Եթե Միշել Ֆուկոն չմահանար ՁԻԱՀ-ից 1984-ին եւ ողջ մնար մինչեւ արդունավետ հակառետրովիրուսային թերապիայի հայտնաբերումը, նա այսօր կլիներ 93 տարեկան։
Կհամաձայնվե՞ր արդյոք նստել Փարիզի Վոժիրար փողոցի իր բնակարանում։ Պատմության մեջ առաջին փիլիսոփան, որ մահացել է ձեռբերովի իմունային անբավարարության վիրուսի հարուցած բարդացումներից, մեզ թողել է համաճարակի քաղաքական կառավարման ուսումնասիրության համար ամենաարդյունավետ գործիքները՝ գաղափարներ, որ հիստերիայի ու վարակիչ ապատեղեկատվության նեկայիս մթնոլորտում նման են մտավոր պաշտպանության միջոցների։
Ամենակարեւոր բանը, որ մենք իմացել ենք Ֆուկոյի շնորհիվ, հետեւյալն է՝ կենդանի (այսինքն՝ նաեւ մահկանացու) մարմինը ցանկացած քաղաքականության կենտրոնական օբյեկտն է։ Չկա այնպիսի քաղաքականություն, որը չլինի մարմնի քաղաքականություն։ Բայց Ֆուկոյի համար մարմինը այն կենսաբանական օրգանիզմը չէ, որի վրա հետագայում ազդում է քաղաքակնությունը։ Քաղաքական գործողության խնդիրն արդեն իսկ այդ մարմինը կառուցելն է, ստիպելը նրան աշխատել, նրա ատադրության ու վերարտադրության ռեժիմները որոշելը, կանխորոշելը դիսկուրսի ռեժիմները, որոնց միջոցով այդ մարմինը հանձնված է ինքն իրեն, մինչեւ կկարողանա ասել՝ «Ես»։
Ֆուկոյի ամբողջ ժառանգությունը կարելի է հասկանալ իբրեւ զանազան տեխնիկաների պատմական վերլուծություն, որոնց օգնությամբ իշխանությունը կառավարում է բնակչության կյանքն ու մահը։ 1975 -76 թվականներին, երբ հրատարակեց «Հսկել եւ պատժել»-ը( Surveiller et punir) եւ «Սեռականության պատմություն» ( Histoire de la sexualité) աշխատության առաջին հատորը, Ֆուկոն կիրառում էր «կենսաքաղաքականություն» հասկացությունը՝ նկարագրելու համար հարաբերությունները, որ իշխանությունը հաստատում է հասարակական մարմնի հետ մոդեռնի դարաշրջանում։ Նա նկարագրում է անցումը ինքնիշխան հանրությունից, որի ինքնիշխանությունը որոշվում է մահվան ծիսականացումը կառավարելու տեսանկյունից, դեպի «կազմակերպված հանրություն», որը վերահսկում ու գնահատում է բնակչության կյանքը իբրեւ ազգային շահի գործառույթ։ Ֆուկոյի կարծիքով կենսաքաղաքական կառավարման միջոցները տարածվելմ են իշխանության ցանցերի միջոցով, որը դուրս էր գալիս իրավունքի ոլորտի սահմաններից եւ դառնում շոշափուկների նմանվող, հորիզոնական ուժ՝ ծածկելով կենսափորձի ամբողջ տարածքը եւ ներթափանցելով յուրաքանչյուր առանձին վերցրած մարմնի մեջ։
Ինչպես ՁԻԱՀ-ի համաճարակի ժամանակ, այնպես էլ հետո գիտնականներն ընդլայնեցին ու արմատավորեցին Ֆուկոյի վարկածները՝ հետազոտելով իմունիտետի ու կենսաքաղաքականության միջեւ առկա կապը։ Իտալացի փիլիսոփա Ռոբերտո Էսպոզիտոն վերլուծեց հանրություն քաղաքական հասկացության եւ իմունիտետի՝ կենսաբժշկական ու համաճարակաբանական հասկացությունների միջեւ կապը։ Այս երկու եզրը ունեն միեւնույն արմատը՝ լատիներեն munus, պարտք (հարկ, տուրք, ընծա), որը պետք է վճարել համայնքի մասը դառնալու համար։ Հանրությունը կոմ-մունուսն է՝ մարդկանց խումբ, որ կապված է ընդհանուր իրավունքով ու փոխադարձ պարտավորություններով։ Immunitas գոյականը ժխտական բառ է, որը առաջանում է munus-ի ժխտմամբ։ Հռոմեական իրավունքի մեջ իմունիտետը արտոնություն է, որն ազատում է ինչ-որ մեկին համընդհանուր պարտականություններից։ Նա, ով ազատվում էր իմունիտետից, իմունիզացված էր, իսկ նա, ով դեմունիզացվում էր, ընդհակառակը՝ զրկվում էր բոլոր համայնքային արտոնություններից այն բանից հետո, ինչ գնահատվում էր որպես սպառնալիք հանրության համար։
