I
Երբ արթնացավ, համեմատաբար ավելի լավ էր զգում իրեն, քան շաբաթներ շարունակ, բայց հիվանդ չլինելու փաստը նրան այդքան էլ չոգևորեց։ Մի պահ հենվեց ննջարանից լոգարան տանող դռան շրջանակին՝ համոզվելու, որ գլխապտույտ չունի։ Ո՛չ, գլխապտույտ չուներ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ կռացավ՝ մահճակալի տակ հողաթափերը փնտրելու։
Ապրիլյան պայծառ առավոտ էր, չգիտեր անգամ՝ ժամը քանիսն էր, որովհետև ժամացույցը վաղուց չէր լարել, բայց խոհանոց գնալիս տեսավ, որ դուստրը նախաճաշել ու մեկնել է, իսկ փոստն արդեն տանն է, հետևաբար ինն անց էր։
– Կարծում եմ՝ այսօր զբոսնելու կգնամ,- ասաց նա սպասուհուն։
– Եվ լավ էլ կանեք․ շատ լավ օր է։
Սպասուհին Նոր Օռլեանից էր՝ արաբական դիմագծերով, թխամաշկ։
– Ինձ երեկվա պես՝ երկու ձու, նաև չորահաց, նարնջի հյութ և թեյ։
Հետո մի պահ աճապարեց բնակարանի վերջնամասում գտնվող աղջկա սենյակ, որ փոստը կարդա։ Նյարդայնացնող նամակներ, որոնցում չկար որևէ ուրախ լուր։ Հիմնականում հաշիվներ ու գովազդներ, Օկլահոմայի ցերեկային դպրոցի աշակերտի տեղեկագիրն էր՝ իր տարօրինակ ինքնագիր ալբոմով: Սեմ Գոլդվինը Սպեսիվիցայի հետ բալետ կնկարահաներ կամ գուցե ոչ, ամեն դեպքում պետք էր սպասել մինչ պարոն Գոլդվինը վերադառնա Եվրոպայից՝ կես տասնյակ գաղափարներով: Փարըմաունթը ցանկանում էր իր բանաստեղծություններից մեկի իրավունքը ձեռք բերել, որը տեղ էր գտել գրքերից մեկում, թեև ստույգ չգիտեին՝ դա հենց իրե՞նն էր, թե՞ մեջբերում էր։ Երևի պատրաստվում էին օգտագործել որպես վերնագիր։ Ինչևէ, նա այլևս կապ չուներ դրա հետ, քանի որ շատ տարիներ առաջ վաճառել էր համր ֆիլմի իրավունքը, իսկ մի տարի առաջ՝ ձայնային տարբերակի իրավունքը։
– Կինոնկարների հարցում բախտս չի բերում, – ասաց նա ինքնիրեն,- միայն վերջինը հերիք էր արդեն։
Նախաճաշի ընթացքում նա պատուհանից նայում էր ուսանողներին, որոնք դիմացի փողոցի համալսարանում դասասենյակներ էին փոխում:
– Քսան տարի առաջ ես էլ էի դասասենյակներ փոխում,- ասաց նա սպասուհուն։
Սպասուհին ծիծաղեց նորեկի ամաչկոտ ծիծաղով։
– Ինձ անդորրագիր է պետք,- ասաց նա,- մինչև գնալը դուրս կգրեք, չէ՞։
– Ա՜, ես հիմա դուրս չեմ գալիս։ Դեռ երկու-երեք ժամվա գործ ունեմ։ Կեսօրին նոր կգնամ։
– Մեքենայո՞վ եք գնալու։
– Այլևս այդ հին ջարդոնը չեմ վարելու, կվաճառեմ հիսուն դոլարով։ Ավտոբուսով կգնամ, վերնամասում կնստեմ։
Նախաճաշից հետո նա տասնհինգ րոպե պառկեց, hետո գնաց աշխատասենյակ ու անցավ աշխատանքի։
Խնդիրն այն էր, որ մի ամսագրի համար գրվող պատմվածքի միջնամասը այնքան վատն էր, որ քիչ էր մնում պատռեր այն։ Սյուժեն նման էր անվերջանալի աստիճաններով բարձրանալու․ նրանում չկար զարմանքի որևէ տարր, իսկ հերոսները, որ դեռ նախօրեին սկսել էին համարձակորեն գործել, հարմար չեղան ամսագրային բազմամաս պատմվածքի համար։
– Ես, իսկապես, պետք է դուրս գամ,- մտածեց,- կուզեի հասնել Շենանդոա հովիտ կամ լաստանավով գնալ Նորֆոլկ:
Բայց այս երկու գաղափարներն էլ անիրագործելի էին, քանի որ պահանջում էին ժամանակ և էներգիա, իսկ նա դրանցից ո՛չ մեկն ուներ, ո՛չ մյուսը։ Այն, ինչ կար, պետք էր խնայել աշխատանքի համար։ Նա աչքի անցկացրեց ձեռագիրը, կարմիր մատիտով ընդգծեց լավ նախադասությունները և մի մասը թղթապանակի մեջ խցկելուց հետո պատմվածքի մնացած մասը դանդաղորեն պատռեց ու նետեց աղբարկղը։ Հետո սկսեց քայլել սենյակում՝ ծխելով ու ժամանակ առ ժամանակ ինքն իր հետ խոսելով։
– Ըհը, լավ, տեսնենք․․․
– Ահա, իսկ հաջորդը կլինի․․․
– Դե իսկ հետո, ահա․․․
Որոշ ժամանակ անց նա մտամոլոր նստեց․
– Ես պարզապես հոգնած եմ, լավ կլինի մի երկու օր մատիտը ձեռքս չվերցնեմ։
Նա վերանայում էր իր նոթատետրում «Գաղափարներ պատմվածքի համար» վերնագրով բաժնի գրառումները, երբ սպասուհին եկավ ասելու, որ զանգում է քարտուղարուհին՝ այն քարտուղարուհին, որն աշխատում էր կես դրույքով և օգնում էր իրեն, քանի դեռ հիվանդ էր։
– Լուրջ բան չկա,-ասաց նա,- պարզապես պատռեցի այն ամենը, ինչ գրել էի․ ոչինչ չարժեր։ Այսօր կեսօրին պատրաստվում եմ դուրս գալ։
– Շատ լավ կանեք։ Հիանալի օր է։
– Լավ կլինի վաղը կեսօրին գաք․ բազմաթիվ նամակներ և հաշիվներ կան առկախ։
Նա սափրվեց, ապա ապահովության համար հինգ րոպե նստեց՝ նախքան հագնվելը։ Տնից դուրս գալու միտքը նրան անհանգստացնում էր։ Նա հույս ուներ, որ վերելակի տղաները չեն ասի՝ իբր ուրախ են տեսնել իրեն, ուստի որոշեց գնալ հետնամուտքի վերելակով, որտեղ ոչ ոք չէր ճանաչում իրեն։ Հագավ իր լավագույն կոստյումը, սակայն տաբատն ու բաճկոնը չէին սազում իրար հետ։ Այս վեց տարիների ընթացքում նա գնել էր ընդամենը երկու կոստյում։ Դրանք իր լավագույն կոստյումներն էին, և այս մեկի միայն բաճկոնն արժեր հարյուր տասը դոլար։ Դուրս գալուց լավ կլինի որևէ նպատակակետ ունենալ։ Լավ չէ դուրս գալ առանց նպատակակետի, ուստի նա մի սրվակ անուշահոտ օճառահեղուկ դրեց գրպանը, որպեսզի վարսավիրն օգտագործի, ինչպես նաև մի փոքրիկ սրվակ լյումինոլ:
– Կատարյալ նյարդային հիվանդ,- ասաց նա՝ հայելու մեջ նայելով ինքն իրեն,- լոկ գաղափարի մնացորդ կամ երազանքի թափոն։
II
Նա մտավ խոհանոց և հրաժեշտ տվեց սպասուհուն. կարծես թե Փոքր Ամերիկա էր մեկնում։ Պատերազմի ժամանակ մի անգամ նա բացահայտ պարծենկոտությամբ բռնագրավեց շոգեքարշը և հրամայեց քշել Նյու Յորքից Վաշինգտոն, որ ժամանակին հասնի զորանոց։ Հիմա կանգնած էր փողոցի անկյունում և սպասում էր, որ լուսացույցը փոխվի, մինչդեռ երիտասարդները շտապով անցնում էին նրա կողքով՝ պարզապես անտեսելով երթևեկությունը։ Ավտոբուսի կանգառի անկյունում, ինչպես կանաչ ծառերի տակ, զով էր, և նա մտաբերեց Սթոունվոլ Ջեքսընի վերջին խոսքերը․ «Եկե՛ք անցնենք գետն ու հանգստանանք ծառերի ստվերի ներքո»։ Քաղաքացիական պատերազմի այս առաջնորդները, թվում էր, հանկարծ հասկացան, թե որքան հոգնած են։ Լին հենվեց մեկ այլ մարդու վրա, Գրանտը հուսահատորեն գրի էր առնում իր հուշագրությունները։
