«Երիտասարդ բժշկի գրառումները» պատմվածաշարից
Եթե մարդը խուլ, գյուղական ճամփեքով ձի չի քշել, ես էդ մասին նրան պատմելու բան չունեմ, մեկ է՝ չի հասկանա: Իսկ նրան, ով քշել է, չեմ էլ ուզում հիշեցնել։ Կարճ կասեմ՝ գավառական Գրաչյովկա քաղաքը մուրյինյան հիվանդանոցից բաժանող քառասուն վերստը կառապանիս հետ անցանք ուղիղ մեկ օր, մեկ գիշերում։ Եվ նույնիսկ ապշեցուցիչ ճշգրտությամբ․ 1917 թ. սեպտեմբերի 16-ի ցերեկվա ժամը երկուսին մենք այդ հրաշալի քաղաքի՝ Գրաչյովկայի ծայրամասում գտնվող վերջին խանութի մոտ էինք, իսկ նույն այդ անմոռանալի 17 թվականի սեպտեմբերի 17-ին, երկուսն անց հինգ ես կանգնած էի մուրյինյան հիվանդանոցի բակում՝ սեպտեմբերյան անձրեւից ծեծված, փթռակացած ու մահացող խոտի վրա։ Կանգնած էի՝ոտքերս քարացած այն աստիճանի, որ մտքումս թերթում էի դասագրքերի էջերը՝ փորձելով հիշել հիվանդության անունը, որի ժամանակ մկանները ոսկրանում են․ իսկապե՞ս կար նման հիվանդություն, թե՞ Գրաբիլովկա գյուղում անցկացրած, անցած գիշերվա երազից եմ հիշում։ Ո՞նց էր էդ անիծվածը լատիներեն։ Յուրաքանչյուր մկանս ցավում էր անտանելի՝ ատամնացավ հիշեցնող ցավով։ Ոտքերի մատների մասին խոսելու կարիք չկար, դրանք չէին շարժվում կոշիկներիս մեջ, պառկած էին զգաստ՝ ծայրատ մատների նման։ Խոստովանեմ, որ փոքրոգություն ցուցաբերելով՝ քթի տակ հայհոյում էի բժշկությունն ու սեփական դիմումս, որ հինգ տարի առաջ ներկայացրել էի համալսարանի ռեկտորին։ Ողջ այդ ընթացքում վերեւից անձրեւ էր մաղում։ Վերարկուս սպունգի պես փքվել էր։ Աջ ձեռքի մատներով ապարդյուն փորձում էի բռնել ճամպրուկի բռնիչը եւ թքեցի թաց խոտին։ Մատներս ոչինչ չէին զորում բռնել, եւ գլուխս, որ լցված էր հետաքրքիր բժշկական գրքերից քաղած զանազան գիտելիքներով, մտաբերեց մի հիվանդություն՝ կաթվածը։ «Պարալիզիս»,- հուսահատ, մտքումս եւ սատանան գիտի, թե ինչու ասացի ինքս ինձ։
– Ձը․․․ Ձեր ճանապարհներին,- խոսեցի կապտած, փայտացած շուրթերս շարժելով,- պը․․․ պետք է սովորել․․․
Դա ասելիս չգիտես ինչու չարությամբ նայեցի կառապանին, թեպետ նա, ըստ էության, մեղավոր չէր ճանապարհի համար։
– Է՛հ․․․ ընկե՛ր բժիշկ,- արձագանքեց կառապանը՝ նույնպես հազիվ շարժելով շրթունքները բաց գույնի բեղերի տակից,- տասնհինգ տարի է գնում-գալիս եմ, չեմ կարողանում սովորել։
Մարմնովս սարսուռ անցավ, երբ նայեցի սպիտակ, ծեփաթափ, երկհարկանի շինությանը, բուժակի տնակի չսպիտակեցված գերաններին, իմ ապագա կեցավայրին՝ երկհարկանի, կոկիկ մի տուն՝ խորհրդավոր պատուհաններով։ Երկար հոգոց հանեցի։ Եվ անմիջապես գլխումս լատիներեն բառերի փոխարեն քաղցր մի տող առկայծեց, որը ցնցումներից ու ցրտից ցնդած ուղեղումս երգեց կապույտ տաբատով թմբլիկ տենորը․
«․․․Ողջույն, ապաստան սրբազան․․․»։
– Ցտեսությո՜ւն, ցտեսությո՜ւն երկար ժամանակով, ոսկեկարմի՛ր Մեծ թատրոն, Մոսկվա՛, խանութների ցուցափեղկե՛ր․․․ Ա՜հ, մնա՛ք բարով։