Էսպոզիտոն ընդգծում է, որ կենսաքաղաքականությունը իմունոլոգիական է․ կենսաքաղաքականությունը ենթադրում է հիերարխիա, որի վերեւում իմունիզացվածներն են, ներքեւում՝ դեմունիզացվածները, որոնք կբացառվեն իմունոլոգիական պաշտպանության ցանկացած գործողությունից։ Այդսպիսն է կենսաքաղաքականության պարադոքսը․ բոլոր պաշտպանական գործողություները ներառում են հանրության իմունային սահմանումը, որտեղ համայնքը իրեն իրավունք է վերապահում հանուն սեփական ինքնիշխանության որոշում ընդունել բնակչության մի մասին զոհաբերելու մասին։ Արտակարգ դրությունը այս հրեշավոր պաարդոքսի նորմալացումն է։
19-րդ դարում ծաղկի դեմ առաջին պատվաստանյութի հայտնագործումից եւ Լուի Պաստերի ու Ռոբերտ Կոխի մանրէաբանական փորձերից հետո իմունիտետ հասկացությունը լքեց իրավունքի ոլորտը եւ բժշկական իմաստ ձեռք բերեց։ 19-րդ դարի եվրոպական լիբերալ եւ հայրիշխանական-գաղութատիրական ժողովրդավարությունները ստեղծեցին ժամանակակից մարդու իդեալ ոչ միայն որպես ազատ տնտեսական ագենտի (տղամարդու, սպիտակամորթի, հետերոսեքսուալի), բայցեւ որպես իմունիզացված մարմնի՝ արմատապես անջատված հասարակությունից, նրա հետ ընդհանուր ոչինչ չունեցող։ Էսպոզիտոյի համար իմունային կենսաքաղաքականության վտանգավորության հարացույցային օրինակ է այն, թե ինչպես էր նացիստական Գերմանիան դասակարգում իր բնակչության հատվածները (հրեաներին, միասեռականներին, հաշմանդամներին) որպես մարմիններ, որ սպառնում են արիական համայնքի ինքնիշխանությանը։ Հանրության այս իմունոլոգիական ընկալումը չավարտվեց նացիզմով, հակառակը, այն ծաղկում էր ԱՄՆ-ում ու Եվրոպայում՝ լեգիտիմացնելով կառավարման քաղաքականությունը, որ օգտագործվում է ռասայական փոքրամասնությունների եւ ներգաղթյալների վերահսկման համար։ Հենց այդ իմունային ոգին է այսօր որոշում սահմանային ռեժիմները եւ ընկած է ռազմականացված մարտավարությունների հիմքում, որ կիրառում են ԱՄՆ-ի Ներգաղթի եւ մաքսատան ոստիկանությունը ամերիկա-մեքսիկական սահմանին եւ Frontex-ը՝ Շենգենի գոտու պաշտպանության համար։
Մարդաբան Էմիլի Մարտինն իր «Ճկուն մարմիններ» գրքում հետազոտել է իմունիտետի եւ քաղաքականության միջեւ կապը ամերիկյան մշակույթի մեջ պոլիոմիելիթի եւ ՁԻԱՀ-ի համաճարակների ընթացքում։ Օրգանիզմի իմունիտետը, ինչպես պնդում է Մարտինը, կենսաբանական փաստ չէ՝մշակութային եւ քաղաքական փոփոխականներից անկախ։ Հակառակը, այն, ինչ մենք հասկանում ենք իմունիտետ ասելով, կառուցված է հասարակական եւ քաղաքական չափանիշների վրա, որոնք ծնում են ինքնիշխանություն կամ վտարում, պաշտպանություն կամ խարանում, կյանք կամ մահ։
