոր Ուրիշի հայացքով Հայաստանն ու Ադրբեջանը նույն բանը լինեին կամ առնվազն մեծ չլիներ այդ երկուսի միջեւ տարբերությունը, մենք հո գիտեինք, որ սարեր ու ձորեր կան այս երկու ժողովուրդների միջեւ, որոնցից մեկը անհուսորեն խրված էր շինծու հայրենասիրական, հայատյաց ու մարդատյաց պրոպագանդայի մեջ, իսկ մյուսին իր ստեղծագործ ներուժը, չհարմարվելու, բարեփոխվելու կամքը ու մշտապես ինքն իրեն վերամտածող միտքը ստիպելու է շարժվել առաջ։
Եվ հիմա, երբ հրապարակում հավաքված, Հայաստանի բոլոր քաղաքների հրապարակներում հավաքված, ամենուր փողոցներ ու միջպետական ճանապարհներ փակող ժողովուրդը ստիպեց Սերժ Սարգսյանին հրաժարական տալ, իսկ հիմա հետեւում է իր նոր վարչապետի թեկնածուի ինքնաներկայացմանը խորհրդարանում, ես ցնծում եմ ու միաժամանակ տխրում, որովհետեւ հասկանում եմ՝ այս աշխարհը, որի դեմ կռիվ տալը իմ վերջին տասը տարվա կյանքի հիմնական իմաստն էր, հեռանում է անվերադարձ։ Ո՞վ եմ լինելու ես, ի՞նչ եմ լինելու։ Մի բան պարզ է՝ ես երբեք չեմ կարող լինել իշխանամետ։
