Մենք ճյուղ չենք, որ չորանանք, հետո էլի ծաղկենք, մենք մարդ ենք, ով եթե ծաղկելու էլ ունակ չեղավ, թաղվելու է հողում, հող դառնա։
Մեծանամ՝ էս եմ դառնալու, էն եմ դառնալու, մեկ էլ` հոպ, տարիքի հետ, չնայած կամաց-կամաց, բայց հայտնաբերում ես, որ էս աշխարհում մի բան էն չի ու մի շա՜տ կարևոր գիծ սարսափելիորեն ծուռ է գծած։ Ու հեչ էլ չի լինում ՔՈ գծածի նման, ինչպես ի վերջո ուզում էիր… Կոնկրետ չեմ հիշում, թե քանի տարեկան էի, բայց արդեն էն պուտ-պուտ ընկնող ջրի նման հասկացել էի, որ երազանքներիցս «ավելի գունեղ է լինելու», պատկերացրածիցս էն կողմ` աշխարհում ինչ-որ անբացատրելի ուրիշ կողմեր կային, որոնք ես դեռ պիտի հասկանայի, բացահայտեի, ու հաստատ դրանից ինձ լավ չէր լինելու։ Եվ հա´, թեև հիմա հստակ չեմ կարող ասել, թե երբ էր, ինչ տարիքի էի և այլն, բայց պատկերը աչքիս առաջ է. մի մեծ ամբոխ, իսկ ես պատշգամբից նայող մի մեխ։ Իսկ ամբոխը ուժ է, ամբոխը ասելիք է, ի վերջո, ամբոխը ճիչ է։ Ճիչ, որ երևի բարձրանում ու հասնում է երկինք, ճիչ, որ հոգուց է ու սահմաններ չունի։ Ու հենց այդ անսահմանությամբ, երբ գալիս է պահը, ամբոխը ճչում է, որ իր աղաղակով լսելի դառնա։ Առաջին արձագանքս երևի քարացումն էր. տեսածս դեռ պետք է մարսեի ու տեղ չունեի փախչելու, հետո էլ` չէր կարելի։ Պետք է մնայի։ Մնացի։ Մամայիս ձեռքերը սառն էին, ամուր բռնել էի, զգում էի։ Նա նայում էր ու ուզում էր, որ ես էլ նայեմ։ Եվ Մերոնք, որոնք նույնպես բալկոնում էին` հոպարի կին, հոպարի էրեխեք, տատս, Աստված հոգին լուսավորի, բոլորը մի բան էին շշնջում. «Թող մեր ցավն ու չոռը տանի»։ Իսկ ես դողում էի։ Ես չէի ուզում դա նայել, ես չէի ուզում դա լսել։ Եվ երևի անգիտակցորեն չէի էլ հավատում, որ ահա, իմ այս վախի մեջ, ինչ-որ մեկը իմ «ցավն ու չոռն» էր տանելու: Դա դուրս էր իմ մանկական աշխարհից, որտեղ աշխարհը ինձ մի լուսավոր ապագա էր խոստանում… Էն, որ ամեն լավ բան դեռ առջևում էր, էն, որ վատը ՀԻՄԱ-ն էր, հիմա, երբ փոքր ես ու քեզ շատ բան չի կարելի, հիմա, երբ փոքր ես ու դեռ պետք է մեծանաս… հիմա, երբ «փոքր ես»- ն էր վատը։ Բայց ահա, հանել, ստիպում էին նայել մի տեսարանի, որը ոչ մի կերպ չէի ուզում ընկալել, չէի ուզում ընդունել, որովհետև այդպիսով հասկանում էի, որ «իմ աշխարհ» ասվածը չկա, կա մի աշխարհ ու այն բոլորինն է։ Ու դու մասն ես էդ բոլորի, մասն ես ցավի ու այդ ամբոխի, մասն ես ձերոնց սնապարծության ու այդ դագաղի, որը իր հետևից մի ամբողջ ամբոխ էր տանում… Մահացածը մեծ կին էր, երկար էր ապրել, շատ ու շատ բան էր տեսել ու «երանի մենք էլ հասնենք իր տարիքին» ասողները շատ էին, բայց մեկ է` հերթականն էր ու յուրաքանչյուրի աչքը խոթող իրականությունն էր. էն, որ մահը, վերջիվերջո, բոլորի կյանքի մասն էր լինելու։
