(Հատված «Մեղրամիս» վեպից)
– Աշխարհը կլոր է,- լրջորեն առարկեց Սամուր-Օղլին,- այնպես որ աշխարհի
կենտրոնը հավատքի հարց է, իսկ ավելի ճիշտ՝ պայմանավորվածության։
Բարբարա Ֆրիշմուտ, «Գաղտնազերծում»
Ժամը երեքին հանդիպելու էինք Բարբարա Ֆրիշուտին՝ ընթերցումից առաջ նախապես ծանոթանալու, զրուցելու, մտքեր փոխանակելու համար։ Մինչ այդ ունեինք մեկ-երկու ժամ։ Մի քիչ հանգստանալու պատրվակով Հերբերտից պոկվեցինք, գնացինք տուն՝ լվերի դեմ պայքարը շարունակելու համար։ Առավոտից լվերի կենցաղում ինչ-որ ակտիվություն էինք նկատել։ Մինչև ուշ կեսգիշեր տանը չէինք լինելու, հետևաբար տունը կարող էր հնարավորինս երկար մնալ թույների ազդեցության տակ։
Դիխլաֆոս փչելը արդեն կրոնական ծեսի պես մի բան էր դարձել, որը չկատարելու դեպքում ինչ-որ տարօրինակ անհարմարավետություն էինք զգում, ասես կատարած չլինեինք մեր պարտքը հայրենիքի առաջ։ Բոլոր այդ միջոցառումներում նույնիսկ ինչ-որ հաճելի բան կար՝ ոչ այն իմաստով, որ անցավ ձեր մտքով, մենք պարզապես պայքարում էինք և զգոն էինք ամեն վայրկյան, այսինքն՝ լավ մարտավիճակում էինք, իսկ դա միշտ ավելի լավ է, քան պայքարի թիրախ, պայքար և դիմադրողականություն չունենալը, ինչը հատկապես ակնհայտ է հիմա՝ սույն դեպքերից երեք տարի անց, երբ համաժողովրդական շարժումը, որի մասին գրել էի, իսպառ մարեց՝ տհաճ համ թողնելով պայքարող մարդկանց հոգիներում։ Իհարկե, այդ պայքարը հյուծում էր մեզ, բայց հաստատ ոչ ավելի, քան գիտակցությունը, թե հնարավոր է մեզ մեղադրեն մեր փոքրիկ հայրենիքից լվեր բերելու և եվրոպական աշխարահամասով տարածելու համար։ Այսինքն՝ մենք պատրաստ էինք թեկուզ ամեն վայրկյան շնչել միջատասպան նյութերի հոտը ու զգալ դրանց հետազդեցությունը միաժամանակ, միայն թե լվերը վերանային։ Գլխավոր խնդիրն այն էր, որ դրանք չէին վերանում։
Հերբերտն ու Բարբարան սպասում էին մեզ մի պստիկ ավստրիական պանդոկում, ուր մենք հասանք փոքր-ինչ ուշացումով, ոտքերը դժվարությամբ շարժելով՝ մի կողմից երկար քայլելուց, մյուս կողմից դիխլաֆոսային «լոմկաներից»։
Բարբարա Ֆրիշմուտը՝ ավստրիական գրականության կարկառուն վարպետը, մի երիտասարդ, խնամված տատիկ էր՝ շատ բարեկիրթ շարժուձևով, հագնված շատ զուսպ, առանց ավելորդությունների։ Ձեռքի տակ ունենալով Հերբերտին իբրև թարգմանչի և չմտահոգվելով, թե թարգմանության ընթացքում մեր մտքերը մասամբ կարող են կորսվել, մենք գործնական եռանդով անցանք Հայաստանի ու հայ ժողովրդի մասին մեր ճանաչողական բնույթի պատմությանը, որը եկած օրից պատմում էինք հանդիպած մարդկանց և որը օրեցօր հագենում էր նորանոր դետալներով, գեղարվեստական երանգներով, պատկերավոր համեմատություններով, պարաբոլաներով և ձեռք էր բերում էպիկական երանգ։ Ըստ էության դա մի առանձին բանավոր պատմվածք էր՝ իմ ու Համբարձումի համատեղ հեղինակմամբ, որը, ինչպես բանահյուսության ցանկացած դրսևորում, զարգանում էր ու փոփոխվում՝ հարստանալով հայ ժողովրդին ու նրա պատմությանը անհայտ ենթադրություններով, վարկածներով, բացահայտումներով ու մեկնաբանություններով։ Բարբարա Ֆրիշմուտի դեմքին, սակայն, առանձնակի հետաքրքրվածություն չէինք նկատում. նա թուրքագետ է, 77 թվին եղել էր Հայաստանում, և ըստ ամենայնի համարում էր, որ Հայաստանի ու հայ ժողովրդի մասին գիտի ավելին, քան պետք է։ Բացի այդ մեր էպիկական պատումը, որը զերծ չէր ազգային-ազատագրական երանգներից, ակնհայտորեն հաճո չէր նրա՝ հին կայսրության ժառանգորդի և թուրքական մշակույթի դեսպանի ունկին։ Մասնավորապես, երբ մենք ներկայացնում էինք Հայ Առաքելական եկեղեցու բացառիկությունը և պատմում, որ մեր եկեղեցու հայրերը մասնակցել են ընդամենը երեք տիեզերական ժողովի և ի տարբերություն շուրջ երկու տասնյակ տիեզերական ժողովներ տեսած կաթոլիկ եկեղեցու՝ հինգերորդ դարից այս կողմ մեր եկեղեցին դավանաբանական և ծիսակարգային առումներով էական փոփոխություններ չի կրել ու ինչ-որ առումով թանգարանային նմուշ է՝ այդ փաստը ներկայացնելով որպես առավելություն, նա չդիմացավ և նրբանկատորեն եզրափակեց մեր զրույցը. «Կաթոլիկներն իրենք են տիեզերաժողովներ նախաձեռնում»։ Նա ավելի շատ ցանկանում էր ծանոթանալ մեզ հետ, քան մեր երկրի ու ժողովրդի, և մենք սահուն անցանք մեր ստեղծագործություններին ու ծրագրերին։
Ցավոք մենք այդ ժամանակ չէինք հաջողել գտնել նրա ստեղծագործությունները և ծանոթանալ դրանց, մեր պատկերացումները նրա անցած ուղու և ստեղծագործությունների մասին հանրագիտարանային էին՝ քաղված հիմնականում Վիքիպեդիայից։ Մենք գիտեինք, որ նրան հռչակ էր բերել «Սոֆի Զիլբերի միստիֆիկացիաները» վեպը, որը նա գրել էր յոթանասնականների վերջին և որի մասին առանձնահատուկ քնքշանքով էր խոսում։ Հետագայում ես կարդացի այդ վեպը, որտեղ մարդկանց կենցաղով ապրող էլֆերի, փերիների և այլ զանազան հեքիաթային ու բանահյուսական կերպարների կողքին իր մարդկային տխրությամբ ու մենակությամբ լի կյանքն էր հանրագումարի բերում գավառական դերասանուհին։ Գրքի առթիվ գրված տարբեր գրախոսություններում նշված էր, որ վեպը երկխոսության մեջ է ավստրիական դասական գրականության ավանդույթի հետ, բայց ես քաջատեղյակ չէի այդ ավանդույթին և առանձնապես չտպավորվեցի գրքի գաղափարից, թեպետ կատարումը բավականին հաջող էր։ Էլֆերի, ջրային ոգիների ու փերիների կյանքի դրվագները «թռնելով» էի կարդում, իսկ Սոֆի Զիլբերի անձնական հուշերը՝ կապված իր նախկին սիրածների և մոր սիրեցյալի կամ ավելի ճիշտ՝ խորթ հոր հետ, կարդում էի հափշտակությամբ։
Որ Ֆրիշմուտը գրի վարպետ է, կարողանում է պահել անհրաժեշտ լարվածությունը ու ստիպել ընթերցողին գիրքը կարդալ մինչև վերջ, եթե նույնիսկ գիրքն առանձնապես ընթերցողի ճաշակով չէ, համոզվեցի, երբ կարդացի նրա՝ առավել հասուն տարիքում գրած «Գաղտնազերծում» վեպը, որ ռուսները, տուրք տալով իրենց թարգմանական ավանդույթի մեջ ընդունելի կամայականությանը, թարգմանել են «Հասունացման ժամանակը»։ Ինտելեկտուալ դետեկտիվի ժանրում գրված այդ ստեղծագործությունը կառուցված է կոդավորված և վեպի շրջանակներում այդպես էլ չվերծանված նամակագրության շուրջ։ Նամակագրություն, որ իբր գոյություն է ունեցել 14-րդ դարի թուրք դերվիշ, միստիկ բանաստեղծ, հերետիկոս Նասիմիի և 13-րդ դարում ապրած, Ավստրիայում լայսլինգյան մենաստանը հիմնած միանձնուհու՝ Վենդելգարդ ֆոն Լեյսլինգի միջև, որ նույնպես հայտնի էր իր կրոնական անջատողական հայացքներով։ Չնայած արտաքին լրջությանը, որով գրողը պատմում է տարբեր դարերում ապրած մարդկանց միջև նամակագրության հնարավորության մասին և նկարագրում դրանով հետաքրքրված գիտնականների փնտրտուքները, վեպում կա հազիվ նշմարվող իրոնիա, որի շնորհիվ այն ձեռք է բերում որոշ պարոդիականություն՝ պսևդո-ինտելեկտուալ դետեկտիվների նկատմամբ։ Սակայն Ֆրիշմուտն անում է դա պոստմոդեռնիստական նրբանկատությամբ՝ չխախտելով քաղաքավարության սահմանը, չվիրավորելով այսպես կոչված «մերձգրական» ժանրի ներկայացուցիչներին, երբեմն թվում է՝ պարզամտորեն, առանց որևէ հետին մտքի պարզապես սովորելով նրանցից։ Վեպը հագեցած է միստիկական նշաններով, խորհրդանիշներով, ժամանակակից բանահյուսության տարրերով, ինչպիսիք են, ասենք, նացիստական գանձերի որոնումները և այլն։
Ինձ համար ամենահետաքրքիրն այն էր, որ գրողը հանդես էր գալիս թուրքագետի դիրքերից՝ արտահայտելով իր սերը թուրք ժողովրդի, Թուրքիայի, թուրքական մշակույթի հանդեպ։ Եվ քանի որ սերը զրկում է մարդուն աշխարհը օբյեկտիվորեն ընկալելու հնարավորությունից, ստիպում սիրած էակին վերագրել հատկանիշներ, որոնցից նա զուրկ է, կամ նվաճումներ, որոնք նա իրականում չունի, Բարբարա Ֆրիշմուտը երբեմն չափը անցնում էր՝ ոչ շատ, իհարկե, մի թեթև, էլի չափի մեջ։ Նրա զանցանքներից է, օրինակ, հիրիկի հայկական էնդեմիկ տեսակ Iris elegantissima-ին կամ Նրբագեղ հիրիկին թուրքական ծագում վերագրելը։ Վեպի ամբողջ ընթացքում նա խոսում է հիրիկի այդ տեսակից, որը Վինդելգարդի խորհրդանիշն է։ Հավանաբար իր ուսանողական տարիների կարոտից, որ անցել էին Էրզրումում, նա պատվիրում է իր պարտեզի համար հիրիկի այս տեսակը և դրա առաքումը Թուրքիայից համընկնում է այդ նամակների ձեռքբերման հետ միանգամայն պատահական եղանակով։ Բարբարան նշում է, որ իրեն այդպես էլ բախտ չվիճակվեց հանդիպել Iris elegantissima-ին Թուրքիայում սովորելու և այնուհետև երկար շրջագայելու տարիներին։
Ծաղկաբուծության հին ու հնատիպ գրքերում, ինչպես նաեւ այսօրվա վիքիում ու հանրագիտարանային այլ ռեսուրսներում հիրիկը ոչ միայն նշվում է որպես հայկական էնդեմիկ տեսակ, այլեւ ասվում է, որ հիրիկի սույն տեսակը Հայաստանից դուրս բնության մեջ չի հանդիպում։ Խոսքը, իհարկե, Հայաստանի ներկայիս սահմանների մասին չէ, ծիծաղելի կլինի պատկերացնելը, որ բույսը ճանաչում է Լենինի եւ Աթաթուրքի գծած սահմանը։ Խոսքն ավելի շատ Հայակական լեռնաշխարհի ու բարձրավանդակի մասին է։ Հենց դրա համար է այն կոչվում հայկական էնդեմիկ տեսակ։ Ֆրիշմուտը գիտի դա ու ապահովագրում է իրեն՝ վասն ճշմարտության մի տեղ նշելով, որ այդ տեսակը հանդիպում է նաև Հայաստանում, բայց անմիջապես էլ ավելացնում է, թե նաև Հայաստան կատարած կարճատև ուղևորության ընթացքում իրեն չհաջողվեց գտնել այս ծաղիկը։ Հավանաբար ուղևորությունը հագեցած է եղել գրական-գեղարվեստական միջոցառումներով, որոնք ժամանակ չեն թողել հայկական սարերն ու ձորերը սանրելու համար։ Իսկ ավելի հավանական է, որ սա ընդամենը փոխաբերական ակնարկ էր, թե Արևելքի հարստության մասին չգիտեն իրենք՝ արևելքցիները, որ հնարավոր է նրանք չունեն էլ այդպիսի հարստություններ, և միայն Արևմուտքի մարդիկ են ունակ տեսնել դրանք, ուռճացնել, պետք եղած դեպքում հորինել, գնահատել ու փայփայել՝ իրենց թանկագին Ուրիշին՝ մեզ ուսումնասիրողները, մեզ ճանաչողաբար սիրողները։