Համաճարակների պատմությունը կարելի է այսպես դիտարկել Ֆուկոյի, Էսպոզիտոյի եւ Մարտինի առաջարկած պրիզմայի միջով․ ասեք ինձ, թե ինչպես է ձեր հասարակությունը գիտակցում իր քաղաքական ինքնիշխանությունը, եւ ես ձեզ կասեմ, թե դուք ինչով կհիվանդանանք եւ ինչպես կպայքարեք հիվանդության դեմ։ Յուրաքանչյուր անատի մարմնի համար զանազան հիվանդությունների տեսքով մարմնավորվում են սեւեռուն մտքերը, որոնք գերիշխում են կենսաքաղաքականության եւ մահվան քաղաքականության մեջ տվյալ պահին։ Ֆուկոյի տեսանկյունից համաճարակը վճռականացնում եւ փոխում է կենսաքաղաքական միջոցները՝ դրանք ներդնելով անհատական մարմնի մակարդակում։ Միաժամանակ համաճարակը ողջ հանրության վրա է տարածում իմունիզացիայի միջոցառումները, որոնք մինչ այդ կիրառվում էին նրանց նկատմամբ, ովքեր օտար էին համարվում ինչպես պետության ներսում, այնպես էլ ազգային տարածքի սահմաններում։
Համաճարակների դեմ պայքարը հարցականի տակ է դնում ընկերակցության, համայնքի գաղափարը, բացահայտում է հանրության իմունային ֆանտազիաները եւ մերկացնում ինքնիշխանի երազանքները ամենակարողության ու անզորության շուրջ։ Ֆուկոյի, Էսպոզիտոյի եւ Մարտինի վարկածները կարող են դիտարկել համաճարակները որպես հասարակական-քաղաքական կառույցներ, այլ ոչ միայն իբրեւ կենսաբանական երեւույթներ, բայց դրանք որեւէ ընդհանուր բան չունեն ավտորիար իշխանության ճանապարհը հարթող, լաբորատորիաներում մշակված վիրուսների մասին դավադրապաշտական անհեթեթ տեսությունների հետ։ Հակառակը, դրանք թույլ են տալիս գնահատել, թե ինչպես է վիրուսը փաստացի կերպով վերարտադրում, մարմնավորում, ընդլայնվում ու ուժեղանում (սկսած մի առանձին մարմնից, վերջացրած բնակչությամբ ընդհանրապես) մահա եւ կենսաքաղաքական կառավարման տիրապետող ձեւերի օգնությամբ, որոնք արդեն գործել են սեռական, ռասայական փոքրամասնությունների կամ ներգաղթյալների նկատմամբ մինչեւ արտակարգ դրության հայտարարումը։
Որպես օրինակ վերցնենք սիֆիլիսը։ Համաճարակն առաջին անգամ հասավ Նեապոլ 1494 թվականին։ Եվրոպական գաղութատիրությունն այնժամ նոր էր սկիզբ առնում։ Հիվանդությունն ինչ-որ առումով սկիզբ դրեց ապակառուցողական գաղութատիրական քաղաքականությանը եւ ապագա ռասայական քաղաքականությանը։ Անգլիացիներն այն անվանեցին «ֆրանսիական հիվանդություն», ֆրանսիացիներն ասում էին, որ դա «նեապոլյան հիվդանդություն» է, իսկ նեապոլցիներն ասում էին, որ այն եկել է Ամերիկայից, համարվում էր, որ այն բերել են գաղութարարները, որոնք վարակվել են «հնդկացիներից»։ Սակայն ավելի շուտ հակառակն էր։ Ախտածին միկրոօրգանիզմների փոխանակությունը զանգվածայնորեն ասիմետրիկ էր, եվրոպական միկրոօրգանիզմները բնաջնջում էին Նոր Աշխարհի բնիկներին։ Վիրուսը՝ ոչ կենդանի, ոչ մահացած, ոչ օրգանիզմ, ոչ մեքենա, ինչես գրել է Դերիդան, միշտ օտարական, ուրիշը՝ նա, որ ուրիշ աշխարհից է։ 16-րդ եւ 19-րդ դարերի միջակայքում սիֆիլիսը՝ սեռական ճանապարհով փոխանցվող վարակը, նյութականացավ օրգանզմների համար բռնաճնշումների ու օտարացման տեսքով․ ռասայական մաքրությամբ տարվածությունը, տարբեր ռասաների եւ դասակարգերի մարդկանց միջեւ խառնամուսնությունների արգելքը, ինչպես նաեւ բազմաթիվ արգելքներ, որոնք հիվանդության մեղավոր էին համարում սեռական հարաբերությունը։ Հանրության այս մոդելի եւ իմունիտետի հատման կետում անհատի՝ սիֆիլիսի ձեւավորած մարմինը դարձավ սպիտակ բուրժուայի մարմինը՝ սեռականորեն սահմանափակված ամունսական կյանքով եւ նախատեսված պետության բնակչության վերարտադրության համար։ Այսպիսով մարմնավաճառը դառնում էր կենդանի մարմին, որը սիֆիլիսի համաճարակի ժամանակ իր մեջ խտացրել էր բոլոր