Երբ Համո Սահյանը կամ Հովհաննես Գրիգորյանը գրում են պեյզաժային բանաստեղություններ, ի՞նչ նրանք նկատի ունեն․․․
Թե ունենայի սեփական անապատ,
կկանչեի աշխարհի բոլոր առյուծներին
և կասեի.
նայեք, ինչքան ավազ կա իմ մոտ
և ինչքան ազատություն: (Հովհաննես Գրիգորյան)
Ինչո՞ւ և ինչպես բնությունը դարձավ այնքան հեռու, որ մենք բառացիորին այն վերահայտնաբերում ենք։
Ինչո՞ւ և ինչպես բնությունը դարձավ այնքան հեռու, որ մենք բառացիորին այն վերահայտնաբերում ենք։
Ինչո՞ւ է մեզ դուր գալիս պեյզաժային պոեզիան։ Համո Սահյանը գրում է․
Ծաղկունքի հեղեղ է փրփրում
Անտառի աչքերի առաջ:
Կարոտած ականջ է փնտրում
Զարթոնքի հողոտ մի հառաչ:
Երկնքի մի շերտ է թրթռում՝
Քարափի ափի մեջ կանաչ:
Կարոտած ականջ է փնտրում
Ջրվեժի ճերմակ մի շառաչ…
Իմ սուբյեկտիվ ենթադրությունը։ Կա խոսքի գեցկություն, կա հոգեբանական զգացումի նրբություն․․․ Ու էլի մի բան։ Դա անիմիզմի պահն է, որը իր կատարյալ ձևը ստանում է շամանիզմի մեջ։ Լավ պեյզաժային բանաստեղծությունը ստացված է, եթե բանաստեղծի ներսում արթնացել է իր արքետիպային էությունը՝ շամանը, որն ունակ է խոսելու բնության տարերքների հետ։
Եթե պեյզաժային գեղանկարչությունը կապենք էկոլոգիական տեսողության հետ, ապա պեյզաժային պոեզիան՝ էկոլոգիական զգացումի հետ։ Օրինակ․ մանկավարժական համալսարանի դոցենտ Գրետա Հակոբյանը համարում է, որ Համո Սահյանի պոեզիան կարող է դաստիարակել էկոլոգիական գիտակցություն։
Հեթանոսության մեջ ամեն մի գետակ, ամեն մի աղբյուր, ամեն մի սար, ամեն մի ծառ ուներ իր պաշտպան ոգին՝ genius loci: Ծառ կտրելուց առաջ, լեռան մեջ հանք փորելուց առաջ, գետակի վրա ամբարտակ կապելուց առաջ մարդը հարցնում էր ոգու թողտվությունը: Ոչնչացնելով հեթանոսական անիմիզմը՝ քրիստոնեությունը նրան անտարբեր դարձրեց բնական օբյեկտների ինքնազգացողության նկատմամբ:
Սկսած 9-րդ դարից՝ եվրոպական օրացույցների ոճը փոխվում է: Եթե նախկինում ամիսները անձնավորված էին, ապա նոր օրացույցներում պատկերվում էր, թե ինչպես են մարդիկ վար անում, հավաքում բերքը, կտրում ծառեր, մորթում անասուններին: Մարդը այլևս բնության մասը չէ, այլ նրա տիրակալը և շահագործողը: Դա, իհարկե, պայմանավորված էր քրիստոնեական աշխարհայացքով: Քրիստոնեությունը ոչ միայն հաստատեց մարդու և բնության դուալիզմը, այլ նաև պնդում էր, որ Աստծո կամոք է մարդը շահագործում բնությունը հանուն իր նպատակների:
17-րդ դարից բնության հեղինակավոր մեկնաբանությունը աստվածաբաններից անցնում է բնագիտությանը: Բնագիտությունը, սակայն, չի հանդիսանում աստվածաբանության այլընտրանքը բնության նկատմամբ վերաբերմունքի առումով, այլ նրա շարունակությունը: Գիտությունը միայն խորացրեց օտարացումը բնությունից:
Թվում է, որ Վերածննդի արվեստը և գիտությունը բացառություն են կազմում իրենց բնապաշտական պաթոսով: Ալբերտին գրում է. «Բնությունը, իմա՝ Աստված»՝ «Natura cioe Iddio»: Բայց Վերածննդի ավարտին հայտնվում է նոր բանաձև, որ հակադրում էր Աստծուն և բնությունը, որ իր արտահայտությունը գտավ Սպինոզայի մոտ. «Deus sive natura» («Աստված կամ Բնություն»):
Գեղագիտականը բնության մեջ տարբերվում է արվեստի գեղագիտությունից, որ իրական է, այլ ոչ թե երևակայական: Այս երկու գեղագիտական ձևերի միջև սահմանը շարժական է․ հիշենք քաղաքային պեյզաժները, որտեղ ճարտարապետությունը, այգիները, արձանները դիտվում են իբրև շրջակա միջավայրի մաս և իբրև արվեստի ստեղծագործություններ: Բայց քաղաքը կարող է ավերակ դառնալ, իսկ այգին վերածվել անտառի: Ժամանակակից արվեստի համար հատկապես ուշագրավ են խառնուրդային ձևերը, որոնք գտնվում են արվեստի-երևակայության և բնության-իրականի միջև:
Էկոլոգիական մոտեցումը մեզ սովորեցնում է, որ բնությունը կապիտալիստական շահագործման օբյեկտ է: Բայց մինչ այդ բնությունը ոչ ոքի սեփականությունը չէր համարվում, այն չէր դիտվում կապիտալիստական հարաբերությունների համակարգի մաս: Երկինքը չի կարելի շոշափել, այն մակերես չէ, այն ոչ մեկի սեփականությունը չէ:
«Էկոլոգիական տեսողություն» անվանումը համընկնում է Ջեյմս Գիբսոնի գրքի անվանման հետ: Ջ. Գիբսոնի գաղափարը այն է, որ ոչ թե մեր հայացքն է որոշում, թե ինչպիսին է բնությունը`միջավայրը, այլ որ նաև միջավայրն է որոշում, թե ինչպիսին է մեր հայացքը:
Առաջիններից մեկը, որ արվեստի մեջ էկոլոգիական մոտեցում առաջարկեց, Յոզեֆ Բոյսն է (1921—1986): Բոյսը առաջարկում էր չվախենալ բնությունից, ոչ թե ուժեղի իրավունքով, այլ ինտուիցիայով զինված՝ ընդառաջ գնալ բնությանը: Նա մարդու մեջ տեսնում էր երկու հիմնական պահանջմունք՝ հոգևոր զարգացման և կոլեկտիվ համերաշխության: Յոզեֆ Բոյսը առաջին էկոլոգիական կուսակցության՝ գերմանական «կանաչների» հիմնադիրներից է: Այս օրինակը ցույց է տալիս, թե ինչ կարևոր նշանակություն ունի արվեստը էկոլոգիական տեսողություն և էկոլոգիական մտածողություն զարգացնելու համար:
Էկոլոգիական տեսողությունը և զգացումը մարդուն ուղղորդում է բնության ոչ թե հայեցողական, այլ մասնակցային ճանաչողությանը: Բնությունը այլևս հզոր ուժ չէ, որը հարկավոր է հաղթահարել, այլ կեցության փխրունությունը և անկայունությունը հասկանալու միջոց:
