Մեկ, երկու, մեկ, երկու… Ինչ-որ հիմար սովորություն է դարձել հաշվել ոտնաձայներս, մանանավանդ երբ դրսում եմ քայլում, իսկ աշխարհը երբեմն այնքան է «վերացած» շուրջս, որ բացի ոտնաձայներիցս ուրիշ ոչինչ չեմ լսում: Լինում է, չի լինում…
Մեկ, երկու, մեկ, երկու… Կենտրոնանալ չի լինում, չնայած արդեն «տանն» եմ՝ տետրն ու գրիչը ձեռքիս: Պետք է գրել: Բայց բառերս շարվեցին, ու ոչինչ չի գրվում: Ուղղակի ինչ-որ մի բան մեխվել է կոկորդումս ու քար դարձել… Ասում են՝ այդպես լինում է, ոչինչ…. Բայց ինչ-որ մի պահ էլ ներքին պոռթկումով մատներս հանկարծ ենթարկվեցին գրչին, ու գրվեց առաջին բառը՝ ձյուն: Ձեռքս նորից հետ եմ քաշում։ Բայց արագ, կարծես ինչ-որ մի բան հիշելով, ջնջեցի գրածս ձյունը ու հետ ընկա աթոռին: Իսկ դրսում իսկապես ձյուն է գալիս՝ սիրուն, խոշոր ու մե՜ծ փաթիլներով… «Նա»-ն, որ իմ կողքին չէ, գուցե այդ (այս) պահին գամվել է գնացքի պատուհանին (չգիտես ինչու հենց գնացքի մեջ եմ պատկերացնում նրան) ու անթարթ աչքերով նայում է տեղացող ձյանը. « Ի՜նչ սիրուն է, Աստվա՛ծ իմ, ի՜նչ գեղեցիկ է…»: Ու կարծես նրա հետ (այն երևակայական կերպարի, որը ստեղծել եմ) նոր հայտնաբերեցի աշխարհը, ավելի ճիշտ՝ սև ու մռայլ գորշության մեջ վերջապես նկատեցի, որ ահա կա սպիտակը, բայց ոչ այն սպիտակը, որը սև իրականության լրացնողն է: Չէ՛, սա լրիվ ուրիշ սպիտակ է՝ պայծա՜ռ, լուսավո՜ր… Ու գալիս է, որ իր սպիտակով ծածկի աշխարհն ու ինչ-որ մի բան ուրիշ դարձնի, փոխի, փրկի աշխարհը… Եվ երևի երբեք էլ ցավ չի լինելու… Չէ՛, ցավ էլ չի լինելու։ Ձյունը գալիս է ու փրկում… «Սիրու՜ն է»,- նորից «Նա»-ն է խոսում՝ իմ ներսի այն ձայնը, որը նրա նշանակությունն ունի։ Ու «ինքն» իր հետ չէ, չէ՜, ձյան հետ է: Շունչ քաշեցի, ու մատներս նորից գրչին են ենթարկվում։ «Լինում է, չի լինում, Ձյունե անունով քաղաք է լինում՝ ձյունով պատված սարերով ու ձորերով շրջապատված: Ու խոսում էին, որ Ձյունե սարերից ամենաբարձր սարում ապրող պառավ Բաբայի…»:
Մայրս՝ կողքիս «Նա»-ն, ասում է, որ ես այս աշխարհից չեմ, ուրիշ մոլորակից եմ, օտար մեկը, որ, չգիտես ոնց, «վերևից ընկել է» իր գլխին։ Ու վերևից իր գլխին ընկած այդ ոչ ավել, ոչ պակաս «ես եմ»-ը մատներն ու եղունգները կրծոտելու շատ գեշ սովորություն ունի: Ու դրանով այս կողքիս «Նա»-ին կարծես թե հիշեցնում եմ մեկին, որ պատճառ է դարձել, որ ես «վերևից» իր գլխին ընկնեի: «Տիպիկ նա ես»։ Ու այդ «նա»-ն, ում ունեցողները հայր են կոչում կամ հեր, պա, պապ, պապա, հը՜մ, իմ դեպքում ուղղակի «Նա»-ն է, որ բացակա է, չկա. կողքիս չէ։