«Հաջորդ անգամ քուրք եմ հագնելու, – չարացած ու հուսահատ մտածում էի ու քաշում ճամպրուկը քարացած մատներով,- չնայած հաջորդ անգամ հոկտեմբեր կլինի, երկու քուրքն էլ չի օգնի։ Իսկ մի ամսից ավելի շուտ ես չեմ գնա, չեմ գնա Գրաչյովկա։ Ինքներդ մտածեք՝ ստիպված ես գիշերել ճանապարհին։ Քսան վերստ անցանք ու հայտնվեցինք գերեզմանային մթության մեջ․․․ Գիշեր․․․ Գրաբիլովկայում ստիպված եղանք գիշերել․․․ Ուսուցիչը ներս թողեց․․․ Իսկ այօր առավոտյան դուրս եկանք ժամը յոթին․․․ Ու կառքը քշվում է․․․ օ՜, սրբե՜ր․․․հետիոտնից դանդաղ։ Մի ակը փոսի մեջ է լռվում, մյուսը օդում թեւածում, ճամպրուկը ոտքերին է ընկնում՝ բուհ․․․հետո կողքի, հետո՝ մյուս, հետո եզրով՝ առաջ, հետո՝ ծոծրակով նույնը։ Իսկ վերեւից մաղում ու մաղում է, եւ ոսկորներդ սառչում են։ Մի՞թե ես կհավատայի, որ մոխրագույն, մռայլ սեպտեմբերի կեսին մարդը կարող է սառչել դաշտում, ինչպես ձմեռվա սառնամանիքին։ Բա՛, իսկ պարզվում է՝ կարող է։ Ու դանդաղ մահով մեռնելուն զուգընթաց հա նույն բանն ես տեսնում։ Աջից՝ կուզիկ, կրծոտած դաշտը, ձախից՝ ցանցառ անտառի պատառիկ, կողքին՝ մոխրագույն, քրջոտ տնակներ՝ հինգ կամ վեց հատ։ Եվ թվում է՝ դրանց մեջ կենդանի շունչ չկա։ Լռություն, լռություն է շուրջբոլորը։
Ճամպրուկն ի վերջո ենթարկվեց։ Կառապանը նրա վրա պառկեց ու հրեց դեպի ինձ։ Ցանկացա պահել պարանով, բայց ձեռքս հրաժարվեց գործել, եւ գրքերով ու ամեն տեսակ անպետք իրերով լցված այդ տռուզ, ինձ զզվեցրած ուղեկիցս շրըմփաց ուղիղ խոտին՝ խփելով ոտքերիս։
– Վա՜յ, պարո՛ն,- սկսեց կառապանը վախեցած, բայց ես ոչ մի պահանջ նրան չէի նեկայացրել, ոտքերս էն վիճակում էին, որ եղած-չեղած։
– Հեյ, ո՞վ կա։ Հեյ,- բղավեց կառապանն ու ծափ տվեց, ինչպես աքլորը թեւերն է թափահարում,- հեյ, բժշկին եմ բերել։
Բուժակի տնակի մութ պատուհանների մեջ դեմքեր երեւացին, հպվեցին ապակուն, դուռը շրխկաց, եւ ես տեսա, որ ճղճղված վերերկուով ու երկարաճիտ կոշիկներով մի մարդ է դեպի ինձ գալիս կաղին տալով։ Ինձ մոտենալուն պես նա արագ-արագ ու հարգալից հանեց գլխարկը, ժպտաց՝ չգիտես ինչու ամոթխած, ու խզված ձայնով ողջունեց ինձ․
-Բարեւ, ընկե՛ր բժիկ։
– Դուք ո՞վ եք,- հարցրի ես։
– Եգորիչն եմ,- ներկայացավ մարդը,- տեղի պահակը։ Մենք ձեզ սպասում, հա սպասում ենք․․․
Եվ անմիջապես վերցրեց ճամպրուկս, շալակեց ու տարավ։ Ես կաղալով քայլեցի նրա հետեւից՝ ապարդյուն փորձելով ձեռքս տաբատիս գրպանը մտցնել, որ հանեմ պորտմանս։
Մարդուն, ըստ էության, շատ քիչ բան է պետք։ Եվ առաջին հերթին նրան պետք է կրակ։ Մուրյինյան այս խուլ կողմերը ուղեւորվելուց առաջ՝ դեռ Մոսկվայում, հիշում եմ, խոստացա ինքս ինձ, որ քաղաքակիրթ կմնամ։ Իմ երիտասարդ տեսքը սկզբում թունավորում էր գոյությունս։ Ստիպված էի ամեն մեկին ներկայանալ․
– Բժիշկ այսինչ։
Եվ յուրաքանչյուրն անպայման բարձրացնում էր հոնքերն ու հարցնում․
– Իսկպե՞ս։ Իսկ ես կարծում էի, թե դուք դեռ ուսանող եք։
– Ոչ, ավարտած եմ,- մռայլ պատասխանում էի ու մտածում․ «Ինձ պետք է սկսել ակնոց դնել երեւի»։ Բայց ակնոց դնելու կարիք չկար, իմ աչքերն առողջ էին, եւ տեսողությունս դեռ չէր մթագնել կենսափորձից։ Ներողամիտ ու քնքուշ ժպիտներից ակնոցով պաշտպանվելու հնարավորությունից զրկված՝ ձգտում էի հարգանք ներշնչող հատուկ վարք մշակել։ Աշխատում էի խոսել հանդատ եւ ծանրակշիռ, կտրուկ շարժումները հնարավորորինս զսպում էի, չէի վազում, ինչպես վազում են քսաներեք տարեկան, համալսարանն ավարտած մարդիկ, այլ քայլում էի։ Դա ինձ այնքան էլ լավ չէր հաջողվում, ինչպես հիմա, շատ տարիներ անց եմ հասկանում։
