Վարդան Ջալոյան / Սրճարանը՝ որտեղ սիրում են քաղաքը

Ես գալիս եմ «Կետիկնոց» («Վերնիսաժ») սրճարան՝ ինձ ցույց տալու, միանգամից շատերին տեսնելու, նրանցից քչերն են, որ ինձ հաճելի չեն: Կարաս քո սուրճը կամ լիմոնադը վերցնես ու ժամերով նստես էստեղ, մնացած սրճարանների նման շնչիդ նստող չկա, որ անընդհատ պտտվեն շուրջդ ու նայեն, թե՝ բան չես վերցնում ու երկար նստում ես: Համեմատաբար էժան է, ու չնայած վզզացող ավտոմեքենաների աղմուկի ու հնչող տարաբնույթ և ոչ միշտ տրամադրությանդ համահունչ երաժշտությանը, մի երկու հազար դրամով, 3-4 հոգով երեկոդ կարճում ես համեմատաբար հանգիստ միջավայրում, համոզված լինելով, որ ոչ «քյառթուները», ոչ էլ դիմացի օպերայի մայթին նստող մեծ ու մանր բուրժուաները քո հագուկապին չեն նայի ու քմծիծաղ տան, էստեղ դու քո տեղում ես, քո «գեղամիջում»: Մարդիկ իրենց հնարավորինս իրական դեմքերով են նստած, դրա համար ես գալիս եմ էստեղ:

Լուսինե Վայաչյան, գրող. 2012 թ.

Սրճարանը «երրորդ տեղն» է…

Ռեյ Օլդենբուրգ

«Առաջին տեղը» տունն է, այնտեղ որտեղ մարդը ապրում է: «Երկրորդ տեղը» աշխատատեղն է: «Երրորդ տեղը»՝ սրճարանը, որտեղ տեղի է ունենում մարդկանց ստեղծագործական փոխազդեցությունը՝ զրույց, մտքերի փոխանակություն… Բազմաթիվ մարդիկ սիրում են գնալ սրճարան, որովհետև նրա մթնոլորտը նպաստում է ստեղծագործական ոգևորությանը: Վեպերի, պոեմների, երաժշտական կոմպոզիցիաների հղացումներ, բազմաթիվ գիտական գաղափարներ ծնվել են սրճարանային անկաշկանդ զրույցների շնորհիվ:

Սրճարանների ամենահայտնի տեսաբան Ռեյ Օլդենբուրգը նշում է, թե որքան կարևոր են հանդիպումների վայրերը, որոնց թվում առանձնահատուկ տեղ են գրավում սրճարանները մարդու և հասարակության հոգեբանական վիճակի համար: «Առանց այդպիսի տեղերի, – գրում է Օլդենբուրգը, – մարդը մնում է բազմության մեջ մենակ: Տեխնոլոգիական առաջընթացի միակ կանխատեսելի սոցիալական հետևանքն այն է, որ մարդիկ գնալով ավելի են օտարանում միմյանցից» [Oldenburg, Ray (1989). The Great Good Place]:

***

Իսկական սրճարանը չեզոք տարածք է, մի տարածք, որտեղ մարդիկ կարող են ցանկացած պահի գալ և լինել այնտեղ, որքան ցանկանում են: Նման վայրեր այցելելը կամավոր է, և կախված չէ տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական կամ այլ կարգավիճակից: Նման տեղը մատչելի է տարբեր մարդկանց համար, այն դեմոկրատական տարածություն է: Իսկական սրճարանում գնահատվում են անձնական հատկությունները, այլ ոչ թե պաշտոնը, կամ սոցիալական, տնտեսական կամ այլ ձեռքբերումները: Այստեղ ցանկացած հյուր համարվում է ողջունելի, և մյուս այցելուները լոյալ են նրա նկատմամբ:

Սրճարանը գրավիչ է, որովհետև այնտեղ կարելի է զրուցել: Շատերը սիրում են երկար մենախոսությունները, բայց այդպիսիները չեն կարող սրճարանային հասարակության մաս լինել: Սրճարանային զրույցը նուրբ արվեստ է, այստեղ բարձր խոսողներին, պոռոտախոսներին, պաթոսով արտահայտվողներին չեն սիրում:

Սկզբնապես, սրճարանը կապված էր որոշակի տեսակի սոցիալական փոխազդեցության հետ, որի իմաստը հավասարների միջև բարեկիրթ զրույցն էր: XVIII դարից ի վեր սոցիալական հաղորդակցության այս մոդելը բնութագրում էր արդիական քաղաքի էությունը՝ հիմք ընդունելով այն ենթադրությունը, որ միմյանց ճանաչելու միջոցով մարդիկ ճանաչում են իրենց:

Այնքան էլ կարևոր չէ, թե ինչ սրճարանի մասին է խոսքը. XVIII դարի անգլիական սրճարաններ, XIX դարի փարիզյան սրճարաններ, կամ XX դարի վիեննական սրճարաններ: Ժամանակակից սոցիալական տեսաբանները նման ինստիտուտները համարում են որոշակի ժամանակահատվածի խորհրդանիշներ և բնորոշ երևույթներ, կարևոր պահ կամ օղակ արևմտյան քաղաքային արդիության մեջ: Սրճարանները, որպես հաղորդակցման կառույց, դառնում են լաբորատորիաներ շփման նոր ձևերի և նոր տիպի սուբյեկտիվության համար: Սրճարանները արևմտյան քաղաքային արդիականության «շինարարական» հրապարակներն էին, որտեղ ստեղծվում էր հասարակության հատուկ ենթատեսակ՝ “café society”:

Գինետների Երևանում սրճարանների հայտնվելը արևելյան և ծայրամասային իրականության մեջ «այլ տեղ» ստեղծելու հանդուգն փորձ էր: Բայց ոչ ժամանակավրեպ: Երևանում անցյալ դարի 60-ական թթ. արդեն կային զգալի թվով ինտելեկտուալներ, արվեստագետներ, գրողներ, որոնց մի զգալի մասը եկել էր այն քաղաքներից, որտեղ արդեն կար “café society”: Սա ձգտում էր եվրոպական արդիության և եվրոպական քաղաքի գծերի ձեռքբերման:

***

Հին քաղաքները՝ Երուսաղեմը, Աթենքը, Հռոմը, միայն պարիսպների շնորհիվ չէ, որ քաղաք են կոչվել: Քաղաքը ամենակարող Աստծո բնակարանն է: Եվ կյանքը այնտեղ ի վերուստ սահմանված օրենքներով է ընթանում՝ ի տարբերություն գյուղերի, որոնք ստիպված են ենթարկվել վայրենի բնության թելադրանքին: Երևանը համեմատաբար նոր քաղաք է, բայց այն համեմատում են հավերժական Հռոմի հետ և հպարտությամբ նշում, որ Էրեբունին ավելի հին է, քան Հռոմը: Երևանի հավերժական քաղաք լինելը նրան հաղորակցում է տրանսցենդենտի, սրբազանի հետ: Այն պարզապես բնակավայր չէ, հավերժական լինելով՝ այն Աստծո բնության հետ առնչված է: Բարդ, խճճված ձևով. հայերը հավերժական ազգ են, Երևանը հավերժական ազգի մայրաքաղաքն է, ուրեմն օժտված է սակրալ աուրայով: Բայց քրիստոնեական շքեղ տաճարներ չունեցող քաղաքում, գուցե քաղաքայինությունը ա՞յլ կերպ արտահայտվեց:

Մոդեռն՝ արդիական քաղաքները թվում է, թե ազատ են կրոնական աուրայից, նրանց ձևավորում է արդյունաբերությունը, քաղաքականությունը և նոր մոդեռնիստական մշակույթը: Երևանը թամանյանական ուտոպիայի իրագործումն է, հին, նախահեղփոխական Երևանից քիչ բան է պահպանվել: Բայց ամենամոլեռանդ աթեիզմը չի կարող քաղաքին զրկել աուրայից, տրանսցենդենտի հետ կապից: Երևանյան սրճարանները երկակի գործառույթ ունեին, նրանք արտադրում էին և արդիականություն, և տրանսցենդետություն՝ աուրա:

Արդիականություն, որովհետև սրճարանի այցելուն փոխվում, արդիական մարդ էր դառնում, կապվում քաղաքակրթության հետ և ստեղծում քաղաքի աուրան, որովհետև սկսում էր սիրել Երևանը: Իսկ անկեղծ սերը հագեցած է աուրայով և տրանսցենդենցիայով՝ հավերժականի հետ կապով:

Կրոնը չի անհետանում, այն ընդունում է ոչ բացահայտ, նույնիսկ անգիտակից բնույթ: Կրոնական հասարակությունում մարդը տնից դուրս է գալիս, գնում է եկեղեցի՝ լսելու պատարագ, կամ գնում է մզկիթ՝ նամազ անելու: Եկեղեցին կամ մզկիթը ցեզուրա / ընդմիջում/ են ստեղծում գործի և ընտանիքի միջև: Մոդեռնիստական քաղաքում ցեզուրայի/ միջնորդավորման գործառույթը վերցնում է սրճարանը: Երևի շատ համարձակ համեմատություն եմ անում՝ համեմատելով սրճարանը տաճարի հետ, բայց սրճարան այցելողը նման է ամեն առավոտ պատարագ գնացող հավատացյալի հետ: Երևի այն տարբերությամբ, որ մեկը գնում է մինչև աշխատանքը, մյուսը՝ աշխատանքից հետո, երբ ուզում ես ընդմիջում տալ աշխատանքի և ընտանիքի միջև:

Ես ևս մեկ համարձակ համեմատություն կանեմ: Քրիստոնեական տաճարները կառուցվել են հեթանոսական զոհասեղանների տեղում, իսկ ինչո՞ւ չհամարել, որ խորհրդային, աթեիստական դարաշրջանում երևանյան հայտնի սրճարանները կառուցվել են սրբատեղիների վրա, որ նրանք ժառանգել են իրենց աուրան: Չէ՞ որ դա է հավերժության գաղափարը:

***

Սրճարանը քաղաքի կամ փողոցի թատրոնի մի մասն է կազմում: Մարդը գնում է մի տեղ, որտեղ գիտե, որ այն դերը, որ խաղալու է, այն պոզան, որ ընդունելու է, ճիշտ է վերծանվելու սրճարանի մյուս այցելուների կողմից:

Սրճարանային հանրությունը խտանում և բյուրեղանում է այցելուների մշտապես վերադարձող ցանկությունների շնորհիվ: Կան սրճարաններ, ուր դերասաններն են գնում, սրճարաններ, ուր ֆիզիկոսներն են գնում, ուր բիզնեսմեններն են գնում և այլն: Ցանկությունների մատրիցան մտավորականների մոտ ուրիշ է, բիզնեսմենի մոտ՝ ուրիշ, աշխատավորի մոտ՝ այլ: Սրճարանում մարդիկ իրար գտնում են, հայտնում ու ցուցադրում իրենց ցանկությունները: Ցանկությունը ցանկանում է բեմադրվել: Եթե դու ոչինչ ցույց չես տալիս, քո դերը չես կատարում, նշանակում է քեզ մոտ ցանկություն չկա, որովհետև ցանկությունը առաջին հերթին արտահայտվում է նրանում, որ մարդն ուզում է երևա ոչ այնպիսին, ինչպիսին ինքն իրականում կա: Դրան ընդունակ է առաջին հերթին մտավորականը, որովհետև միշտ արտիստ է: Արտիստը այն մարդն է, ով այն է, ինչ ինքը չէ, զբաղված է սեփական «ԵՍ»-ի դիալեկտիկական բացասումով: Հենց այդ պատճառով ամենահաջողվածը արտիստական սրճարաններն են, որոնք կան ամեն մի մեգապոլիսում, այդ թվում՝ Երևանում: Խորհրդային Երևանում դրանք կազմում էին «բերմուդյան եռանկյունի»՝ «Պապլավոկ», «Սկվազնյաչոկ» և «Կազիրյոկ»: Այն ունիվերսալ կառուցվածք է, և շատ քաղաքներում կարելի է գտնել արտիստական սրճարանների «բերմուդյան եռանկյունիներ»: Բայց կարելի է զուգահեռներ անցկացնել հոգեվերլուծության «էդիպյան եռանկյան» հետ: Դասական հոգեվերլուծությունը ցանկությունը ամփոփում է ընտանեկան «էդիպյան եռանկյան» մեջ, խորհրդային հայ մտավորականի ցանկությունների աշխարհը ամփոփվում էր հիշատակված «բերմուդյան եռանկյան» սահմաններում:

Սրճարանների նշանակությունը հանրային և նույնիսկ քաղաքական կյանքի համար շատ մեծ է: Հենց այդ պատճառով սրճարանները վախեցնում էին խորհրդային ամբողջատիրությանը: Ըստ խորհրդային գաղափորախոսության՝ մարդը պիտի աշխատի, հետո տուն գնա, իսկ ո՞վ գիտի ինչ մտքեր կարող են գալ, երբ մարդիկ մի բաժակ սուրճ վերցնելով ժամերով զրուցում են: Պատմությունից հայտնի է, որ ֆրանսիական հեղափոխությունը ծնվել է լեգենդար Le Procope սրճարանում, ուր հանդիպում էին Ռոբիսպիերը, Մարատը, Դանտոնը և մյուսները, կամ որ բանվորական շարժումը ծնվել է անգլիական փաբերում: Ամեն մի նոր սրճարան խորհրդային երկրում կարող էր նշանակել ազատամտության ևս մեկ հնարավոր տարածք: Հայկական ազգային հեղափոխականները անցյալ դարի 70 -80 թթ հանդիպում էին Երևանի կենտրոնի հայտնի սրճարաններում:

***

Այսօր մենք սովոր ենք այն սրճարաններին, որոնք լցված են մարդկանցով, ովքեր լուռ աշխատում են իրենց համակարգիչներով, կամ ժամանակը ծախսում են սմարթֆոնի էկրանին նայելով, երբ կարող են շփվել հետաքրքիր մարդկանց հետ: Այսօր Երևանում բազմիցս ավելի սրճարաններ կան, քան խորհրդային տարիներին, սրճային կամ համանման տարածքները՝ փաբեր, բարեր, որոնք օրգանապես ձուլվել են նոր Երևանի քաղաքային ոգուն: Բայց երևանյան ժամանակակից սրճարանների մեծ մասը չի նպաստում, որ մարդը հաղթահարի իր մենակությունը, այնտեղ զգացվում է էկզիստենցիալ հաղորդակցության պակաս: Կորել է խորհրդային Երևանի սրճարանների ոգին, իսկ այդ սրճարանները՝ բարբարոսաբար ոչնչացվել:

Հավանաբար պատճառը կապիտալիզմի անողոք վերակառուցող ոգին է: Բայց ոչ միայն այն: Պահպանվել են միջնադարի կամ ցարիզմից մնացած հուշարձանները, բայց անփույթ կամ թշնամաբար են վերաբերվել խորհրդային հուշարձաններին, թեկուզև դրանք եղել են այլախոհության շտաբներ, ինչպես երևանյան սրճարանները՝ «Պապլավոկը», «Սկվազնյաչոկը», «Կազիրյոկը», «Կռունկը» և այլն: Պատճառը գուցե գաղափարական է՝ խորհրդայինի իսպառ մերժումը:

Թբիլիսին համանման խնդիրներ ունի: Նրա սրճարանները ավելի հին են, քան երևանյանները: Բայց այտեղ էլ չգիտեն պահպանել իրենց քաղաքային ժառանգությունը: «Լագիձեի ջրերը» Թբիլիսիի ամենահին սրճարանն է, որը ավերվեց 2009-ին, իսկ այն հիմնված էր XX-րդ դարասկզբին: Վրաց հեղինակը այսպես է վերաբերում այդ կորստին [տեքստը գրված է 2007-ին, երբ սրճարանը կար, բայց անմխիթար վիճակում էր].

«Ամեն անգամ, անցնելով Ռուսթավելի պողոտայում գտնվող «Լագիձեի ջրերի» մոտով, զգում եմ և՛ ցանկություն, և՛ տխրություն, և միևնույն ժամանակ ինձ համակում է վախի ու ամոթի զգացողություն: Ասես հանդիպել էի մի ընկերոջ, ով նախկինում եղել է բացառիկ տաղանդավոր ու զվարթ, և հիմա ցնցոտիների մեջ է, ինձնից ողորմություն է խնդրում, և ակնհայտորեն, նույնիսկ ինձ չի էլ ճանաչում …

Ի՞նչն է խանգարում ինձ կատարել իմ ցանկությունը [մտնել սրճարան]: Այն փաստը, որ հենց ես մտնում եմ «Լագիձեի ջրերի» սրճարանը, անհոգության և ուրախության փոխարեն, ունենում եմ տխրության, մռայլության, վախի, ամոթի և հուսահատության զգացողություն:

Ամոթ և հուսահատություն մահացող ընկերոջ համար:

Վախ, քանի որ այս վերջին անվտանգ անկյունը շուտով կարող է մոխրի վերածվել`ինձ համար լիովին անընդունելի պատճառներով:

Ամոթ, որովհետև ես նույնիսկ մատս չբարձրացրի, որպեսզի թույլ չտամ ընկերոջս մուրացկան դառնալ:

Եվ հուսահատություն, քանի որ մենք՝ «Լագիձեի ջրերի» գաղտնի սիրահարներս, սակավաթիվ չենք, բայց ինչու՞ այդքան պասիվ ենք: Ինչո՞ւ չենք մտածում այն ​​մասին, ինչ ունենք: Ինչո՞ւ ենք դրան նույնքան հանգստ նայում, որքան նայում ենք մեկին, ով արմատախիլ է անում դարավոր ծառերը, որը ինքը չի տնկել: Ինչո՞ւ չենք փորձում պահպանել հին քաղաքի մթնոլորտը, և ինչու չենք մտածում, որ օտար մշակույթը կլանում է մեր մշակութային ավանդույթները: Ինչո՞ւ … Ինչո՞ւ … Ինչո՞ւ» [Ak’opiani 2007, ըստ՝ Café Society, Aksel Tjora and Graham Scambler, Eds. 2014]:

Երևանում շատերն են կիսում վրացի հեղինակի զգացումները, այդ թվում՝ ես: Բայց նրանք էլ էին պասիվ, երբ ոչնչացվում էին խորհրդային Երևանի սրճարանները, նրանց մարդկային հաղորդակցության մշակույթը և ոգին: Դա մի բան է նշանակում. Մենք չենք սիրում ժամանակակից Երևանը: Մենք սիրում էինք խորհրդային Երևանը նրա սրճարանների շնորհիվ: Եվ կրկին կարող ենք սիրել, եթե գտնենք նրա նոր քաղաքային ոգին տանող ճանապարհը, որ կրկին անցնում է սրճարաններով:

Վարդան Ջալոյան.

Մշակութաբան, արվեստի քննադատ