Սերոժ ձյաձյան զզվելի բիձա է։ Աչքերը չորս արած՝ զուտ տարածքը չի հսկում, է՜հ, այլ անցող-դարձող կանանց ու աղջիկներին է ուսումնասիրում էն բվերի նման, որ աչքերով պատ են ծակում. «Նատաշա-մատաշա… Մարուսյա», այսինքն՝ հավանել է էլի (ռուսաստաններում իբր շատ է ապրել, դրանից է նատաշա-մատաշա ասում)։ Ու դա դեռ նախաբանն է, շարունակությունը հաջորդ գլուխն ունի. «Շփվենք-մփվենք… տարիքիս մի նայի, է՜հ, գիտե՞ս՝ ինչերի՜ եմ ունակ…», «Թո՛ւ, ես քո մարդ ասողի…»,- սովորաբար միջին տարիքի կանայք նման արձագանք են տալիս, իսկ ավելի ջահելները, ամոթից կարմրելով ու ձայն չհանելով, արագ անցնում են: Բայց դե ճանապարհդ փոխել չի լինում, «փախչել» չի լինում էլի, եթե ապրում ես հանրակացարանում, և այդ հանրակացարանի պահակն էլ ոչ ավել, ոչ պակաս Սերոժ ձյաձյան է:
«Լինում է, չի լինում, մի ապարանք է լինում՝ շա՜տ մեծ ու ոսկյա դարպասներով: Ու խոսում էին, որ հենց այդ ապարանքում էլ պահվում էր Ջինի կախարդական լամպը…»: Է՜հ, իմ կողքին ապրող «Նա»-ն (էն մեկը չէ, որ չկա, չեմ տեսել…), հա՜, ու էս կողքիս «Նա»-ն երևի ճիշտ են ասում, որ ես այս աշխարհից չեմ… Հա’, հա’ , ճիշտ են ասում, ու այդ միտքն ինձ անգամ զվարճացնում է, ինձ մի տեսակ բոլորից ուրիշ, առանձնահատուկ դարձնում: Եվ խոշոր հաշվով, ճիշտ է, այս աշխարհում չեմ էլ ապրում, այլ մի ուրիշ, ավելի սիրուն ու գունավոր, ու այնտեղ այնքա՜ն գունավոր թիթեռներ կան, այնքա՜ն շատ են, սիրու՜ն…
-Քա՜ղցրս, ուտեմ-ուտեմ,- ու միանգամից այդ ապարանքը փշրվում, հօդս է ցնդում, երբ մի ուրիշ «նա»՝ Սերոժ անունով, բացում է իր անատամ բերանն ու աչքերի զզվելի փայլով ինձ նայում: Էսօր էլ անցա, արագացնելով քայլերս՝ մտնում եմ շենք՝ հետևում թողնելով այն չար «դևերից» մեկին, որ եթե ապրեր իմ «Լինում է, չի լինում» հեքիաթներից որևէ մեկում, հաստատ դդումի գլխով, մոխրի նման մուգ աչքերով ու թզուկի պես գաճաճ տեսք էր ունենալու ու մի օր, շատ սովորական մի օր անհետանալու էր, ու աշխարհը դառնալու էր ավելի լավը:
Սենյակում ծուխը գրկել էր պատերը, սեղանը, անկողինը՝ այն ամենը, ինչ կար, այն ամենը, ինչ իմ ու կողքիս «Նա»-ի միակ ունեցվածքն էր: «Էլի ծխե՞լ ես»,- ցանկացա ասել, բայց բառերը թքիս հետ կուլ տվեցի ու ոչինչ չասացի…
-Էդ դպրոցի դասերից ինչի՞ ես թռնում, աղջի’,- ծուխը ագահաբար ներս քաշելով՝ հանկարծ պոռթկաց «Նա»-ն։
Ցանկացա հակառակվել, բայց նորից, թուքս կուլ տալով, բառերս էլ հետը կուլ տվեցի:
-Ավարտական դասարան ես։ Աբուռով-նամուսով կարելի է, չէ՞, էդ անտերն ավարտել։
Աբուռով-նամուսով արտահայտությունը «Նա»-ի բառապաշարի ամենագործածական ցանկից է: Բայց տեսնես ինքը իր ասած աբուռ-նամուսը ունի՞, որ ինձ է ասում:
Հայացքս հանկարծ սահեց տան ընդհանուր տեսքին: Ու ամեն անգամ, չգիտես ինչու, զարմանքով եմ հայտնաբերում, որ մեր ահավոր թափթփված փոքրիկ սենյակում ոտք դնելու տեղ չկա. իրար վրա դարսված կեղտոտ ամաններ, ցաք ու ցրիվ, շպրտված շորեր… Ու այդ ամենի մեջ, իմ հորինած հեքիաթների տետրը ձեռքիս, հարմար տեղավորվում եմ աթոռին ու փորձում թղթին հանձնել ամբողջ օրը գլխումս պտտված լինումէչիլինումները…