Այդ պահին ես իմ այդ վարքականոնը խախտել էի։ Նստած էի կուչ եկած, միայն գուլպաներով եւ ոչ թե աշխատասենյակում, այլ խոհանոցում եւ կրակապաշտի պես՝ ոգեշնչված ու կրքոտ ձգվում էի դեպի վառարանում վառվող կեչիների կտորները։ Իմ ձախ ձեռքին գլխիվայր շուռ տված տակառիկ էր, որի վրա կոշիկներս էին, դրանց կողքին՝ արնոտ վզով, փետրահան աքլոր, աքլորի կողքին՝ նրա գույնզգույն փետուրների կույտը։ Բանն այն է, որ դեռ փայտացած վիճակում արդեն հասցրել էի կատարել մի քանի գործողություն, որ պահանջում էր կյանքը։ Եգորիչի կնոջը՝ սուրքիթ Ակսինյային, նշանակել էի իմ խոհարարի պաշտոնում։ Դրա հետեւանքով էլ նրա ձեռքի տակ զոհվեց աքլորը։ Ես դա պարտավոր էի ուտել։ Բոլորի հետ ծանոթացել էի։ Բուժակի անունը Դեմյան Լուկիչ էր, մանկաբարձուհիներինը՝ Պելագեա Իվանովնա եւ Աննա Նիկոլայեւնա։ Ես հասցրի այցելել հիվանդանոց եւ միանգամայն պարզորոշ համոզվեցի, որ այնտեղ գործիքների հարուստ հավաքածու կա։ Ընդ որում նույնքան պարզորոշ ստիպված էի խոստովանել (մտքումս, իհարկե), որ կուսականորեն փայլող շատ գործիքների նշանակությունը ինձ անհայտ է։ Ես դրանք ոչ միայն ձեռքումս բռնած չկայի, այլեւ, անկեղծ ասած, չէի էլ տեսել։
«Թու հա,- մտածեցի ես,- ոնց որ խոսքը մեկ արած լինեն»։
Եվ քրթմնջացի քթիս տակ․
– Հըմ․․․ Գործիքների ինչ հարուստ հավաքածու ունեք․․․
– Բա ոնց,- հպարտությամբ ասաց Դեմյան Լուկիչը,- ամենը ձեր նախորդի՝ Լեոպոլդ Լեոպոլդովիչի ջանքերի շնորհիվ է։ Նա առավոտից իրիկուն վիրահատում էր։
Սառը քրտինքը պատեց մարմինս, վհատ նայեցի հայելային փայլով պահարաններին։
Հետո մենք անցանք դատարկ հիվանդասենյակներով, եւ ես հավաստիացա, որ այնտեղ հանգիստ կարելի է քառասուն մարդ տեղավորել։
Լեոպոլդ Լեոպոլդովիչը պատահում էր՝ հիսուն հոգի էլ էր տեղավորում,- հուսադրեց ինձ Դեմյան Լուկիչը, իսկ Աննա Նիկոլաեւնան, որի գլխին ասես սպիտակ մազերից թագ լիներ դրված, չգիտես ինչու ասաց․
– Բժի՛շկ, դուք այնքան երիտասարդ եք․․․ Շատ ջահել եք։ Զարմանալի բան։ Ոնց որ ուսանող լինեք․․․
– Ոչ, ես․․․ Դե հա, ջահել եմ․․․
Այնուհետեւ մենք իջանք դեղատուն, եւ անմիջապես տեսա, որ այնտեղ միայն ծտի կաթ չկար։ Երկու մութ սենյակներում դեղաբույսերի հոտն էր կանգնած, իսկ դարակներին ինչ ասես չկար։ Նույնիսկ պատենտավորված արտասահմանյան դեղամիջոցներ կային, եւ կարիք կա՞ նշելու, որ ես դրանց մասին երբեք ոչինչ չէի լսել։
– Լեոպոլդ Լեոպոլդովինչն է դուրս գրել,- հպարտությամբ ասաց Պալագեա Իվանովնան։
«Կարելի է ասել՝ հանճարեղ մարդ է այդ Լեոպոլդը»,- մտածեցի ես եւ համակվեցի հարգանքով հանդարտ Մուրյեն լքած Լեոպոլդի հանդեպ։
Մարդը կրակից, ջերմությունից բացի նաեւ իրադրությանը վարժվելու կարիք ունի։ Աքլորն արդեն վաղուց կերված էր, ներքնակս Եգորի շնորհիվ լցված էր խոտով, ծածկված սավանով, աշխատասենյակում՝ իմ կեցավարյում, լամպ էր վառվում։ Ես նստել ու հմայված նայում էի Լեոպոլդի երրոդ, առասպելական նվաճմանը՝ պահարանը բտված էր գրքերով։ Հպանցիկ հայացքով հաշվեցի․ միայն վիրաբուժության ուեղցույցները՝ ռուսերեն ու գերմաներեն, մի երեսուն հատոր կլինեին։ Բա թերապիան։ Հոյակապ ատլասները։
