Միլան Կունդերայի հարցազրույցը «Նյու Յորք Թայմզ»-ին (1984 թ․, ապրիլի 29)։
Չեխ գրող Միլան Կունդերան և նրա կինը՝ Վերան, ապրում են Փարիզում՝ Սենի ձախ ափին ձգվող փողոցներից մեկում՝ Մոնպառնասից ոչ շատ հեռու։ Նրանց բնակարանը մեկն է այն փարիզյան բնակարաններից, որոնք կազմվել են մի քանի հնաոճ մեկ սենյականոցների միացումից և ունեն ձեղնահարկի ողջ հմայքը՝ արևոտ առավոտներ, թիթեղյա տանիքների տեսարաններ, ցածր առաստաղ, ձյունաճերմակ պատեր։ Վերա Կուդերան բնակարանը գտել էր Փարիզ տեղափոխվելու հենց առաջին օրը՝ Le Figaro-յի հերթական համարում։ Նա այստեղ սկսեց բույսեր աճեցնել ու պատին կախեց այն մի քանի կտավները, որ կարողացել էին մի կերպ դուրս բերել Չեխոսլովակիայից, թեև 1975-ին Փարիզ ժամանելիս նրանք կարծում էին, որ կարճ ժամանակով են եկել՝ Ռենի համալսարանում դասավանդելու, սակայն այս տեղափոխությունը վերածվեց քաղաքական աքսորի։ Նկարներից երկուսը հիասքանչ էին և պատկանում էին չեխ նկարիչների վրձնին, որոնք քաղաքական դրդապատճառներից ելնելով, իրենց երկրում հայտնի չեն, և ոչ էլ ճանաչում ունեն Չեխոսլովակիայից դուրս։
Միլան Կուդերան 54 տարեկան է։ Նա բարձրահասակ էր, կովբոյի պես նիհար, անփայլ աչքերով, ծանծաղ մոխրագույն մազերով։ Մոնպառնասի փողոցներում զբոսնելիս նա իսկապես հին կովբոյ էր հիշեցնում՝ ջինսե տաբատով ու մինչև վերջ կոճկած սև վերնաշապիկով, որ դարձել է նրա ոճը: Այս շրջանում նա ինչ-որ չափով հայտնի կերպար է։ Նախագահ Ֆրանսուա Միտերանը նրան Ֆրանսիայի քաղաքացիություն շնորհեց։ Նրա նոր՝ «Կեցության անտանելի թեթևությունը» վեպը, Ֆրանսիայում բեսթսելերների ցանկում է։ Ֆրանսիական Liberation-ը նրան անվանում է «դաժան», «էլեգանտ», «առնական» ասես Կլոդ Մոնտանայի կամ Տիերի Մուգլերի հաջորդ ձմռան հավաքածուի մասին գրեն։ Ես հարցրեցի նրան այս տարօրինակ հայտնիության մասին.
– Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այն փաստին, որ ֆրանսիացիները ձեզ հետ կապված ամեն ինչ լուր են դարձնում:
– Անկեղծ ասած, ինձ հետ կապված ամենը՝ դժվար։ Ավելի հավանական է, որ իմ գրքերն են դառնում «լուր»։ Այսինքն՝ դրանք դարձել են քաղաքական իրադարձություններ, ոչ թե որովհետև քաղաքականության մասին են, բնավ, քաղաքականության մասին չեն, այլ այն պատճառով, որ լուրերի առաջնային թեման քաղաքականությունն է։ Ինձ համար ժամանակակից կյանքի ամենաապշեցուցիչ փաստերից մեկն այն է, թե ինչքան շատ է լրագրությունը՝ լուրը, գերիշխում մշակույթին։ Մշակույթը ստորադասվում է աշխարհի տեսլականին, որում քաղաքականությունը զբաղեցնում է առաջին, բացարձակապես ամենաբարձր տեղը արժեքների սանդղակում: Այնքան շատ մարդիկ ունեն այս մտապատկերը, որ շատերը հիմա իրենց մշակույթին տեղյակ են միայն լրագրողական տեսանկյունից, ասել է թե նրանք պարզեցնում, վերածում են իրենց մշակույթը «լուրի» կամ, այլ կերպ ասած, քաղաքականության։ Իհարկե, ոչ գիտակցաբար և հաճախ՝ լավագույն մտադրություններից ելնելով։