Միստիկ դերվիշ Նասիմին թուրք բանաստեղծ է՝ ծնված Բաղդադի մոտակայքում գտնվող Նեսիմ բնակավայրում և մաշկահանությամբ մահապատժի ենթարկված Հալեպում։ Դա՝ աշխարհի համար։ Իսկ այ սովետական հանրագիտարանում եւ ռուսերեն ու ադրբեջաներեն ռեսուրսներում նա համարվում է ադրբեջանցի բանաստեղծ, ինչպես Նիզամին։ Նույնիսկ որպես ծննդյան վայր նշված է Ադրբեջանի տարածքում գտնվող Շամախին, մինչդեռ որոշ գիտնականների պնդմամբ ներկայիս Ադրբեջանի տարածքում Նասիմին երբեք չի ապրել, թեպետ ի տարբերություն Նիզամիի գրել է ոչ միայն պարսկերեն ու արաբերեն, այլ նաև ադրբեջաներեն։ «Բայց խոսքը վերաբերում է Իրանի տարածքում Թավրիզ կենտրոնով ձևավորված թուրքական Ակկակուանլու ցեղի ֆեոդալական փոքր իշխանություններին, որոնք էլ Իրանի Ադրբեջան նահանգին պարտադրեցին իրենց լեզուն»,- ասաց ինձ մի ծանոթ իրանագետ։ Սակայն ադրբեջանցիները հավանաբար խորհրդային իշխանության թույլտվությամբ շատ հեռու են գնացել այս հարցում դեռ խորհրդային տարիներին. ռեժիսոր Հասան Սեյդբեյլին ֆիլմ է նկարահանել նրա մասին, իսկ կոմկուսի առաջին քարտուղար Հեյդար Ալիևը 70-ականներին այցելել է Հալեպ՝ Նասիմիի գերեզմանին՝ որպես իրենց ազգային բանաստեղծի։ Բարբարա Ֆրիշմուտը անշուշտ այս պատմությունը գիտի ու նաև ակնարկել էր Նասիմիի ադրբեջանական ծագման վարկածի մասին։ Սակայն նա թուրքագետ է, ոչ թե ադրբեջանագետ։ Ու թեպետ մեզ թվում է, թե ամեն ինչ միշտ մեզնից են գողանում, բայց- ինչպես տեսնում եք, իրարից էլ են գողանում, անգամ թուրքերն ու ադրբեջանցները։ Ֆրիշմուտի նպատակն է ցույց տալ, որ թուրքը նույնքան մշակութային է, որքան եվրոպացին, որ թուրքը եվրոպացի է, որ Թուրքիան Արևմուտքին կապված է ամուր կապերով և վաղուցվանից՝ չնայած եվրոպական ու թուրքական ժամանակներում առկա անախրոնիզմին։ Որ այդ կապը ընդամենը գաղտնագրված է, ու պետք է այն վերծանել։
Նրա նպատակն է ասել այն, ինչ նա ասում է իր վեպում իր իսկ բերանով նամակագրության վերծանությամբ հետաքրքրված ավստրիացի գիտնականին, որը հանդգնել է ոչ էնքան նրբանկատ արտահայտվել խնդրո առարկա Թուրքիայի հասցեին. «Ես հիշեցրի նրան, որ Թուրքիան երբեք չի եղել գաղութ, որ այն կոչվել է կայսրություն՝ Օսմանյան, և նույնիսկ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ նրան սպառնում էր տրոհումը մրցակից գերտերությունների կողմից, նա հաղթահարեց բոլոր փորձանքներն ու վշտերը և դարձավ անկախ պետություն՝ եվրոպական պետությունների նման»։