Ավտոբուսը ճիշտ այնպիսին էր, ինչպիսին նա պատկերացնում էր՝ վերևում միայն մի մարդ կար, և կանաչ ճյուղերը թաղամասերի միջով անցնելիս հարվածում էին պատուհաններին։ Հավանաբար այս ճյուղերը պիտի էտեն։ Այնքան շատ բան կար, որոնց կարելի էր նայել։ Նա փորձում էր հասկանալ մի շարքով կառուցված տների գույնը, սակայն մտքին էր գալիս միայն մոր օպերային, հին թիկնոցի գույնը, որը կարծես բազմերանգ էր, սակայն երանգավորում չուներ, այլ միայն արտացոլում էր լույսը: Հեռվում եկեղեցու զանգերը հնչեցնում էին “Venite Adoremus” 1-ը։ Նա զարմացավ, որովհետև Սուրբ Ծնունդն ութ ամիս առաջ էր։ Նա չէր սիրում զանգերը, բայց հուզիչ էր, երբ նահանգապետի հուղարկավորությանը նվագեցին “Maryland, My Maryland” 2-ը :
Քոլեջի ֆուտբոլի դաշտում տղամարդիկ աշխատում էին հատուկ գործիքի միջոցով, և գլխում նրանց համար նոր անվանում ծագեց՝ «խոտապահներ», «խոտաճով զբաղվողներ» կամ նման մի բան այն մարդու մասին, որ տարիներ շարունակ խնամում է խոտը և մեծացնում իր տղային այն մտքով, որ գա քոլեջ ու ֆուտբոլ խաղա այդտեղ։ Սակայն նրա տղան հանկարծամահ է լինում, իսկ այդ մարդը գնում է գերեզմանոցում աշխատելու և որդու ոտքերի տակ խոտ աճեցնելու փոխարեն աճեցնում է նրա վրա։ Դա կլիներ այնպիսի մի պատմություն, որը տեղ կգտներ անթոլոգիաներում, բայց դա իր ոճը չէր, այլ ճիշտ հակապատկերն էր՝ ձևական, ինչպես հայտնի ամսագրային պատմությունները, միաժամանակ հեշտ գրվող։ Շատերն այն գերազանց կհամարեն, քանի որ մելամաղձոտ էր, հեշտ էր անգիր անել, պարզ էր։
Ավտոբուսն անցավ մռայլ աթենական երկաթուղային կայարանի կողքով, որը կենդանություն էր ստացել բեռնակիրների կապույտ վերնաշապիկների և կարմիր գլխարկների շնորհիվ: Փողոցը նեղացավ, երբ սկսվեց առևտրի համար նախատեսված հատվածը։ Հանկարծակի հայտնվեցին վառ գույներով հագնված աղջիկներ, բոլորն էլ՝ շատ գեղեցիկ։ Նրան թվաց՝ երբեք այդքան գեղեցիկ աղջիկներ չի տեսել: Տղամարդիկ էլ կային, բայց մի քիչ ծիծաղելի տեսք ունեին, ինչպես նա, երբ նայում էր իրեն հայելու մեջ։ Կային նաև ծեր, չպճնված կանայք, ինչպես նաև անբարետես և ոչ դուրեկան աղջիկներ, բայց ընդհանուր առմամբ գեղեցիկ էին՝ վեցից երեսուն տարեկան, բազմագույն հագուստներով, նրանց հայացքներում ո՛չ պայքար կար, ո՛չ էլ կոնֆլիկտ, պարզապես քաղցր սառնություն՝ սադրիչ ու հանդարտ։ Մի պահ նա անասելի սիրեց կյանքը՝ երբեք չցանկանալով հրաժարվել դրանից, մտածեց, որ գուցե սխալվել է այդքան շուտ դուրս գալով։