– Իսկ ի՞նչ է լինում այնպիսի գրքերի հետ, ինչպիսին ձերն է։
– Եթե ես գրեմ սիրո պատմություն և այդ պատմության մեջ լինի երեք տող Ստալինի մասին, մարդիկ կխոսեն այդ երեք տողի մասին և կմոռանան մնացածը, կամ մնացածը կկարդան դրա քաղաքական ենթատեքստերի համար կամ էլ որպես քաղաքականության փոխաբերություն:
– Ստացվում է՝ Արևմո՞ւտքն է հորինել այն ժանրը, որն անվանում ենք «այլախոհ գրականություն», և ոչ թե դուք՝ այլախոհներդ։
– Դա պարադոքս է։ Երբ մշակույթը վերածվում է քաղաքականության, մեկնաբանությունն ամբողջությամբ կենտրոնանում է քաղաքականի վրա, և, ի վերջո, ոչ ոք չի հասկանում քաղաքականությունը, քանի որ զուտ քաղաքական միտքը երբեք չի կարող ընկալել քաղաքական իրականությունը։ 40 տարի է անցել Յալթայի կոնֆերանսից, մինչ օրս ոչ ոք չի հասկանում, թե իրականում ինչ է տեղի ունեցել այնտեղ։ Սա սենտիմենտալ հայտարարություն չէ և, իհարկե, նախատինք չէ։ Ես չեմ ասում․ «Տեսե՛ք, մենք կենտրոնական Եվրոպայում տառապում ենք Յալթայի պատճառով, իսկ դուք չեք տառապում և հետևաբար չեք հասկանում նաև մեր տառապանքը»։ Սա հասկանալու կամ կարեկցանքի հարց չէ, որ դուք սարսափեք մեզ համար կամ կռվեք մեզ համար, կամ նույնիսկ բողոքեք մեզ համար ու աղմկեք։ Դա զուտ գիտելիքի, ըմբռնման հարց է։ Մենք իրականում երբեք չենք բարձրացրել «Ի՞նչ է տեղի ունեցել Յալթայում» հարցը, և դա հավասարազոր է մեծ միամտության։ Չի կարելի մարդկանց նախատել միամտության համար։ Ո՞վ եմ ես, որ կշտամբեմ ֆրանսիացուն կամ ամերիկացուն, որ հանգիստ ապրում է իր քաղաքում, իր երկրում: Նա չի կարող տառապել ուրիշի փոխարեն: Նա չի եկել այս աշխարհ ուրիշի ճակատագրով ապրելու համար, բայց նա այս աշխարհում է նաև այս ամենը ըմբռնելու համար։ Նա պարզապես պետք է իմանա, դատողություններ անի, հասկանա, թե ինչ է կատարվում, օրինակ, մարդկանց հետ Չեխոսլովակիայում։ Խոսքը ոչ թե համակրանքի կամ կարեկցանքի մասին է, այլ ռացիոնալ արձագանքելու, որպեսզի նրա միամտությունը չդառնա իր ողբերգությունը: Օրինակ՝ և՛ Պրահայում, և՛ Վարշավայում ունենք նույն ռեժիմը, ինչ Մոսկվայում. մենք խորհրդային աշխարհն ենք, կոմունիստական աշխարհը, տոտալիտար աշխարհը կամ ինչպես կուզեք անվանեք, բայց, իհարկե, պատմականորեն, մշակութային առումով, Վարշավան ու Պրահան ամբողջովին տարբերվում են Մոսկվայից։ Ասել, որ Խորհրդային Միության տիրապետության տակ գտնվող Պրահան Արևելյան Եվրոպան է, նույնն է, ինչ ասել, օրինակ, որ Խորհրդային Միության կողմից օկուպացված Ֆրանսիան կդառնա Արևելյան Եվրոպա։ Չեխոսլովակիայի դրաման սոսկ ռեժիմի դրամա չէ։ Ռեժիմները ժամանակավոր են։ Ռեժիմները փոխվում են։ Երեկ Իսպանիայում ֆաշիստական ռեժիմ էր, իսկ այսօր վուալա, այլևս ոչ։ Իրական դրաման այն է, որ Չեխոսլովակիայի նման արևմտյան