Բարբարա Ֆրիշմուտն, իհարկե, իր «Գաղտնազերծում» վեպում հարկ չի համարել գոնե մի բառով հիշատակել, որ Թուրքան այդ ամենն արեց միլիոնավոր հայերի, հույների, ասորիների արյան ու արցունքների գնով՝ զրկելով նրանց կամ կյանքից, կամ հայրենիքից, կամ ազգային ինքնությունից, և բնավ պարզ չէ, թե այդ զրկանքներից որն է ավելի սարսափելի։ Նա ոչ մի տեղ չի հիշատակել, որ սույն դեպքերի ժամանակ Թուրքիայում թուրք բնակչությունը հինգ միլիոն էր, իսկ հայ բնակչությունը՝ երեք, որ հիմա թուրքերի քանակը առնվազն տասն անգամ աճել է, իսկ ամբողջ աշխարհի հայերինը՝ ոչ ավելի, քան երեք անգամ։ Այսինքն, Թուրքիան կայացել է որպես «հարգանքի և հիացմունքի արժանի պետություն»՝ ոչնչացնելով հայոց ցեղը ոչ միայն պատմական ներկայում, այլև պատմական ապագայում։ Որ ցեղասպանությունից հետո աշխարհով սփռված ինը միլիոն հայերից միայն երկու միլիոնն են ապրում Հայաստանում, և դրանից մի քիչ ավելին են, որ հաջողել են պահպանել ազգային ինքնությունը, լեզուն, և մեծ մասը ենթարկվել է անխուսափելի ուծացման։ Որ Թուրքիան ոչ միայն զրկել է մարդկանց իրենց հայրենիքից և ստիպել դեգերել աշխարհով մեկ, այլև այսօր էլ շարունակում է հայոց ցեղասպանությունը նոր մեթոդներով՝ չընդունելով ցեղասպանության փաստը, հայերին պահելով նոր բնաջնջման հավանականության սարսափի մեջ, իսկ Հայաստանը՝ շրջափակման մեջ՝ այդպիսով ազդելով նրա տնտեսության զարգացման, նրա վարած արտաքին քաղաքականության վրա, նրա՝ քաղաքական ուղենիշների ընտրության վրա և նպաստելով այդ ամենի հետևանքով առաջացած տնտեսական ու քաղաքական ճգնաժամին ու արտագաղթին։ Թուրքիան ցեղասպանել է հայերին մի դար առաջ և այսօր չի թողնում նրանց ապրել, բայց նման բաներից խոսելը Բարբարա Ֆրիշմուտի խնդիրը չէ, որովհետև նա Նոբելյան մրցանակի հավակնող թուրք գրող չէ Օրհան Փամուկի նման։
Այստեղ է, որ առաջ է գալիս գրականության ու ճշմարտության բարդ փոխհարաբերությունների հարցը։ Ամեն մեկը չէ, որ իրավունք ունի ասել ճշմարտությունը, և ամեն մեկի շուրթերից չէ, որ ճշմարտությունը կարող է համոզիչ և ճշմարտանման հնչել։ Փամուկի դեպքում միայն մեկ նախադասությունը՝ թե ո՞ւր են հազարավոր հայերը, որ ապրում էին Անատոլիայում, որակվեց որպես անօրինակ սխրանք և արժեցավ մի ամբողջ Նոբելյան։ Մի որևէ հայ գրողի դեպքում դա ամենևին սխրանք չի լինի, հակառակը՝ դա կտեղավորի նրան ազգայնական այն նույն դիրքերում, որոնցում գտնվում են Թուրքիայում ցեղասպանությունը հերքող մտավորականները։ Փամուկի օրինակով հայ գրչակների մի խումբ կար, որ սկսեց հայերին մեղադրել թուրքերին ցեղասպանելու համար՝ նշան բռնած Նոբելյան մրցանակաբաշխության կոմիտեն։ Ընդհանրապես, լավ գրողը, ազնիվ գրողը, ճշմարտության դեմքին արիաբար նայող, ճշմարտության բազմաթիվ դիմակները պատռող գրողը Նոբելյան ստանալու գործ չունի, ինչպես չի կարող Նոբելյան ստանալ, ասենք, Միլան Կունդերան։ Բարբարա Ֆրիշմուտը նույնպես Նոբելյանի հավակնորդ չէ, սխրանք կատարելու իր հնարավորությունները խիստ սահմանափակ են եվրոպացի գրող ու թուրքագետ լինելու հանգամանքով։ Թեկուզ ոչ թե իր, այլ իր զրուցակիցների անունից ցեղասպանության մասին խոսելը կլիներ դավաճանություն այն ժողովրդի հանդեպ, որին ինքը ճանաչողաբար սիրում է ու սիրով ճանաչում։ Բայց անպատասխան է մնում հարցը, թե ո՞ւր են այն ոչ թե հազարավոր, այլ երեք միլիոն հայերը, որ ապրում էին Թուրքիայում քսաներորդ դարասկզբին։ Կարևոր չէ, որ ճշմարտությունը անպաշտպան, հարաբերական ու վիճարկելի է։ Կարևորը մեր դիրքորոշումներն են։ Ճշմարտությունը հավատի, իսկ ավելի ճիշտ՝ պայմանավորվածության հարց է։