Զգուշորեն բռնվելով բազրիքից՝ իջավ ավտոբուսից և քայլեց դեպի հյուրանոցի վարսավիրանոցը։ Նա անցավ սպորտային իրերի խանութի մոտով, անտարբեր հայացք նետեց պատուհանին և ուշադրություն դարձրեց միայն բեյսբոլի խաղացողի ձեռնոցին, որի ափն արդեն սևացել էր։ Կողքին տղամարդկանց հագուստի խանութ էր։ Նա կանգնեց՝ երկար նայելով բազմերանգ, շախմատաձև ու շոտլանդական վանդակավոր վերնաշապիկներին։ Տասը տարի առաջ ամռանը Ռիվիերայում գրողն ու ևս մի քանի հոգի գնել էին աշխատավորական մուգ կապույտ վերնաշապիկներ, և հենց դրանով էլ գուցե սկիզբ դրվեց այդ նորաձևությանը: Շախմատաձև վերնաշապիկները գեղեցիկ տեսք ունեին և որպես համազգեստ փայլուն տարբերակ էին։ Նա կցանկանար, որ նորից քսան տարեկան լիներ, գնար ծովափնյա ակումբ, որտեղ երկինքը կլիներ Թըրների3 նկարած մայրամուտի ու Գվիդո Ռենիի4 արևածագի նման։
Վարսավիրանոցը ընդարձակ էր, լուսավոր ու անուշաբույր։ Ամիսներ է անցել, ինչ գրողը կենտրոն էր իջել մազերը հարդարելու նպատակով, և պարզել էր, որ իր ծանոթ վարսավիրը հոդաբորբով հիվանդ պառկած է։ Այսպիսով, նա մեկ այլ վարսավիրի բացատրեց, թե ինչպես օգտագործել օճառահեղուկը, հրաժարվեց թերթից և նստեց բավականին ուրախ՝ գոհ գլխամաշկի վրա զգացող մատներից, միևնույն ժամանակ նրա գլխում արթնացան հաճելի ու խառը հիշողություններ այն բոլոր վարսավիրանոցների մասին, որոնցում նա երբևէ եղել էր:
Մի անգամ նա նույնիսկ պատմվածք էր գրել վարսավիրի մասին։ Դեռևս 1929 թվականին այն քաղաքում, որտեղ նա այդ ժամանակ ապրում էր, իր սիրելի վարսավիրանոցի սեփականատերը թեյավճարով 300,000 դոլար էր վաստակել տեղի արդյունաբերողի վստահության շնորհիվ, որից հետո պատրաստվում էր թոշակի անցնել: Գրողը դրանով հետաքրքրված չէր և ցանկանում էր նավարկել Եվրոպա՝ իր կուտակած գումարով մի քանի տարի այնտեղ ապրելու, բայց այդ աշնանը լսում է, թե ինչպես է վարսավիրը կորցրել իր ողջ կարողությունը, և որոշում է պատմվածք գրել՝ քողարկելով բոլոր մանրամասները, բայց, միևնույնն է, հիմքում վարսավիրի վերելքն ու անկումն էին։ Հետո, սակայն նա իմացավ, որ քաղաքում պատմվածքը բացահայտվել է և դարձել որոշակի դժգոհությունների պատճառ։
Օճառահեղուկը վերջացավ։ Երբ դուրս եկավ նախասրահ, դիմացի բարում նվագախումբն արդեն սկսել էր նվագել, և նա մի պահ կանգ առավ դռան շեմին՝ լսելու այն։ Երկար ժամանակ է՝ չէր պարել, երևի հինգ տարվա ընթացքում երկու անգամ, բայց նրա վերջին գրքի գրախոսության մեջ նշվում էր, որ գիշերային ակումբների սիրահար է, նույն գրախոսությունը խոսում էր նաև այն մասին, որ նա անխոնջ է։ Այս բառը մտքում արտաբերելիս ինչ-որ բան փշրվեց նրա մեջ, աչքերում հայտնվեցին թուլության արցունքներ, և միանգամից հեռացավ։ Երբ տասնհինգ տարի առաջ ասում էին, որ նա վայելում է լոկ «ճակատագրի բարեհաճությունը», ստրուկի պես աշխատում էր յուրաքանչյուր նախադասության վրա, որպեսզի հակառակն ապացուցի:
– Ես նորից դառնացա,- ասաց նա ինքնիրեն,- Լավ չէ, լավ չէ, պետք է տուն գնալ։
Ավտոբուսն ուշանում էր, բայց նա տաքսի չէր սիրում և դեռ հույս ուներ, որ պողոտայի ծառերի միջով անցնելիս, ավտոբուսի վերին տախտակամածի վրա ինչ-որ նոր միտք կծագի գլխում։ Երբ ավտոբուսը վերջապես եկավ, փոքր-ինչ դժվարացավ աստիճանները բարձրանալ, բայց արժեր, որովհետև առաջին բանը, որ աչքին ընկավ, ավագ դպրոցական մի զույգ էր, նրանք առանց ամաչելու նստած էին Լաֆայետի արձանի բարձր պատվանդանին և իրարից բացի ոչինչ չէին նկատում։ Զույգի առանձնացած վիճակը հուզեց նրան, և հասկացավ, որ սրան պետք է մոտենալ մասնագիտական տեսանկյունից՝ թեկուզև հակադրելով իր աճող մեկուսացմանը և արդեն իսկ խմբագրված անցյալի վերախմբագրման անհրաժեշտություն զգաց։ Նա փթթելու կարիք ուներ և քաջ գիտակցում էր դա՝ հուսալով, որ իր հողը կդիմանա ևս մեկ ծաղկման։ Այն երբեէ լավագույն տեղանքը չի եղել, քանի որ լսելու և դիտարկելու փոխարեն պարծենալու վաղաժամ թուլություն ուներ:
Ահա և բազմաբնակարան շենքը։ Ներս մտնելուց առաջ նայեց վերին հարկում գտնվող իր տան պատուհաններին։
– Հաջողակ գրողի նստավայրը,- ինքնիրեն ասաց,- հետաքրքիր է՝ ինչ հիանալի գրքեր են գրվում այստեղ: Հավանաբար հրաշալի է նման շնորհ ունենալը, պարզապես նստի՛ր թուղթ ու մատիտը ձեռքիդ, աշխատի՛ր, երբ ուզում ես, գնա՛, որտեղ ուզում ես:
Դուստրը դեռ տանը չէր, բայց սպասուհին դուրս եկավ խոհանոցից և հարցրեց․
– Լավ ժամանակ անցկացրի՞ք։
– Հիանալի,- ասաց նա,- գնացի չմուշկներով սահելու, բոուլինգի, Մեն Մաունթին Դինի5 հետ լավ ժամանակ անցկացրի և վերջում էլ եղա թուրքական բաղնիքում: Հեռագիր ստացե՞լ եմ։
– Ո՛չ, չեք ստացել։
– Կարո՞ղ եք ինձ մի բաժակ կաթ բերել։
Նա անցավ ճաշասենյակով, մտավ իր աշխատասենյակ, արևի վերջին շողերի ներքո ևս մեկ անգամ շլացավ իր ունեցած երկու հազար գրքերի փայլից։ Բավականին հոգնած էր։ Մի տասը րոպե կպառկի, հետո գուցե կարողանա իրագործել իր գաղափարները երկու ժամվա ընթացքում, որ ուներ մինչ ընթրիքը։
Անգլերենից թարգմանեց Արմինե Մուրադյանը
1․“Venite Adoremus” /լատ․/- «Եկե՛ք, եկե՛ք երկրպագենք» /երգ, որ հնչում է կաթոլիկ եկեղեցիներում հիմնականում սուրբծննդյան տոներին ընդառաջ/
2․”Maryland, My Maryland” /անգլ․/- «Մերիլենդ, իմ Մերիլենդ» /ԱՄՆ Մերիլենդ նահանգի հիմնը/
3․ Ջ․ Մ․ Վիլիամ Թըրներ /1775-1851թթ․/ – ռոմանտիկ ժամանակաշրջանի անգլիացի նկարիչ
4․ Գվիդո Ռենի /1575-1642թթ․/ – բարոկոյի ժամանակաշրջանի իտալացի նկարիչ
5․ Մեն Մաունթին Դին /Ֆրենկ Սիմընս Լիվիթ/ – ամերիկացի պրոֆեսիոնալ ըմբիշ