երկիրը հազար տարի եղել է որոշակի պատմության, որոշակի քաղաքակրթության մաս, և այժմ, հանկարծ, պոկվել է իր պատմությունից և վերանվանվել «Արևելք»: Արևելքը Չեխոսլովակիան, Լեհաստանը կամ Արևելյան Գերմանիան չեն։ Եվրոպայում արևելքը Ռուսաստանն է, որը չգիտի, թե ինչ է միջնադարայն սխոլաստիկան ու փիլիսոփայությունը, չգիտի, թե ինչ է Վերածնունդն ու Ռեֆորմացիան, ոչ էլ բարոկկոն, այլ կերպ ասած, երբեք հազարամյա պատմության մաս չի կազմել։ Վերցրեք Արևմուտքի հիանալի երաժշտությունը: Դուք կմոռանաք ֆրանսիականը, իսպանականը կամ նույնիսկ անգլիականը, բայց եթե մոռանաք Եվրոպայի կենտրոնը, դուք կկորցնեք Հայդնին ու Շյոնբերգին, կկորցնեք Լիստին, Բարտոկին ու Շոպենին։
– Ի՞նչ կասեք լեհերի և իրենց կողմից մղվող պայքարի մասին։
– Ես բացարձակ համակրանք ունեմ Լեհաստանի նկատմամբ։
– Իսկ Լեհաստանի հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու մասին։
– Գիտեք, երբ երիտասարդ էի, ատում էի եկեղեցին և այն ամենը, ինչ կաթոլիկությանն էր վերաբերում։ Մի օր իմ ընկերներից մեկին բանտարկեցին կաթոլիկ լինելու պատճառով։ Դա համընկավ այն ժամանակների հետ, երբ ես խնդիրներ ունեի ռեժիմի հետ ըստ ամենայնի իմ աթեիզմի պատճառով՝ թերահավատության, «անպարկեշտության» ու պայմանականության հանդեպ արհամարհանքի ու մնացած ամեն ինչի պատճառով, որն արգելված էր ռուսների կողմից, թեև, իհարկե, իրենք նույնպես աթեիստ էին։ Այդ ժամանակ հասկացա, որ ռուսներն իրականում արգելում են Եվրոպան, որ կաթոլիկությունն ու թերահավատությունը Եվրոպան բնորոշող երկու բևեռներն են, որ Եվրոպան, այսպես ասած, այս երկուսի միջև լարվածությունն է։ Այսպիսով, իմ ու ընկերոջս գերզգայուն մոտեցումները հանդարտվեցին, ու մենք ձևավորեցինք ինքնաբուխ եղբայրություն։ Ես հասկացա, որ կաթոլիկությունը Լեհաստանի նման երկրի համար իր եվրոպացի լինելու դրսևորումներից մեկն է, երբ դու ապրում ես երկու եկեղեցիների խաչմերուկում՝ արևելյան ու արևմտյան, որ փաստացի անջատում է Եվրոպան Արևելքից։ Դուք նույնպես պետք է հիշեք, թե ինչքան է փոխվել կաթոլիկությունը այն բանից հետո, երբ Պասկալն ասաց, որ հավատքը խաղադրույք է, և ինչքան է փոխվել աթեիզմը` ամբարտավան, դեկարտյան աթեիզմը` գիտակցելով, որ մարդը չափազանց թույլ է իր աշխարհը կառավարելու համար: Մենք բոլորս այս պահին կասկածի տակ ենք:
– Արդյոք կասկածն է հիմա բնորոշում Արևմտյան Եվրոպան:
– Թերահավատությունն է բնորոշում Արևմտյան Եվրոպան։
– Ուրեմն, որպես թերահավատ եվրոպացի, դուք պետք է ավելի շատ ձեզ զգաք ինչպես տանը այստեղ՝ Ֆրանսիայում, քան օրինակ, Ամերիկայում, որտեղ բավականին շատ ռուս այլախոհ գրողներ են բնակություն հաստատել:
– Ես ֆրանկոֆիլ եմ, մոլի ֆրանկոֆիլ: Բայց իմ այստեղ լինելու պատճառը, իսկապես, այն է, որ ֆրանսիացիներն ուզում էին, որ ես այստեղ լինեմ: Ես եկել եմ Ֆրանսիա, քանի որ ինձ հրավիրել էին, քանի որ մարդիկ այստեղ նախաձեռնել ու ամեն ինչ կազմակերպել էին։ Գերմանացիները կամ անգլիացիները չէին, ֆրանսիացիներն էին: Եվ ես բախտավոր եմ, որովհետև լավ եմ զգում ինձ այստեղ, շատ ավելի լավ, քան կզգայի օրինակ Գերմանիայում:
– Այնուամենայնիվ, ինձ թվում է՝ ձեր առաջ քաշած հարցերը, ձեր փիլիսոփայությունը, որի վրա հիմնվում եք, նույնիսկ երաժշտությունը, որը օգտագործում եք ձեր թեմաների և հղումների համար, բոլորը շատ գերմանական են: Ձեզ համար տուն հասկացողությունը գերմանական է՝ das Heim:
– Ֆրանսերենում, իհարկե, «տուն» բառը գոյություն չունի։ Պետք է ասեք «chez moi» կամ «dans ma patrie», ինչը նշանակում է, որ «տուն»-ը արդեն քաղաքականացված է, այդ «տուն»-ը արդեն ներառում է քաղաքականություն, պետություն, ազգ: Մինչդեռ «տուն» բառն իր ճշգրտությամբ շատ գեղեցիկ է։ Ֆրանսերենում այս բառի կորուստը թարգմանության համար էլ մեծ խնդիր է։ Պետք է հարցնել՝ ի՞նչ է տունը, ի՞նչ է նշանակում լինել «տանը»: Բարդ հարց է։ Կարող եմ անկեղծ ասել, որ այստեղ՝ Փարիզում, ինձ շատ ավելի լավ եմ զգում, քան Պրահայում, բայց գուցեև պե՞տք է ավելացնել, որ կորցրել եմ տունս՝ հեռանալով Պրահայից։ Միայն գիտեմ, որ գնալուց առաջ վախենում էի «տունս կորցնելուց», իսկ հեռանալուց հետո զարմանքով հասկացա, որ կորստի ու լքվածության զգացում չունեմ:
– Ինչպե՞ս կբնութագրեիք ձեզ հիմա: Որպես վտարանդի՞։ Չե՞խ: Ֆրանսիացի՞։ Այլախոհ գրո՞ղ, թե՞ պարզապես գրող։ Որտե՞ղ են ձեր արմատները, որպես գրողի:
– Դրա մասին կարող եմ ավելի շուտ վեպեր գրել, քան հիմա բացատրել։ «Տուն»-ը ինձ համար շատ երկիմաստ բառ է։ Երբեմն ինձ հետաքրքրում է՝ արդյոք տան մասին մեր պատկերացումը, ի վերջո, պատրանք կամ առասպել չէ: Մտածում եմ՝ գուցե մենք այդ առասպելի զոհե՞րն ենք կամ արմատներ ունենալու մեր գաղափարը, պարզապես հորինվա՞ծք է, որից կառչում ենք: Օրինակ Սաբինան (Սաբինան «Կեցության անտանելի թեթևություն» վեպի կերպարներից է, նկարչուհի)։ Նա հեռանում է Չեխոսլովակիայից, որպեսզի ազատվի իր արմատների կապանքներից։ Նրա արմատները խեղդում են նրան: Նա ուզում է փախչել տնից, բայց ի՞նչ է սա նշանակում՝ փախչել տնից։ Արդյոք դա նշանակում է փախչել ընտանիքի՞ց, ճնշող երկրի՞ց, թե՞ գոյության որոշակի ծանրությունից: Իսկ Թերեզայի համար տնից այն կողմ ամեն ինչ դատարկ ու մեռած է։
– Ձեր հերոսը՝ Թոմասն էլ, իր հերթին է հրաժարվում շվեյցարական տարագրությունից, որը հավասարազոր էր իր ազատությանն ու իր վիրաբույժի աշխատանքին և հետևում է Թերեզային՝ վերադառնալով Պրահա։ Թերեզայի ներկայությունը Պրահայում գրավում է Թոմասին իբրև հավերժահարսի երգ։ Ոչ թե երգ սեքսի, այլ «տան» մասին երգ։