-Ալո’, Վաղո՛, արա էլի քեզ կորցրի՞ր։ Արուսն ա, արա՛… Ասում եմ՝ Արուսն ա… Էսօր փակեցին… հո չեմ մնալու… Սպասի հլը…- ու մնացածը էլ չեմ լսում։
Ըստ էության դուրս եկավ, որ չլսեմ։ Շատ պե՞տք է ինձ:
«Լինում է, չի լինում, մի գունավոր ու բազմա…»:
-Կարդում ես, գրում ես, թե քեզ ու քեզ ես խոսում, բան չեմ հասկանում: Ու ամբողջ օրը էդ քո ֆանտազիաների մեջ ես քայլում։
«Նա»-ն էր (ինչ էլ արագ հետ եկավ), չնկատեցի, թե ոնց նորից ներս մտավ:
-Մտածում եմ,-ցրված պատասխանեցի, բայց ուղղակի ինչ-որ մի բան պատասխանելու համար։
-Հերդ էլ էր գրում-մրում: Էսօր գտա տետրը, զիբիլի արկղի մեջ եմ քցել: Շատ էջեր չկան. պատռված են, բայց դե հիմա եղածն էլ հերիք ա: Քանի չեմ թափել, վերցրու կարդա՛, եթե… եթե ուզում ես։
Մի պահ լսածս չընկալեցի։ Ի՞նչ է նշանակում «հերդ», բայց, համենայնդեպս, իմ տված «նա»-ն գոնե ավելի սիրուն է հնչում, քան «հերդ»-ը…
-Ի՞նչ ես ձկան նման բերանդ բացել, աղջի՛, հըլը էն անտերը փոխանցի՛,- ծխախոտի հետ էր, որը, չգիտես ինչու, հայտնվել էր իմ անկողնու վրա,- չգիտեմ՝ որտեղից գլխիս ընկավ։ Սև լիներ էդ օրը։ Իսկ հիմա չգիտեմ, թե որ գրողի ծոցն է: Էսքան բան։ Ավել բան չեմ կարող ասել, հարցեր չտաս։
Բառերս էլի կուլ գնացին, ու աչքերումս հայտնված արցունքներն այդպես էլ չթափվեցին, իսկ «Լինում է, չի լինում» աշխարհներից մեկը նորից փշրվեց, որ էլի թողնի այս աշխարհը: Ու «ապարանքը» հենց այն է, ինչ տեսնում եմ՝ ծխի մեջ կորած մի ահավոր կեղտոտ սենյակ՝ ծայրը ծայրին հասցնելու չքավորության կնիքով։
-Մեկ-մեկ հավաքի՛, գո՛րծ արա: Իմ նման չլինես։ Ինձ համար չեմ ասում, քեզ համար եմ ասում,-ու «նա»-ն էլ սկսեց հավաքել ցաք ու ցրիվ շպրտված շորերը, կեղտոտ ամանները: Օրինա՞կ էր ծառայում, չգիտեմ,- հա՜, հլը ինձ նայի, Սոնա՛, հո՞ չես ծխում-մխում: Վիզդ կպոկեմ, տե՛ս հա՜…
«Լինում է, չի լինում մի շա՜տ սիրուն աշխարհ է լինում…»:
-Ուտեմ-ուտեմ… Նատաշա՞, թե՞ Մարուսյա ասեմ, հը՞, բա ինչի՞ հեչ մինի չես հագնում, որ երևակայածս իրական տեսնեմ, քյաֆթառությանս մի նայի…
Մեկ, երկու, մեկ, երկու… Մի լսի՛ր, առա՛ջ գնա, արա՛գ… Բայց դե էլի «Լինում է, չի լինում» սիրուն աշխարհներից մեկը փշրվեց, որ թողնի այս «դևին»: Քայլերս էլ ինչպես միշտ արագացրի։ Նորից մեկ, երկու, ևս մի քայլ, վաո՜ւ, անցա… Հա՜, ի՞նչ էի ասում… «Լինում է, չի լինում մի շատ սիրուն թիթեռների աշխարհ է լինում։ Սովորականից մեծ են, սիրուն ու գույնզգույն։ Բա ծաղիկնե՜րը… Ու ձգվող օրերի մեջ էլ այս աշխարհի թիթեռները չեն մահանում, նրանց մահ չկա, անմահ են, ինչպես այն լավն ու լուսավորը, որը միշտ կա անգամ այս աշխարհում…»:
-Հերիք է վրաս գոռաս,- անհնար է, որ անցնելիս ձայներ չլսես: Բայց դե անցանք առաջին հարկը: «Հա՜, ուրեմն՝ այդ թիթեռների…»:
-Հա ջա՜ն, մի՛ լացի,-անցանք նաև երկրորդ հարկը, և այդ կախարդական աշխարհը ուներ իր օրենքներն ու կանոնները, ու վա՜յ նրան, ով կխախտեր։ Ահա և երրորդ հարկում եմ, մեկ քայլ ևս, ու ես արդեն «տանն եմ»՝ մի փոքրիկ սենյակ, որը հարևանակից է իր նման ուրիշ փոքրիկ սենյակների։ Իսկ թե ինչ ձայներ են լսվում, այ դրա մասին լավ է լռեմ: Հա՜, վա՜յ, մոռացել էի… Է՜հ, չէ՛, չէի մոռացել ու ահա հարմար տեղավորվելով՝ բացում եմ «Նա»-ի (էն որ կողքիս չէ) տետրը՝ «Թերզ, հիսուն, հարյուր կամ չորս խաղաթուղթ» վերնագրմամբ. «Թերզ- Սրտի 9, Սրտի 10, Սրտի Վալետ, հաղթանակ, ու հպարտությամբ (բա ես եմ, է՜հ, բա՜ ոնց) նայում եմ խաղընկերներիս: Հաջորդ ժամերը անցան, չէ՛, չանցան, թռան երազի ու ինչ-որ իրականության մեջ, որը գոյություն չուներ, բայց, այնուամենայնիվ, ես այդ իրականության մեջ էի, երջանկությունիցս էլ ձեռքերս դողում էին, երբ հաշվում էի շահածս գումարը: 20. 05. 2002թ.»։
«Սոնաս էսօր ինձ ասել է պապա: Արուսս վռազ խանդեց: Արուսս մի քիչ լաչառն է, բայց լավն է, ու սիրում եմ իրեն հենց էդ լաչառության ու անտանելի բնավորության համար ու, հա՜, մեկ էլ թմբլիկության համար, չնայած, հը՜մ, ախր ուղղակի թմբլիկ չէ, լավ էլ չաղո է տեղը տեղին, ինչ որ պետքն է: 25. 05. 2002թ.»:
«Թե ինչի նորից գնացի, ախր գիտեի, որ բախտը փորձել չի կարելի: Վե՛րջ։ Էլ չեմ խաղալու: 28. 05. 2002թ.»: Թերթում եմ էջերը, ինչ էլ մի սենտիմենտալն է, հա՜, չաղո՜ս, ճուտո՜ս (ես էլի):
«Էսօր էլի խաղացել եմ… Պարտվեցի։ Անտերը մագնիսի նման քաշեց-տարավ էլի էդ անտերանոցը… Պետք է կանգ առնել, Սուրե՛ն… ՊԵՏՔ Է ԿԱՆԳ ԱՌՆԵԼ, Սուրե՛ն տղա… Սա պետք է միշտ կարդամ: 10.06.2002թ.»:
«Չդիմացա։ Բայց սա վերջին անգամն էր: Տնաշենի Արուսն էլ իր սկանդալներով. «Կբաժանվեմ… էրեխուն չես տեսնի էլ, եթե նորից…»: Ու հազիվ համոզեցի, որ մնա: Մնաց, չնայած չի հավատում, որ կանգ կառնեմ. «Էլի ես խաղալու։ Դու կանգ չես առնի, դու հիվանդ ես արդեն ու կկործանես թե՛ քեզ, թե՛ մեզ…»: Հիվա՞նդ: Չէ’, սա արդեն չափազանցություն է, ու ես կապացուցեմ, որ կարող եմ կանգ առնել: 20.06.2002թ».:
«Տունը ջրի գնով ծախեցի։ Ուրիշ ելք չկար։ 07.07.2002թ.»:
«Չհասցրի սուիցիդ անել, որ իմ մահով ամեն ինչ վերջանար: Արուսիս էդ սրիկաները տարան… 30.07.2002թ.»:
Մնացած էջերը պատռված են, չկան: Եղած-չեղածը այն էր, ինչ կարդացի:
Լինում է, չի լինում մի աշխարհ է լինում, ընդամենը մեկը, ու չկա էլ ուրիշ աշխարհ։ Միայն ՍԱ է։ Ուրիշը չկա…
-Հիմա չգիտեմ, թե որ գրողի ծոցն է,- շուռ եկա ձայնի ուղղությամբ. դռների արանքում կողքիս «նա»-ն էր,- երևի դեռ շուտ էր, որ դու դա կարդայիր, բայց փոքր չես, մի օր պետք է իմանայիր, թե չէ…