Իրիկնանում էր, եւ ես ընտելանում էի։
«Ես մեղավոր չեմ,- մտածում էի համառ տանջանքով,- ես ունեմ դիպլոմ, ունեմ տասնհինգ հատ հինգ։ Ես ախր զգուշացրի այն մեծ քաղաքում, որ ուզում եմ երկրորդ բժիշկ լինել։ Ոչ։ Նրանք ժպտում էին ու ասում․ «Կվարժվեք, կսովորեք»։ Էս էլ վարժվելը։ Բա եթե հանկարծ ճողվածք բերեն։ Բացատրեք՝ ես ոնց պիտի դրան «սովորեմ»։ Եվ հատկապես՝ թե ոնց կզգա իրեն ճողվածքով հիվանդն իմ ձեռքի տակ։ Կընտելանա նա այն աշխարհում (այստեղ արյունս սառավ)․․․
Բա բորբոքված կույրաղի՜քը։ Պա՛հ։ Բա դիֆտերիայի խռուկը գյուղական երեխեքի մոտ։ Ո՞ր դեպքերում է ցուցված տրախեոտոմիան։ Առանց տրախեոտոմիայի էլ լավ օրի չեմ լինելու։ Բա․․․ բա ծննդաբերությո՜ւնը։ Ծննդաբերությունը լրիվ մոռացել էի։ Ոչ ճիշտ դիրքերը։ Ի՞նչ եմ անելու։ Ինչ թեթեւամիտ մարդ եմ։ Պետք էր հրաժարվել այս տարածքից։ Հարկավոր էր։ Կճարեին ինչ-որ մի Լեոպոլդի»։
Վհատված քայլում էի կիսամութ աշխատասենյակում։ Երբ հավասարվեցի լամպին, հայացքս ընկավ պատուհանին․ դաշտերի անծայրածիր մթության մեջ փայլատակեց իմ գունատ դեմքի արտացոլանքը՝ լամպի լույսերի կողքին։
«Ես նման եմ Կեղծ Դմիտրիին»,- հանկարծ մտածեցի ու նորից նստեցի սեղանի մոտ։
Երկու ժամ մենության մեջ տանջում էի ինձ եւ հասցրի նրան, որ արդեն նյարդերս չէին դիմանում իմ ստեղծած վախերին։ Սկսեցի հանդարտվել ու նույնիսկ որոշ ծրագրեր կազմել։
Ուրեմն․․․ Ընդունելությունը հիմա աննշան է։ Գյուղերում վուշ ճմլելով են զբաղված, ճանապարհներ չկան․․․ «Հենց դրա համար էլ քեզ ճողվածք կբերեն,- հնչեց խիստ ձայնը ուղեղիս մեջ,- որովհետեւ էս ճամփեքով հարբուխով (ոչ բարդ հիվանդությամբ) մարդը չի գա, իսկ ճողվածքով հիվանդին կբերեն, անհո՛գ կաց, հարգելի՛ գործընկեր բժիշկ»։
Ձայնը անմտություն չէր ասում։ Ես ցնվեցի։
«Լռի՛ր,- ասացի ձայնին,- ճողվածքն անպայման չի։ Ա՜յ քեզ նեվրասթենիա։ Գետը մտնողը անձրեւից չի վախենա։
«Էշին նստելը մի աիբ է, իջնելը՝ երկու»,- չարախնդաց ձայնը։
Այսպես, ուղեցույցից չեմ բաժանվի․․․ Եթե դեղ դուրս գրելու լինեմ, կարելի է մտմտալ ձեռքերը լվանալիս։ Ուղեցուցը բաց կդնեմ ճիշտ հիվանդների գրանցամատյանի վրա։ Դուրս կգրեմ օգտակար, ոչ բարդ դեղատոմսեր։ Ասենք, նատրիումի սալիցիլատ 0,5՝ փոշի, օրը երեք անգամ․․․
«Կարող ես սոդա նշանակել»,-բացահայտ ձեռ էր առնում ներքին զրուցակիցս։
Սոդան ի՞նչ կապ ունի։ Ես իպեկակուանա էլ դուրս կգրեմ, լուծույթը․․․ հարյուր ութսունը։ Կամ երկու հարյուրը։
Եվ նույն պահին էլ, թեպետ ոչ ոք ինձնից չէր պահանջում իպեկակուանա այդ պահին՝ մենակության մեջ լամպի դիմաց նստած, ես փոքրոգիորեն թերթեցի բաղադրատոմսերի տեղեկատուն, ստուգեցի իպեկակուանան եւ հընթացս կարդացի դրա կողքին, որ աշխարհում կա նաեւ ինչ-որ «ինսիպին»։ Դա ոչ այլ ինչ է, քան ինքը` խինինի եթերային դիգլիկոլաթթվի սուլֆատը»։ Պարզվում է՝ խինինը համ չունի։ Բայց ինչի՞ համար է այն։ Եվ ե՞րբ է պետք այն դուրս գրել։ Ի՞նչ է, փոշի՞։ Գրողը տանի՛։
«Ինսիպինը թողնենք, բա ճողվածքն ի՞նչ պիտի արվի»,- պոկ չէր գալիս վախը ձայնի տեսքով։
«Լոգանք կնշանակեմ,- կատաղած պաշտպանվում էի ես,- լոգանք։ Ու կփորձեմ տեղը գցել»։
«Ճմլված, հարգելի՛ս։ Ի՜նչ գրողի տարած լոգանք։ Ճմլված ճողվածք,- հրեշավոր ձայնով երգում էր վախը,-կտրել է պետք․․․»։
Ես հանձնվեցի՝ պատրաստ լացելու։ Եվ պատուհանից դուրս խավարին աղաչեցի՝ ամեն ինչ, միայն թե ոչ ճմլված ճողվածք։
Իսկ հոգնածությունը երգում էր․
«Պառկի՛ր քնելու, տխրահռչա՛կ էսկուլապ։ Քունդ կառնես, առավոտյան կերեւա։ Հանգստացի՛ր, պատանի՛ նեւրասթենիկ։ Տե՛ս, պատուհանից այնկողմ հանգիստ ու խավար է, քնած են ցրտահար դաշտերը, չկա ոչ մի ճողվածք։ Լույը բացվի, բարին՝ հետը։ Կվարժվես։ Քնի՛ր․․․Մի կողմ դի՛ր ատլասը․․․Մեկ է՝ հիմա գլուխ չես հանի։ Ճողվածքի օղակ․․․»։
Թե նա ոնց ներս թռավ, ես չհասցրեցի գիտակցել։ Հիշում եմ՝ դռան նիգը չխկաց, Ակսինյան ինչ-որ բան ճվճվաց։ Եվ մեկ էլ պատուհանից այն կողմ սայլ ճռնչաց։
Նա՝ առանց գլխարկի, կիսամուշտակը չկոճկած, գզգզված մորուքով, խելագար աչքերով։
Նա խաչակնքեց, ընկավ ծնկների վրա ու ճակատը խփեց հատակին։ Ինձ էր հասցեագրված։
«Ես կորած եմ»,-տխուր մտածեցի։
– Ի՞նչ եք անում, ի՞նչ եք անում, ի՞նչ եք անում,- քրթմնջացի ես ու մոխրագույն թեւքից քաշեցի վեր։
Նրա դեմքը ծամածռվեց, եւ շնչահեղձ կոկորդից բառեր դուրս ցատկեցին․
– Պարո՛ն բժիշկ․․․ պարո՛ն․․․ միա՜կս, միա՜կս․․․ մինուճա՜րս,-բացականդեց հանկարծ պատանեկան զրնգուն ձայնով, այնպես որ լուսամփոփը դողաց։ – Ա՜հ, Աստվա՜ծ․․․ Ա՜հ․․․,- նա ձեռքերը հետ տարավ ու նորից ճակատը խփեց հատակին, ասես ուզում էր ջարդել այն։- Ինչի՞ , ինչի՞ համար էր այս պատիժը․․․Ինչո՞վ ենք զայրացրել․․․
– Ի՞նչ, ի՞նչ է պատահել,- բացականչեցի ես՝ զգալով, որ դեմքս սառչում է։
Նա ոտքի ելավ ու վրա տվեց շշուկով․
– Պարո՛ն բժիշկ․․․ ինչ ուզում եք․․․ փող կտամ․․․Փող վերցրե՛ք, ինչքան ուզում եք։ Ինչքան ուզում եք։ Մթերքներ կբերենք․․․ Մենակ չմեռնի․․․ Մենակ թե չմեռնի։ Հաշմանդամ․․․ թո՛ղ դառնա, թո՛ղ,- գոռում էր, ինչքան ուժ ուներ,- կկերակրենք։ Կհերիքի։
Ակսինյայի գունատ դեմքը կախված էր դռան սեւ քառակուսու մեջ։ Հուսահատությունը պարուրեց սիրտս։
– Ի՞նչ է, ի՞նչ, ասե՛ք,- հիվանդագին ջղագրգռությամբ բղավեցի ես։ Նա լռեց ու շշնջաց, ասես գաղտնիք էր ասում, եւ նրա աչքերն անհատակ դարձան․
– Վշաճմլիչի մեջ ընկավ։
– Վշաճմլիչի․․․ Վշաճմլիչի՞,- հարցրի ես,- դա ի՞նչ է։
– Վուշը, վուշ էին ճմլում, պարո՛ն բժիշկ,- շշնջաց Ակսինյան- վշաճմլիչը․․․ դրանով վուշն են ճմլում․․․
«Սկսվեց։ Ու սա դեռ սկիզբն է։ Օ՜, ինչո՞ւ եկա»,- սարսափած մտածեցի ես։
– Ո՞վ է։
– Աղջիկս,- պատասխանեց նա շշուկով, իսկ հետո բացականչեց,- օգնե՜ք,- ու նորից ծնկեց, ու գլխի շուրջը հավասար կտրած նրա մազերն աչքերն ընկան։
——————–
Առաստաղից կախված լամպը մետաղյա, ծռված գլխարկի տակ աշխույժ ու չարաճճի վառվում էր։ Ես տեսա նրան վիրահատական սեղանին, սպիտակ, թարմ մոմլաթին պառկած, եւ ճողվածքը խամրեց հիշողությանս մեջ։
Բաց գույնի, փոքր-ինչ կարմրավուն մազերի թաղկուճը կախ էր ընկած սեղանից։ Հյուսքը հսկայական էր, ծայրը դիպչում էր հատակին։ Չթից շրջազգեստը ճղված էր, եւ նրա վրա տարբեր գույնի արյան հետքեր էին՝ դարչնագույնից մինչեւ ալ կարմիր։
Նրա սպիտակ, ասես գիպսից, անշարժ դեմքին մարել էր իսկապես հազվագուտ գեղեցկությունը։ Այդպիսի դեմք հաճախ չես տեսնի։
Վիրահատարանում մի տասը վայրկյան լիակատար լռություն էր, բայց լսվում էր, թե փակ դռնից այնկողմ ոնց է ինչ-որ մեկը խուլ գոռում ու գլուխը տալիս պատերին։
«Խելագարվել է,- մտածում էի,- իսկ կողքինները նրան խմացնում են․․․ Որտեղի՞ց այս գեղեցկուհին։ Թեպետ հոր դիմագծերն էլ կանոնավոր են։ Երեւի մայրն է գեղեցիկ եղել․․․ Նա ամուրի է»։
– Նրա կինը մահացե՞լ է,- մեխանիկորեն շշնջացի ես։
– Մահացել է,- ցածրաձայն պատասխանեց Պալագեա Իվանովնան։
Այդտեղ Դեմյան Լուկիչը կտրուկ եւ ասես ջղային շարժումով վարից վեր ճղեց նրա փեշն ու մերկացրեց նրան։ Ես նայեցի եւ այն, ինչ տեսա, գերազանցեց իմ սպասելիքները։ Ձախ ոտքը, փաստորեն, չկար։ Մասնատված ծնկից սկսած ճղճղված միսն էր՝ կարմիր, ճմլված մկանները եւ սուր ծայրերով այս ու այն կողմ տնկված, սպիտակ ոսկորները։ Աջը սրունքից այնպես էր կոտրված, որ երկու ոսկորն էլ ծակել էին մաշկն ու դուրս ցցվել։ Դրա պատճառով ոտնաթաթն անկյանք կողքի էր ընկած, ասես կապ չունենար մարմնի հետ։
– Այսպիսի բաներ,- ցածրաձայն քրթմնջաց բուժակն ու այլեւս ոչինչ չավելացրեց։
Այդժամ ես դուրս եկա շվարած վիճակից եւ անցա գործի՝ սկսելով զարկերակից։ Սառած դաստակի վրա զարկերակը գտնել չհաջողվեց։ Միայն մի քանի վայրկյան անց հաջողեցի մի թույլ, հազիվ նշմարելի թրթիռ որսալ։ Այն անցավ․․․ Հետո դադար էր, որի ընթացքում հասցրի նայել կապտող ռունգերին ու սպիտակ շուրթերին։ Արդեն ուզում էի ասել՝ վերջ․․․ Լավ էր՝ չասացի։ Էլի մի աննշմար թրթիռ եղավ։
«Ահա թե ինպես է հանգչում պատառոտված մարդը,- մտածեցի ես,- ի՜նչ կարող ես այստեղ անել»։
Բայց հանկարծ, ինքս չճանաչելով իմ ձայնը, խիստ ասացի․
– Կամֆարան։
Անյա Նիկոլաեւնան թեքվեց դեպի ինձ ու ականջիս շշնջաց․
– Ինչո՞ւ, բժիշկ։ Մի՛ տանջեք։ Ի՞նչ կարիք կա ծակծկելու։ Հիմա հոգին կտա։ Չեք փրկի։
Ես ջղային ու մռայլ նայեցի նրան եւ ասացի․
– Կխնդրեմ՝ տաք կամֆարան․․․
Այնպես, որ Աննա Նիկոլաեւնան կարմրած, վիրավորված դեմքով անմիջապես նետվեց դեպի սեղանիկը եւ սրվակ ջարդեց։
Բուժակը նույնպես, ինչպես երեւում էր, չէր խրախուսում որոշումս։ Այնուամենայնիվ, նա հմտորեն ու արագ ձեռքն առավ սրսկիչը, եւ դեղին յուղը լցվեց ուսի մաշկի տակ։
«Մահացի՛ր։ Արա՛գ մեռիր,- մտածեցի ես,- մահացի՛ր։ Թե չէ ի՞նչ եմ անելու»։
– Հիմա կմեռնի,- ասես կռահելով մտքերս՝ մրմնջաց բուժակը։ Նա նայեց սավանին, բայց ըստ ամենայնի փոշմանեց՝ ափսոսեց արնոտել սավանը։ Սակայն մի քանի վայրկյանից ստիպված էր ծածկել նրան։ Նա ասես դիակ լիներ, բայց չէր մահացել։ Իմ գլուխը մեկից պայծառ ու լուսավոր դարձավ, ասես մեր անատոմիայի ամբիոնը լիներ՝ ապակյա տանիքի ներքո։
– Էլի՛ կամֆարա,- խզված ձայնով ասացի ես։
Եվ նորից բուժակը հնազանդվելով սրսկեց յուղը։
«Մի՞թե չի մահանա,- հուսահատ մտածեցի ես,- մի՞թե ստիպված պիտի լինեմ․․․»։
Ուղեղս գնալով պայծառանում էր, եւ հանկարծ, առանց որեւէ դասագրքի, առանց խորհուրդների, առանց օգնության ես գիտակցեցի (վստահությունը, որ գիտակցեցի, երկաթյա էր), որ հիմա ինձ վիճակված է կյանքումս առաջին անգամ ոտքի ամպուտացիա անել մահացող մարդու մարմնի վրա։ Եվ այդ մարդը մնում է դանակի տակ։ Ահ, դանակի տակ։ Չէ՞ որ նա արյուն չունի։ Տասը վերստ գալու ընթացքում նրա ամբողջ արյունը դուրս է հոսել ջարդված ոտքերից, եւ հայտնի չէ նույնիսկ՝ զգո՞ւմ է նա հիմա ինչ-որ բան, թե՞ ոչ։
– Պատրաստվե՛ք ամպուտացիայի,- ասացի ես բուժակին օտար ձայնով։
Մանկաբարձուհին ինձ նայեց կատաղած, բայց բուժակի աչքերում կարեկցանք կայծկլտաց, եւ նա մոտեցավ գործիքներին։ Նրա ձեռքի տակ բոցավառվեց պրիմուսը։
Անցավ քառորդ ժամ։ Սնահավատ վախով նայում էի մարած աչքին՝ բարձրացնելով սառած կոպը։ Ոչինչ չեմ հասկանում։ Ինչպե՞ս կարող է կիսով չափ դիակն ապրել։
Արյան մնացորդի մեջ հիմա նաեւ կոֆեին էր լողում։ Պե՞տք է այն սրսկել, թե՞ ոչ։ Աննա Նիկոլայեւնան, զգուշորեն դիպչելով կոնքերին, հարթեցնում էր այտուցները, որ առաջացել էին ֆիզիոլոգիական լուծույթից։ Իսկ աղջիկն ապրում էր։
Ես վերցրի դանակը՝ փորձելով նմանակել ինչ-որ մեկի (կյանքումս մի անգամ էի ամպուտացիա տեսել՝ համալսարանում)․․․ Ես հիմա աղաչում էի բախտին, որ մոտակա կես ժամվա ընթացքում նա չմահանա․․․
«Թո՛ղ մահանա պալատում, երբ վերջացրած կլինեմ վիրահատությունը»։
Իմ փոխարեն աշխատում էր միայն առողջ բանականությունս՝ իրավիճակի անսովորությունից խթանված։ Հմտորեն, ինչպես փորձառու մսագործը, ես շրջանաձեւ սրածեցի կոնքը, եւ մաշկը քերթվեց առանց արյան գեթ մեկ կաթիլի։ «Հիմա անոթները կսկսեն արնահոսել, ի՞նչ եմ անելու»,- մտածում էի ես ու նայում թորսիոնային ունելիներին։ Ես կտրել էի կնոջ մարմնից մի մեծ կտոր եւ անոթներից մեկը, որ սպիտակ ձողիկի տեսք ուներ, բայց ոչ մի կաթիլ արյուն դուրս չեկավ նրանից։ Ես սեղմեցի այն թորսիոնային ունելիով եւ առաջ անցա։ Ես խրում էի այդ սեղմիչներն ամենուր, որտեղ ենթադրում էի, որ կարող է անոթ լինել․․․ «Arteria․․․ Arteria․․․ Գրողը տանի, ո՞նց էր․․․»։ Վիրահատարանը սկսեց հիվանդանոցի նմանվել։ Թորսիոնային ունելիները կախված էին խրցերով։ Դրանք մառլյայով հետ քաշեցին մսի հետ, եւ ես մանրատամ, փայլուն սղոցով սկսեցի կտրել կլոր ոսկորը։ «Ինչո՞ւ չի մահանում․․․ Զարմանալի է․․․ Ի՜նչ կենսունակ է մարդը»։
Ոսկորը պոկվեց։ Դեմյան Լուկիչի ձեռքում մնաց այն, ինչ աղջկա ոտքն էր՝ ծվեններ, միս, ոսկորներ։ Այդ ամենը մի կողմ նետեցին, եւ սեղանի վրա մնաց աղջիկը՝ կարճացած մեկ երրորով՝ ծայրատ ոտքը կողքի շրջած։ «Մի քիչ էլ, մի քիչ էլ, չմահանաս,- ոգեւորված մտածում էի ես,- համբերիր մինչեւ պալատ, թույլ տուր ինձ դուրս պրծնել իմ կյանքի այս սարսափելի պատահարից»։
Հետո բերեցին լիտագուրան, ապա, ծունկս խփելով, ես սկսեցի կարել մաշկը․․․ բայց դադարեցրի՝ գլխի ընկա, գիտակցեցի․․․ թողեցի հոսքը․․․ մառլյայի տամպոն դրեցի․․․ Քրտինքը լցվում էր աչքերիս մեջ, եւ ինձ թվում էր՝ բաղնիքում եմ։
Հոգոց հանեցի։ Մռայլ նայեցի ծայրատ ոտքին, դեմքին, որ ասես մոմից լիներ․
– Ո՞ղջ է։
– Ողջ է,- արձագանքի պես ասացին միաժամանակ եւ բուժակը, եւ Աննա Նիկոլաեւնան։
– Մի երկու րոպե էլ դեռ կապրի,- գրեթե անձայն, շրթունքների շարժումով ականջիս շշնջաց բուժակը։ Հետո կանգ առավ ու նրբանկատորեն խորհուրդ տվեց,- երկրորդ ոտքին միգուցե ձեռք չտա՞նք, բժի՛շկ։ Մառլյայով փաթաթենք․․․ Թե չէ մինչեւ հիվանդասենյակ չի ձգի։ Հը՞։ Լավ կլինի, եթե վիրահատարանում չմահանա։
– Գիպսը տվե՛ք,- խզված ձայնով ասացի՝ անհայտ ուժի դրդմամբ։
Հատակն ամբողջությամբ պատված էր սպիտակ բծերով, մենք բոլորս քրտինքի մեջ կորած էինք։ Կիսով չափ դիակը անշարժ պառկած էր։ Աջ ոտքը գիպսապատ էր, միայն սրունքի մոտ, կոտրվածքի տեղում մի փոքրիկ պատուհան էի թողել։
– Ապրում է,- զարմացած ասաց բուժակը։
Այնուհետեւ նրան սկսեցին տեղափոխել, եւ սավանի տակ հսկայական փոս էր․ նրա մարմնի մեկ երրորդը մենք թողել էինք վիրահատարանում։
Հետո միջանքում ստվերներ էին թրթռում, հիվանդապահներն էին քստքստացնում, եւ ես տեսա՝ պատի վրա ոնց է շարժվում տղամարդու գզգզված կերպարը եւ բղավոց արձակում։ Հետո նրան հեռացրին, եւ լռություն տիրեց։
Վիրահատարանում լվանում էի մինչեւ արմունկներս արյան մեջ թաթախված ձեռքերս։
– Դուք երեւի շա՞տ անդամահատումներ եք արել, բժի՛շկ,- հանկարծ հարցրեց Աննա Նիկոլաեւնան։- Շատ, շատ լավ արեցիք․․․ Լեոպոլդից ոչ վատ․․․
Նրա շուրթերից «Լեոպոլդ» բառը հնչեց, որպես «Դուայեն»։
Ես աչքի տակով նայեցի նրանց։ Բոլորի դեմքին՝ եւ Դեմյան Լուկիչի, եւ Պալագեա Իվանովնայի, նկատեցի հարգանք ու զարմանք։
– Հը՛մ․․․ Ես․․․ Ես միայն երկու անգամ եմ արել․․․
Ինչո՞ւ ստեցի։ Հիմա դա ինձ հասկանալի չէ։
Հիվանդանոցում լռություն տիրեց։Կատարյալ։
– Երբ մահանա, անպայման իմ հետեւից մարդ ուղարկեք,- կիսաձայն ասացի բուժակին, եւ նա չգիտես ինչու «եղավ»-ի փոխարեն ասաց․
– Լսում եմ․․․
Մի քանի րոպեից ես բժշկի բնակարանի աշխատասենյակում էի, կանաչ լամպի մոտ։ Տունը լուռ էր։
Գունատ դեմքս արտացոլվում էր սեւաթույր պատուհանի մեջ։
«Չէ, ես նման չեմ ինքնակոչ Դմիտրիին, եւ ես, ճիշտն ասած, ծերացա ինչ-որ․․․ Հոնքերիս արանքում ակոս հայտնվեց։ Հիմա կթակեն դուռը․․․ Կասեն՝ մեռավ․․․»։
«Հա, կգնամ ու կնայեմ վերջին անգամ․․․ Հիմա թակոցը կլսվի․․․»։
—————————
Դուռը թակեցին։ Երկուսուկես ամիս հետո։ Պատուհանի մեջ շողշողում էր ձմռան առաջին օրերից մեկը։
Ներս մտավ տղամարդը։ Առաջին անգամն էր, որ նրան ուշադիր նայեցի։ Այո, իսկապես, դիմագծերը կանոնավոր են։ Մոտ քառասունհինգ տարեկան։ Աչքերը պսպղում են։
Այնուհետեւ շրշյուն․․․ Զույգ հենակներով ներս ցատկեց զգլխիչ գեղեցկությամբ մեկ ոտանի աղջիկը՝ շատ լայն շրջազգեստով, փեշը երիզված կարմիր ժապավենով։
Նա նայեց ինձ, եւ այտերը շառագունեցին։
– Մոսկվայում․․․ Մոսկվայում․․․,- եւ ես սկսեցի հասցեն գրել,- այնտեղ պրոտեզ կսարքեն՝ արհեստական ոտք․․․
– Ձեռքը համբուրիր,- հանկարծ, անսպասելի ասաց հայրը։
Ես այնպես շփոթվեցի, որ շուրթերի փոխարեն նրա քիթը համբուրեցի։
Նա, հենակներից կախված, բացեց գալարը, եւ մեջից դուրս սահեց երկար, սպիտակաթույր սրբիչը՝ ասեղնագործած, պարզ, կարմիր աղաքաղով։ Ահա թե ինչ էր նա թաքցնում շրջայցերի ժամանակ բարձի տակ։ Ես այն եմ հիշում, որ սեղանիկի վրա թելեր կային։
– Չեմ վերցնի,- խստորեն ասացի ես եւ նույնիսկ գլուխս տարուբերեցի։ Բայց նրա դեմքն ու աչքերը այնպիսին դարձան, որ ես վերցրի։
Եվ երկար տարիներ այն կախված էր իմ ննջասենյակում, այնուհետեւ ճամփորդում էր ինձ հետ։ Ի վերջո հնացավ, մաշվեց, քրքրվեց եւ անհետացավ, ինչպես ջնջվում ու անհետանում են հիշողությունները։
Ռռուսերենից թարգմանեց Արփի Ոսկանյանը