բացասական քաղաքական հատկանիշները։ Որպես աշխատող եւ հիմնականում ոչ սպիտակ կնոջ մարմին, այն հայտնվում էր տան եւ ամուսնության օրենքից դուրս։ Իր սեռականությունն արտադրության միջոցի վերածած սեքս-աշխատավորուհին դառնում էր աչքի ընկնող, վերահսկելի եւ խարանված, որպես վարակի հիմնական տարածող։ 18-րդ դարի վերջին այնպիսի հանահայտ մտածողներ, ինչպիսին է Ռեստիֆ դե լա Բրետոնը,երեւակայում էին, որ սիֆիլիսի վերջը կգա մարմնավաճառներին պետական հասարակաց տներում բանտարկելով, որտեղ կանայք կարող էին սեռական ծառայություններ մատուցել որպես իրենց ազգային պարտքը․ ցանկացած համաճարակի ժամանակ գտնվում են մոդայիկ գուրուներ՝ հանուն գերիշխանության կարգի պահպանման մոգական լուծումներ առաջարկող։
Սակայն մարմնավաճառության ճնշումն ու սեքս-աշխատավորուհիներին պետական հասարակաց տներում պահելը չի հանգեցնում սիֆիլիսի համաճարակի վերահսկմանը։ Հակառակը, մարմնավաճառների բանտարկումը նրանց ավելի խոցելի է դարձնում այս հիվանդության նկատմամբ։ Միայն 1928 թվականին պենիցիլինի հայտնագործումը, ինչպես նաեւ նույն այդ տասնամյակում տեղի ունեցած մի շարք խոր փոփոխությունները, որ ուղղակիորեն կամ կողմնակիորեն ազդեցին սեռական եւ մարմնական էմանսիպացիայի վրա, թույլ տվեցին գրեթե հիմնավորապես արմատախիլ անել սիֆիլիսը՝ ապագաղութացման շարժումների աշխուժացումը, սպիտակ կանանց ընտրական իրավունքը, միասեռականության առաջին ապաքրեականացումը, տարասեռ ամուսնությունների համեմատական ազատականացումը։
20-րդ դարի վերջին ՁԻԱՀ-ը հետերոնորմատիվային, նեոլիբերալ հանրության համար կդառնա նույն սիֆիլիսը, ինչ վերջինս էր գաղութատիրական կապիտալիզմի համար Նոր ժամանակների սկզբին։ Դրա մասին առաջին հիշատակությունները հայտնվեցին 1981 թվականին՝ այն բանից հետո, ինչ միասեռականությունը հոգեկան հիվանդությունների ոլորտից հանելու համար պայքարող ակտիվիստների շարժումը վերջապես նշանակալի թափ հավաքեց։ 1973 թվականին, խտրականության եւ հետապնդման տասնամյակներից հետո, միասեռականությունը հանվեց Ամերիկյան հոգեբուժական ընկերության՝ հոգեկան շեղումների ցանկից։ Համաճարակի առաջին փուլը անհամաչափ կերպով դիպավ նրան, ինչ այն ժամանակ կոչվում էր չորս «H»՝ հոմոսեքսուալիզմ, հաիթցիներ, հոմոֆիլներ եւ հերոին օգտագործողներ։ Հետագայում ցուցակի մեջ ներառվեցին մարմնավաճառները։ ՁԻԱՀ-ը վերստեղծեց եւ վերակառուցեց մարմինների նկատմամբ գաղութային վերահսկման համակարգը եւ թարմացրեց սեռականության հսկման մեթոդները, որոնք սիֆիլիսը սկզբում միահյուսել էր։ Ինչպես սիֆլիսի համաճարակի ժամանակ մարմնավաճառության ճնշումը, միասեռականների նկատմամբ հալածանքները միայն ավելացրին մահերի քանակը։ Հանրություն/իմունիտետ մոդելը կապված է տղամարդկանց սեռական գերիշխանության երազանքի հետ, որ ընկալվում է իբրեւ պենետրացիայի անառարկելի իրավունք, այն դեպքում, որ պենետրացիայի՝ ներթափանցման ենթարկվող ցանկացած մարմին (միասեռականության, կանացիության, անալության ձեւով) ընկալվում է որպես ինքնիշխանություն չունեցող(ապաիմունիզացված)։ Փաստորեն, ՁԻԱՀ-ը մահացու հիվանդությունից աստիճանաբար վերածեցին քրոնիկական հիվանդության միասեռականության ապաախտականացումը (դեպաթոլոգիզացիան), դեղագործության մատչելիության մեծացումը, Գլոբալ Հարավի երկրների տնտեսական հնրաավորությունների ընդլայնումը, կանանց սեռական ազատագրումը, որը թույլ տվեց նրանց «ոչ» ասել առանց պահպանակների սեքսին, ինչպես նաեւ հակառետրովիրուսային թերապիայի մատչելիությունը անկախ հասարակական դասակարգից ու ռասայական պատկանելությունից։
Մինչեւ Covid-ի ի հայտ գալն արդեն սկսվել էր համաշխարհային մուտացիայի գործընթացը՝ մենք նույնպիսի խոր հասարակական եւ քաղաքական փոփոխություններ էինք ապրում, ինչպես Նոր Ժամանակի սկզբին։ Մենք դեռեւս անցումային փուլի տառապանքների մեջ ենք՝ գրավոր հասարակությունից կիբեր-խոսաքային հասարակության արդյունաբերականից ոչ նյութական տնտեսության, դիսցիպլինար եւ ճարտարապետական վերահսկողության ձեւից՝ միկրոպրոտեզային եւ մեդիա-կիբեռնետիկական վերահսկման ձեւի։ Այլ գրություններում ես օգտագոծել եմ դեղագործա-պորնոգրաֆիկական եզրը օրգանիզմի կառավարման ու արտադրության այս եղանակի համար, ինչպես նաեւ քաղտեխնոլոգիաների կիրառության, որոնք արտադրում են սեռական սուբյեկտիվություն իշխանության եւ գիտելիքի այս նոր հարաբերակցության սահմաններում։ Մեզ կարգավորողը այլեւս բացառապես դիսցիպլինար հաստատությունները չեն (դպրոցներ, ֆաբրիկաներ, զորամասեր, հիվանդանոցներ եւ այլն), հասել է բիոմոլեկուլյար տեխնոլոգիաների հերթը, որոնք մարմնի մեջ են մտնում միկրոպրոտեզների օգնությամբ, եւ թվային վեահսկման տեխնոլոգիաների՝ շատ ավելի նուրբ ու նենգ, քան այն, ինչ Ժիլ Դելյոզը նկարագրել է վերահսկման հասարակության մասին իր հայտնի կանխատեսման մեջ։ Սեռականության ոլորտում մարդու գիտակցության ու վարքի դեղագործական ձեւափոխումը, հակադեպրեսանտների եւ տրանկվիլիզատորների զանգվածային կիրառությունը, հակաբեղմավորիչ հաբերի համաշխարհային տարածումը, ինչպես նաեւ հակառետրովիրուսային թերապիան, ՁԻԱՀ-ի կանխարգելիչ բուժումը եւ վիագրան՝ ահա մի քանի դրվագ կենսատեխնիկական մենեջմենթից, որն իր հերթին սիներգետիկ կերպով փոխազդում է բազմատեխնիկական կառավարման նոր միջոցների հետ՝ ի հայտ եկած համաճարակաբանական վերահսկման արտակարգ դրության եւ վերահսկման ցանցի՝ կյանքի ցանկացած ոլորտ համաշխարհային ներթափանցման հետ։ Ես օգտագործում եմ պոռնոգրաֆիա եզրույթը, որովհետեւ կառավարման այս ձեւերն արդեն գործում են ոչ թե սեռականության ճնշման եւ արգելքների միջոցով, այդ դրդելով սպառման եւ անընդհատ արտադրելով կագավորվող եւ քանակապես չափվող հաճույք։ Որքան լավ ենք մենք սպառում եւ որքան լավն է մեր առողջութունը, այնքան լավ են մեզ վերահսկում։
Տեղի ունեցող մուտացիան վերջին հաշվով կարող է կատալիզատոր դառնալ անցում կատարելու համար մարդակենտրոն հասարակությունից, որում մարդկանց մի մասը լիազորված է համընդհանուր նվաճողական, գիաշատչային քաղաքակնություն վարել, դեպի հասարակություն՝ ընդունակ վերաբաշխելու էներգիան եւ ինքնիշխանությունը։ Ներկայիս համաճարակի ընթացքում եւ հետո բանավեճերի օրակարգում կլինի հարցը, թե ում կյանքն ենք ուզում մենք փրկել։ Հենց ամբողջ մոլորակը ընդգրկած (այլեւս որեւէ բաժանում հնարավոր չէ) մուտացիայի, հասարակության ընկալման ձեւերի փոփոխման, ինչպես նաեւ իմունիտետի կոնտեքստում է գործում վիրուսը եւ ձեւավորվում նրա դեմ պայքարի քաղաքական մարտավարությունը։
Թարգմանությունը՝ Գրողուցավի
Աղբյուրը՝ այստեղ