– Դե, ինչպես ասացի, «տունը» մեր ազգային հանելուկն է։ Չեխական գրականությունը, չեխական առասպելաբանությունը հիմնված է տան, ընտանիքի, das Heim-ի փառաբանման վրա։ Իրականում, դա այդպես է ամբողջ Կենտրոնական Եվրոպայում, ոչ միայն Բոհեմիայում: Ընտանիքի պաշտամունք կա Ավստրիայում, Հունգարիայում և գուցե նույնիսկ Գերմանիայում։ Դա կարող եք տեսնել Հայդեգերի մոտ։ Դուք դա կտեսնեք, իհարկե, շատ բարձր մակարդակի վրա, բայց, այնուամենայնիվ, կտեսնեք արմատների այս փառաբանումը, այս գաղափարը, որ արմատներից դուրս կյանքն այլևս կյանք չէ: Կարծում եմ, ես նույնպես զոհ եմ գնացել այս հայրենիքի պոեզիային՝ լավ պոեզիային, բայց միաժամանակ նաև սարսափելի պոեզիային։ 1968-ին, երբ ընկերներս սկսեցին խոսել հեռանալու մասին, ես շրջանցեցի արտագաղթի հնարավորությունը։
– Գիտեմ, որ լեհ փախստականներն իրենց ողջ ներուժը կենտրոնացրել են Լեհաստանի վրա։ 1956-ից հետո եկած հունգարացիները կազմել են համայնք, իսկ ի՞նչ կասեք չեխերի մասին։ Ասում եք, որ հարյուր հազար գուցեև հարյուր հիսուն հազար փախստական կա, որ եկել են հատկապես «Պրահայի Գարուն»-ից հետո։ Նրանք համայնք կազմե՞լ են։ Դուք այդ համայնքի անդա՞մ եք։
– Ինձ համար դա լուրջ ընտրություն էր՝ ընտրություն, որը պետք է անեի շատ արագ: Ես ապրում եմ Ֆրանսիայում որպես ներգաղթյա՞լ, թե՞ որպես սովորական մարդ, որին վիճակված է գրքեր գրել: Արդյո՞ք ես Ֆրանսիայում իմ կյանքը համարում եմ փոխարինող, շինծու, այլ ոչ թե իրական կյանք: Արդյո՞ք պետք է ինքս ինձ ասեմ. «Քո իրական կյանքը Չեխոսլովակիայում է, քո հին հայրենակիցների մեջ»: Արդյո՞ք ես ապրում եմ այս բնակարանի, այս փողոցի, այս երկրի իրականությունից դուրս, թե՞ ընդունում եմ իմ կյանքը Ֆրանսիայում որպես իմ իրական կյանք և փորձում եմ այդ կյանքը լիարժեք ապրել: Ես ընտրեցի Ֆրանսիան, ինչը ենթադրում է, որ պետք է ապրեմ ֆրանսիացիների մեջ, ֆրանսիացի ընկերներ ձեռք բերեմ, զրուցեմ ֆրանսիացի գրողների և մտավորականների հետ: Այստեղ ինտելեկտուալ կյանքն այնքան հարուստ է, և դա նշանակում է ընկերների շրջանակ, որ իրենք էլ իրենց հերթին պաշտպանում եմ քեզ նմանօրինակ հարցերից։ Դա նշանակում է, որ անկախ նրանից, թե իրականում «տանն» եմ Ֆրանսիայում, թե ոչ, ես ունեմ լավ ընկերներ, որոնց հետ ես ինձ տանն եմ զգում:
– Ձեր կերպարները շատ հազվադեպ են տանը։ Նրանք միշտ ինչ-որ բարոյական կամ փիլիսոփայական տարանցման մեջ են, բայց իրականում ոչ մի տեղ չեն գնում: Ձեր գաղափարները հետապնդում են իրար։ «Կեցության անտանելի թեթևությունը» նման է հալածանքի, որում Նիցշեի «ամենածանր բեռը»՝ նրա հավերժական վերադարձի գաղափարը ամբողջ աշխարհով մեկ հետապնդում է Պարմենիդեսի «թեթևության» գաղափարին։
– Գիտեք, ես սկսել եմ այս հետապնդումը՝ իմ վեպը, 25 տարի առաջ: Գաղափարը կար, բայց մի պահ ամբողջովին, ծիծաղելու աստիճան խառնեցի: Ինձ մնացել էին միայն երկու կերպար՝ աղջիկ՝ Թերեզան, տղան՝ Թոմասը ու մեկ տեսարան, որտեղ Թոմասը նայում էր պատուհանից դուրս ու ինքն իրեն ասում einmal ist keinmal:
– Նշանակում է «մեկ անգամը հաշիվ չէ»: Մեկ անգամը բավարար չէ:
– Սա նշանակում է, որ իր միակ կյանքն ապրող մարդը դատապարտված է այդ միակ ճակատագրական փորձն անցնելու։ Նա երբեք չի կարող իմանալ՝ լավ մարդ էր, թե վատ, սիրել է մեկին, թե միայն սիրո պատրանք է ունեցել։ Նա օր օրի մեծանում է, շարունակելով նույն անմեղությամբ ընդունել իր կյանքի յուրաքանչյուր պահը, և մի օր էլ ծերանում է՝ այդպես էլ չիմանալով, թե ինչ է ծերությունը։ Նրա ծերությունը պարզապես նրա նոր ձեռքբերած փորձն է: Նա ընդունում է դա նույնքան հիմարաբար, որքան ընդունել է իր լույս աշխարհ գալը։ Einmal ist keinmal․ Սա էր այն գաղափարը, որ ինձ հետապնդում էր 25 տարի շարունակ։
– Ի՞նչն է խանգարել ձեզ 25 տարիների ընթացքում:
– Սկզբում ես պարզապես պատրաստ չէի։ Երբ հասա Ֆրանսիա, ուզում էի նորից փորձել, բայց դեռևս պատրաստ չէի։ Դեռ միայն այդ երկու կերպարներն էին, մեկ տեսարանը և ծանրության ու թեթևության հարցը։ Դա իռացիոնալ հարց էր։ Գիտեի, որ նույնիսկ Նիցշեի հավերժական վերադարձի գաղափարը այդ իռացիոնալ հարցի ռացիոնալացումն էր: Ես այս ամենը արտահայտելու ձև էի փնտրում։ Մտածեցի, որ կստեղծեմ մի տեսակ հակապատկեր, մի տեսակ բազմաձայն ձև։ Բայց տեսնում եք, որ նպատակը շատ ավելի բարդ էր, քան արդյունքը։ Օրինակ, սկզբում ուզում էի հակապատկեր ստեղծել Գյոթեի և նրա երիտասարդ երկրպագու Բետինայի միջև, բայց հետո հրաժարվեցի այդ գաղափարից: Ի վերջո, միայն հասկացա, որ ուզում եմ գրել սիրային պատմություն, բայց Գյոթեն ու Բետինան ինձ սովորեցրել էին, որ անհնար է գրել պատմություն սիրո մասին՝ առանց միաժամանակ սենտիմենտալությունը քննադատելու: Կարծում եմ՝ սիրո մասին պետք է գրել մեծ թերահավատությամբ։ Սենտիմենտալությունը, որ դուք անվանում եք զգացմունքներ, երկիմաստ ու հաճախ խաբուսիկ բան է: Անձնական և քաղաքական կյանքում յուրաքանչյուր իսկապես մեծ խաբեության հիմքում «անկեղծ» զգացմունքներ կան: Զգացմունքները ձեզ պատճառ են տալիս ինչ-որ կերպ ինքնադրսևորվել, նրանք ձեզ արդարացնում են՝ իրենք իրենց արդարանացնելով։ Քաղաքականության մեջ տեսնում եք սարսափելի բաներ անող մարդկանց, և դրանք սովորաբար այն մարդիկ են, որ առաջնորդվում են շատ մաքուր զգացմունքներով ու անկեղծ ոգևորությամբ, բայց այնպիսի գաղափարների համար, որոնք իսկապես հրեշավոր են: Միշտ այդպես է նաև անձնական կյանքում: Երբեմն ատելություն եմ զգում, բղավում եմ, խփում եմ սեղանին, սարսափելի բաներ եմ մտածում։ Գիտեմ, որ իմ ատելությունը հիմարություն է, գիտեմ, որ դա անիմաստ է, նվաստացուցիչ է ու կործանարար, բայց ես ինչ-որ կերպ արդարացում ունեմ իմ ատելության մեջ, քանի որ զգում եմ դա: Իհարկե, սերը նույնպես այդպիսին է. «Սիրո» լեզուն վատ պահվածքն արդարացնող զգացմունքների լեզու է:
-Ի՞նչ է մնում սիրուց հետո։