Երբ ամբոխը լքեց մեր փողոցը, մենք դեռ պատշգամբում էինք։ «Գնանք, կոֆե խմենք»,- հոպարիս կին էր կարծեմ։ Ու դժկամ քայլերով, յուրաքանչյուրն իր հոգում, իր տխրությունը տանելով, ներս գնաց…. Տխրությունը երևի ամպի նման է՝ էն , որ կապույտ երկնքում հանկարծ հայտնվում է` անտեր-անտիրականի նման, կապույտի մեջ լողացող որբի նման, ով ճամփա չունի, ուղի չունի, բայց լողում է, լողում դանդաղ ու անուղի։ Հա´, տխրությունն ամպի է նման։ Ու եթե նայես կապույտ երկնքին ու նման մի ամպ գտնես` կապույտի մեջ լողացող, նայես անտիրական այդ սպիտակ կտորին, ուրեմն կտեսնես, որ կապույտ երկինքն իրականում հենց ինքն իրենով սիրուն չի, սիրունը հենց էդ ամպի ծվենն է, ով կապույտի մեջ ներս խցկված մի կտոր է, ու հա´, հենց էդ ամպն էլ երկնքին սիրունություն տվողն է, որովհետև երկինքը առանց այդ ամպի կտորի ոչինչ է, ուղղակի կապույտ է և վերջ։ Եվ մեր տխրությունն էլ հենց այդ ամպի տեսքն ունի, հետևաբար` մեր տխրությունն իր մեջ սիրունություն ունի, որովհետև ինքը մեր հոգու ազնիվ ճիչն է։
Ուսանողության տարիներին, երբ արդեն հեռու էի այնտեղից, որտեղ ծնվել էի, հեռու էի այն բարբառից, որը իմ արյամբ ու արմատներով էր փոխանցվել, պիտի հասկանայի «ցավն ու չոռի» ուժը։ «Ցավն ու չոռը» սերնդե սերունդ անցած հավատալիք էր, ու մարդիկ հավատում էին դրան` հեռու աշխարհի քաղաքակրթությունից ու 21-րդ դարից։ «Ցավն ու չոռը» իր զորությունն ուներ, իրենով քանի-քանի սերունդներ էին իրար փոխարինել։
Եվ երբ Երևանում ամաչում էի իմ ակցենտից, որովհետև ոմանք ինձ վրա ծիծաղում էին, գնալով համոզվում էի, որ այնուամենայնիվ, ոչ մեկն էլ իր հետ իմ ցավն ու չոռը գերեզման չէր տարել։ Ու ես ցավ էի զգում, ցավ նրանից, որ ծաղրում էին ինձ, ցավ նրանից, որ ակցենտս իմ արյան մեջ էր, փոխել չէր լինում։ Եվ ինչպես էլ արտասանեի բառերը, մեկ է` բարբառիս կոպտությունն ու տառերի հնչողությունը «մատնելու» էին ինձ, ցույց էին տալու դիմագիծս ու առանց իմ ասելու էլ, բոլորը իմանալու էին, թե որտեղից եմ… Ես ամաչում էի։ Հա՛, ամաչում էի։ Դա հիմա է, որ չեմ ամաչում։ Բայց այդ ժամանակ՝ առաջին կուրս, քաղաք ընկած մի Գիքոր, ամաչում էի իմ բարբառից, առանց հասկանալու, որ դա նույնն է, թե ինքդ քեզնից ամաչես։ Մի ուրիշ հարվածն էլ չուշացավ։ Քննություն ու մի նիշ ցածր ստացած գնահատական, որի պատճառը ավելի քան աբսուրդ էր. «Բանասերը պետք է բարբառ չունենա, ակցենտդ խանգարում է, պետք է փոխես»։ Դա ապտակ էր, ապտակ ինձ, ով իրեն կոտրատելով միշտ փորձում էր թաքցնել ակցենտը։ Բայց փաստորեն ոչ միայն թաքցնելը չստացվեց, այլև… ու այդ ապտակը սթափեցնող էր։
Ծանոթ ունեինք, ում երեխաները ամուսնացել ու ապրում էին Երևանում, և երբ իրենց երեխաների հետ գալիս էին Շիրակ, մեր ծանոթը ամեն ինչ անում էր, որ հանկարծ թոռները չշփվեին տեղի երեխաների հետ.
-Բարբառը կվերցնեն…
Թոռների հետ էլ մի կողմ քաշված՝ թոռներին թաղի երեխաների մոտ չէր թողնում.
-Արտաշիկ, հետ արի տատիկի մոտ…
-Ո՞նց ստացվեց, որ … քրոջը չի կարելի բրդել…
Եվ ահավոր արհեստական էր լսել, որ 60 տարի Շիրակում ապրող կինը, ով «իշխես», «սիրեմ գը» (ո՞ր մեկն ասեմ), բառերից այն կողմ ուրիշ բառեր չէր օգտագործել, հանկարծ սկսել էր օգտագործել «ոնց», «բրդել» բառերը։ Եվ ուզում էի գոռալ` ինչի՞ ես արհեստական տատիի դեր ստանձնել, ախր կողքից հեչ… Ինչի՞ ես էդ էրեխեքին զրկում «գնալու» մի տեղ ունենալուց, տվյալ դեպքում՝ մայրական տատի ու պապի տուն, որտեղ մարդիկ, ճիշտ է, մի քիչ ուրիշ ձևով են խոսում, բայց դա էլ իր համն ու հոտն ունի ու չնայած էդ «ուրիշ» կնիքի, մարդիկ շատ սրտաբաց են։ Ինչի՞ ես թոռներիդ զրկում էս ամեն ինչից։
Փոքր ժամանակ հավես էր հորքուրենցս՝ խոսակցականով տարբերվող գյուղ գնալը (չնայած Շիրակի մարզում է, բայց իրենք այնպիսի բառեր են օգտագործում, որ մենք չենք օգտագործում), որտեղ մեզ հետ ոչ մեկը չէր փորձում «մեր լեզվով» խոսել, որ հանկարծ… Եվ ոչ մեկն էլ չէր արգելում տեղի երեխաների հետ շփվել։ Հորքուրենց գյուղն էլ հավես էր հենց էդ «ուրիշությամբ»։ Ու «ցավն ու չոռը»` էն, որ մահացողը ողջերի ցավն ու չոռը տանում է, բարբառի պես արյան մեջ մտած հավատալիք է ու պետք չի ըմբոստանալ դրա դեմ։ Հավատում են, թող հավատան։ Ես էլ պետք է դրան հավատամ։
Մեծանալով ուժերդ լքում են. ինչ-որ պահի հասկանում ես, որ տանուլ ես տվել, թույլ ես. «Ալիսը հրաշքների աշխարհում» հեչ էլ չի լինում, այլ դու ինքդ մի Ալիս ես, Ալիսին ինքդ ես ստեղծել ու նետել մի աշխարհ, որի մասն ես։ Ու այս աշխարհում` ամեն ինչ էլ կա, ինչ մտքովդ անցնի, կամ հակառակը։ Եվ երբեմն, երբ դու հենց քեզ հերոսուհի ես զգում՝ գուցե Ալիսի կամ մեկ ուրիշի նման, էական չի, մեկը դեմքիդ հանկարծ շրխկացնում է. «Արփ, թույլ մարդ ես» և «ֆինիշն» անցած, Օլիմպիական մեդալը շահած մարզիկի նման սկսում է թվարկել՝ թե բա տե´ս՝ ես ինչեր ունեմ և ինչերի եմ հասել։ Ի վերջո, տե՛ս, թե ինչ ուժեղն եմ ես, հեչ քեզ նման չեմ, մի բան էլ էնքան բարի եմ, որ ահա՝ քեզ հետ խոսում եմ՝ իբր ուզում է օգնի, բան… Դեմքին հասցրած ուժեղ ապտակից հետո երևի կարմիր գծեր են մնում, ավելի ճիշտ՝ մատնահետքեր։ Էն, որ դաջվում է դեմքիդ, որ ոչ միայն ակնհայտ երևա, այլ նաև ինքը՝ «ապտակողը», տեսնի ու զգա իր «ուժը», տեսնի, թե ինքն ինչքան «բարձր է» քեզնից, տեսնի, որ իր մաշկը հարթ ու սպիտակ է քոնի համեմատությամբ… ոչ մի կարմիր հետք՝ ուրիշի մատներով դաջված։ Եվ հա՛, տեսավ, որ ինքն «ուժեղ է», իսկ դու՝ «թույլ», ընդհանրապես՝ ինքն ո՜ւր, դու ո՜ւր…
Երբ սառը ցնցուղն անակնկալ է լինում, առաջին արձագանքդ այդ ցնցուղն անջատելն է (մարմնովդ անցած սարսուռի մասին էլ չասած): Բայց արժի՞ որ փախչես։ Չէ՛։ Հա՛, հենց՝ չէ։ Ուղղակի պետք է կանգնել սառը ցնցուղի տակ ու թույլ տալ, որ առաջին սարսուռից հետո մարմինդ հետզհետե ընտելանա սառը ջրին…
Ինչ-որ մեկը կմահանա, ու մենք մեզ կներշնչենք, որ նա մեր «չարն ու չոռն» էլ իր հետ գերեզման տարավ։ Ու չենք էլ մտածի, չէ՛, պետք էլ չի մտածել, որ կգա մի օր, երբ մենք էլ ինչ-որ ուրիշ մեկի «ցավն ու չոռը» տանողը կլինենք։ Չէ՛, ավելի հեշտ է ուղղակի մտածել, որ ՄԵՐԸ կտանեն ու դրանով մեզ կփրկեն, կփրկեն ամեն ինչից, ներառյալ ուրիշի «ցավն ու չոռը» տանողի դերից։