Նայում եմ կրակին ու փորձում որսալ կրակի գույնը: Մի տեսակ աչքերիս չեմ հավատում, կամ չէ՛, ավելի ճիշտ, կրակն է աչքերիս հետ խաղ անում. մեկ կարմիր թվում, մեկ դեղին, բայց այն շա՜տ մուգ դեղինի պես, էն, որ շատ նայելուց այնքան կարող է մգանալ, որ արյան գույն թվա: Չէ՛, ի վերջո երևի կրակի իսկական գույնը կարմիրն է, այն կարմիրը, որը մի տեսակ արյուն է հիշեցնում ու անգամ ծխից արյան հոտ է գալիս: Ու վառվեց, մոխրացան ոսկյա ապարանքները, գույնզգուն թիթեռների և շա՜տ ուրիշ այլ կախարդական աշխարհները: Լինումէչիլինում էլ չկա…
-Սոնա՜,- մթության մեջ հանկարծ լսում եմ անունս, որը կարծես անդունդից էր գալիս: Կողքիս «նա»-ի ձայնն էր,- աղջի՛, էս մթանն ի՞նչ ես անում շենքի հետևում,- ու ձայնը գնալով ավելի մոտիկացավ, «նա»-ին կանգնեցրեց իմ դիմաց։ Ու ես վախեցած (ի վերջո բռնվեցի, չէ՞) բառերս էի ուզում իրար կապել, բայց «նա»-ն ինձնից առաջ ընկավ,-հո՞րդ օրագիրն ես վառում։ Բա ինքը արժանի՞ է, որ իրա համար էս ցրտին ստեղ սառես, հը՞: Կպատռեինք, կթափեինք, պրծավ-գնաց:
-Չէ, ԻՄՆ էր…
-Հը՞…
-Ասում եմ՝ ԻՄՆ էի վառում…
-Արի’, արի՛, սառար, վերևում կխոսենք…
Ավարտին չհասցրած ինչ-որ շինարարության պատճառով շենքի հետևում քարեր են մնացել, որոնք դժվարացնում են մեր քայլքը, այն էլ՝ մթության մեջ: Սայթաքեցի:
-Վա՜յ, ա՜յ բալամ, ցավե՞ց…
-Չէ’,- ու մի կերպ բռնվելով «նա»-ից, որ լրիվ չընկնեմ, ավելացրի,- ինչի՞ չես ասել, որ էդ օֆիսը փակվել է, ու դու էլ աշխատանք չունես: Եկել էի գործիդ տեղը, իմացա:
-Չէի ուզում իմանաս, որ… որ չնեղվես…- ու թևիցս ավելի ամուր բռնեց: Մոտիկից զգացի շնչառությունը,- քեռիդ՝ Վաղոն, մի բան կանի։ Համ էլ՝ մի հավաքարարի գործ չի՞, կգտնեմ: Սոված չենք մնա:
Էլի սայթաքեցի ու, չգիտեմ ոնց, «նա»-ի թևը բաց թողեցի ու նորից ընկա:
-Աղջի՛, հո դու շշմա՞ծ չես, մի քիչ զգույշ, էլի, ցավե՞ց, հա՞։
-Չէ’։
-Թող նայեմ,-բարձրացա,-էն քյաֆթառ Սերոժին էսօր մի լավ տեղն եմ դրել: Սրանից հետո ռիսկով կանցնես, էլ բան չի ասի: Հըլը թող փորձի ասել կամ քո կողմը նայի: Ես գիտեմ՝ դրան ինչ կանեմ: Շա՞տ է ցավում:
Լինում է, չի լինում ԱՅՍ աշխարհն է լինում, էստեղ էլի, այն, ինչ որ տեսնում ես՝ դիմացիդ պատը, սեղանը կամ գուցե փողոցը, մեքենաները… Ու այս աշխարհում քայլում ենք ես ու «Նա»-ն՝ մայրս՝ թևիցս ամուր բռնած, որ հանկարծ չսայթաքեմ, չընկնեմ, ցավ չզգամ… Այտիս վրա հանկարծ զգացի վերևից միանգամից թափվող ձյան հպումը։
Ու գալիս է ձյունը՝ սիրուն, խոշոր ու մե՜ծ փաթիլներով… Ու գալիս է, որ իր սպիտակով ծածկի աշխարհն ու ինչ-որ մի բան ուրիշ դարձնի, փոխի, փրկի աշխարհը… Եվ երևի էլ երբեք ցավ չի լինելու… Չէ’, էլ ցավ չի լինելու…
Ձյունը գալիս է, որ փրկի…
Սայթաքեցի: Այս անգամ պատճառը քարերը չէին, ձյունն էր…