– Ես կասեի, որ զգացմունքի հանդեպ թերահավատություն դրսևորելուց հետո մնում է միայն սերը։ Գոնե այդպիսի սերն է ինձ, որպես գրողի, հետաքրքրում։
– Ի՞նչն է ձեզ համար առաջնային՝ ձեր կերպարնե՞րը, թե՞ այն, ինչ դուք անվանում եք նրանց շուրջ ծավալվող թեմաներ։
– Նրանց շուրջ ծավալվող թեմաները։ Կերպարն ինձ համար միջոց է ուսումնասիրելու որոշակի թեմա կամ գաղափար: Օրինակ՝ Թերեզան կին է, որ ճնշվում է իր մարմնից։ Elle n’est pas bien dans sa peau․ նրա միջոցով ես հարցնում եմ, թե ինչ է մարմինը։ Ինչու՞ մենք ունենք այն մարմինները, որ ունենք: Ինչ-որ առումով մարմին ունենալն առաջին իսկական բռնությունն է մեր նկատմամբ։ Թերեզայի նման մարդկանց համար այս բռնությունը կյանքի կենտրոնում է: Հետաքրքիր է, որ մարդուն սովորաբար նկարագրում ես հենց այդ դետալներով՝ ինչպիսի՞ն է նա, ի՞նչ է հագնում, հաճախ մակերեսային է թվում, երբ փորձում ես կերպար ստեղծել: Վերցրեք Թոմասին: Թոմասի նկարագրությունը բացարձակապես չկա։ Դուք կարող եք պատկերացնել Թոմասին, բայց իմ նպատակներից ելնելով, ես անիմաստ եմ համարել ձեզ համար նկարագրել նրան, քանի որ Թոմասի կերպարը ոչ մի կապ չունի նրա ֆիզիկական մանրամասնությունների հետ: Թոմասին բնութագրող ու վերաբերող մանրամասները եկեք համարենք նրա հիմնական էքզիստենցիալ թեման:
– Այդ դեպքում, թույլ տվեք նորից խնդրել, որ նկարագրեք ինքներդ ձեզ։
– Եթե փորձեմ, վերջում ձեռնունայն կմնամ։ Իմ կյանքում, բոլորի կյանքում կան հարյուրավոր մոտիվներ, հարյուրավոր թեմաներ, իսկ ես չգիտեմ, թե որն է կարևորը։
– Անշուշտ, այն փաստը, որ դուք Փարիզում ապրող չեխ գրող ու այլախոհ մտավորական եք, որ չի կարող տուն վերադառնալ, կարևոր է, ինչ էլ որ խոսենք «տան», das Heim-ի կամ chez moi-ի մասին:
– Փաստը, որ ինձ թույլ տվեցին հեռանալ, կարևոր է։ 60-ականներին ոչ ոք չէր կարող լքել Չեխոսլովակիան։ Հետո, հանկարծ, 70-ականներին կարող էինք գնալ։ Իրականում ճնշում կար՝ զգուշավոր, բայց շատ համառ ճնշում, որ մարդիկ հեռանան: Եվ քանի որ հիմնականում ինտելեկտուալ վերնախավը կարող էր լրջորեն մտածել հեռանալու մասին, կարող ենք միայն եզրակացնել, որ Ռուսաստանը հասկացել էր, որ մտավորականները՝ մասնագիտությամբ մտածող մարդիկ, չափազանց վտանգավոր են իրենց շրջապատում մնալու համար: Դա, իհարկե, շատ հակամարքսիստական էր՝ մտավորականների ներուժի և նրանց բարոյական ազդեցության այս հանկարծակի արժևորումը։ Առաջ մեզ բանտ կնետեին, իսկ հիմա կառավարությունը, ըստ էության, փաստում էր, որ աքսորում, մեր գրելով, ելույթներով, անգամ նրանց դեմ ինքնակազմակերպելով, այդքան էլ վտանգավոր չենք իրենց համար, քան երբ մեզ լռեցնում էին մեր երկրում։ Դա խոստովանություն էր, որ նույնիսկ բանտում մենք կնպաստեինք Չեխոսլովակիայի հիմքում ընկած անհանգիստ հոսանքին, որ երկիրը չէր մոռանա, որ մեզ բանտ են նետել:
Հարցազրույցը՝ Ջեյն Քրամերի
Անգլերենից թարգմանեց Արմինե Մուրադյանը
