Գեորգի Գաչևը (1929-2008) սովետական և ռուսական գրականագետ և մշակութաբան է: Նրա հետաքրքրություններից մեկն էլ եղել է «աշխարհի ազգային կերպար» հասկացությունը, որը նա զարգացրել է իր բազմաթիվ գրքերում: Չի կարելի ասել, որ նրա մոտեցումը գիտական է, ավելի շուտ՝ սուբյեկտիվ մտահայեցում է: Ըստ Գ. Գաչևի. «Ընդհանրապես ես ինձ պլատոնիստ եմ համարում, մինչսոկրատյան մտածող, ով առասպելաբանում է։ Ես պատկանում եմ «էկզիստենցիալ-գեղարվեստական փիլիսոփայության» այս ավանդույթին։ Կերպարն ինձ համար հասկացությունից պակաս հեղինակավոր չէ, հետևաբար իմ լեզուն լի է նեոլոգիզմներով»։
Գ. Գաչևի գրքերից մեկն էլ կոչվում է. Աշխարհի ազգային կերպարները. Կովկաս. Ինտելեկտուալ ճանապարհորդություն Ռուսաստանից Վրաստան, Ադրբեջան և Հայաստան1: Հավանաբար կարելի է հիշել խորհրդային տարիներին գրված այլ դեպի Կովկաս ճանապարհորդություններ, ասենք՝ Օ. Մանդելշտամի, Ա. Բելու, Վ. Գրոսմանի, Ա. Բիտովի և այլն, որոնք ավելի արժեքավոր են, քան Գեորգի Գաչևինը, բայց մեր հետաքրքրությունը յուրահատուկ է:
Գ. Գաչևը, ստեղծելով վրացիների, ադրբեջանցիների կամ հայերի «աշխարհի ազգային կերպարները», ընդհանրացնում է և ստերեոտիպային դարձնում մտածողությունը, խառնվածքը, սիմվոլները: Օրինակ. Վրաստանի համար գրում է. «Այսպիսով, յուրաքանչյուր Cosmo-Psycho-Logos-ի համար մենք փնտրում ենք որոշակի Ինվարիանտ:
Այսօր ես ադ Ինվարիանտը շոշափելով զգում եմ Վրաստանի համար՝ գոյության տարբեր հարթություններում և տարբեր նյութական կերպարանքներով. այստեղ «Ռուսթավելի» արքետիպային բառով և լեռների ու հովիտների միջև գտնվող Տիեզերքի ծալք-ուրվանկարով. նրանց հետ ներդաշնակ մեղեդու («գագաթ- աղբյուր») և առօրյա-պատմական սովորության մեջ …»: Կամ մեկ այլ պասաժ. «Վրացիների քայլքը Թբիլիսիում դանդաղ է, ամեն քայլը վայելող, այն վկայում է, որ նրանք իրենք իրենց հետ են, ներկա են իրենց էության մեջ, բավարարվածության և կատարման մեջ. որ նրանց համար «ամեն ինչ այստեղ է և հիմա» …»։
Հատկապես բնութագրական է հեղինակի կողմից անալոգիաների առատ և հաճախ անտեղի օգտագործումը: Էդվարդ Սայիդը, բնութագրելով Ալֆոնս դե Լամարթինի գիրքը Արևելքի մասին, գրում է. «1833 թվականին, ճանապարհորդություն կատարելով դեպի Արևելք, Լամարտինը խոսեց իր երազանքի մասին՝ որպես «un voyage en Orient [était] comme un grand acte de ma vie intérieure» [Ճանապարհորդություն դեպի Արևելք ՝ որպես իմ ներքին կյանքի մեծ արարք]: Նա ամբողջովին նախապաշարմունքների, համակրանքների, հակումների հավաքածու է…
Սկզբում ամեն ինչ, ինչի նա հանդիպում է, կա՛մ հաստատում է նրա բանաստեղծական կանխատեսումը, կա՛մ խթանումէանալոգիայիհանդեպնրահակումը:
… Բայց Լամարթինը այստեղ կանգ չի առնում և շատ ավելի հեռուն է գնում: Արևելքը, հենց նույն Արևելքը, որը նա տեսել էր, ուր վերջերս այցելել էր, բնութագրվում է հետևյալ կերպ. «… ժողովուրդներ առանց տարածքի, հայրենիքի, իրավունքների, օրենքների կամ անվտանգության … կրքոտ ցանկանում են ապաստան գտնել» եվրոպական օկուպացիայի մեջ»2: Զուգահեռը ավելի է խորանում, եթե հիշում ենք, որ եթե Լամարթինը բարեպաշտ կաթոլիկ էր, ապա Գաչևը՝ բարեպաշտ ուղղափառ: Այս էլ թող լինի մեր անալոգիան, երբ մեկ կերպարը զավթվում է անալոգիայի ավագ անդամի կողմից:
Հրաշալի երկիր է Վրաստանը, հրաշալի մարդիկ են վրացիները, բայց …« Վրաստանի համար պարտադիր չէ ունենալ ազգային անկախություն՝ պետական ձևով։ Այն այստեղ պահպանվում է բավականաչափ՝ լեռնային տեսքով. Կովկասը նրա թագավորն ու պահապանն է. առաջարկում է բնական սահմաններ ու ձևեր, որտեղ նրա էությունը կարող է ապրել և պահպանվել ու ծաղկել ինքն իրենով՝ զարգացնելու կյանքը, սովորույթը, լեզուն, մշակույթը»։
Դեպի Հայաստան կատարված ճանապարհորդությունները պոստկոլոնիալ մեթոդներով արդեն վերլուծվել են մի շարք հետազոտողների կողմից: Հրաչ Բայադյանը վերլուծել է Անդրեյ Բիտովի ճանապարհորդությունը3, Բարտոշ Գոլոբեկը՝ Վասիլի Գրոսմանի4, Իզաբելա Կովալսկա-Պաշտան՝ Օ. Մանդելշտամի և Յուրի Կարաբչիևսկու5 և այլն:
Համաձայն Է. Սայիդի. «Օրիենտալիզմը կարող է քննարկվել եւ վերլուծվել որպես տարբեր բաղադրիչներ միավորող մի հաստատություն, որի նպատակը Արեւելքի հետ հարաբերվելն է։ Հարաբերվել Արեւելքի հետ՝ կատարելով պնդումներ եւ լիազորելով կարծիքներ նրա մասին, նկարագրելով եւ ուսուցանելով այն, բնակեցնելով եւ իշխելով նրա վրա. կարճ ասած՝ Օրիենտալիզմը որպես Արեւելքին տիրելու, այն վերակառուցելու եւ Արեւելքի վրա իշխանություն ունենալու արեւմտյան ոճ…»։ Հավանաբար Գ. Գաչևի գիրքը կարելի է դիտարկել որպես յուրահատուկ օրիենտալիզմ, Հարավային Կովկասի վրա իշխելու ռուս-ուղղափառ ոճ:
Գ. Գաչևի գրքում ամենից շատ տեղ է տրված Վրաստանին, ապա՝ Ադրբեջանին, իսկ դեպի Հայաստան ուղևորությունը անվանված է կիսա-ճանապարհորդություն: Հայաստանի մասին գրքում հեղինակը նախազգուշացնում է. «Այնպես որ ես Հայաստան էի գնում, բայց հոգով ու մտքով հետ շրջված։ Սա ազդեց Հայաստանի իմ ընկալման վրա. ես ուշադիր չէի նայում և քիչ բան տեսա այնտեղ, քանի որ իմ աչքերը ծածկել էր ընտանիքիս հանդեպ սերը, ինչպես նաև ինքնավերլուծությունը»:
Գեորգի Գաչևը Հայաստանում զգաց, որ հայերը գոհ են ռուսական և սովետական տիրապետությունից.
Եվ այսպես, կարծում եմ, որ ազգային ծայրամասերի տարածքների համար իսկապես ձեռնտու է Ռուսաստանի տակ ապրելը։ Զուր չէր, որ Խաչատուր Աբովյանը («Երևանի բերդը» պատմվածքը) օրհնեց ռուսականիշխանությունը։
Իսկապես, ռուսները հայերին չեն մորթում, ինչպես թուրք-հարևանները, պաշտպանում են թուրքերից, նացմեններին ազգերին տրամադրում են իրենց շուկան, որ փող աշխատեն (կենսամակարդակի տարբերությունը 5-10 անգամ է): Նրանք մի քիչ ճնշված էին ազգային զգացումի և կրոնիտեսակետից, բայց ինչպե՞ս կարելի է դա համեմատել թուրք-իսլամական ջարդերի (1915 թ. 1,5 միլիոն հայերի կոտորածի) և «գյաուր» հավատքի հալածանքների հետ։
… Այնպես որ ժողովրդի նյութական կյանքի համար, ընդհանուր առմամբ, շատ ավելի լավ է Ռուսաստանի տիրապետության տակ լինել։
-Իսկ ոգու՞, հոգեւոր կյանքի ու ստեղծագործելու՞ համար։
-Վատ է: Քանզի նրանց մնում է գաղափարների բազմաթիվ հնարավորություններից՝ անդադար գովաբանել բարերարին, իրիշխանավորին՝ խորհրդային իշխանությանը և ռուս ժողովրդին։ Զգացմունքներն ու առաքինությունը հետընթաց են ապրում… մնացին մանր բուրժուական վախկոտ և շողոքորթ կեղծավորները՝ վերևից ներքև, թողնելով բոլորի համար դրսևորման մեկ մակարդակը՝ աշխատանք հանուն բարգավաճման։
Գաչևի՝ Հայաստանի հետ ծանոթությունը սահմանափակվում է մի քանի օր գինու գործարանում սևագործ բանվոր աշխատելով, մի քանի գրքերով և ֆիլմերով՝ Փարաջանով, Փելեշյան: Բայց կարծում եմ իր պատկերացումները այլ աղբյուր ունեն. «Սեփական մեղքի զգացումը երեւի երբեք չի եղել հայերի մեջ։ Ընդհակառակը, դարեր շարունակ նրանք ապրել են այն զգացումով, որ իրենց հանդեպ մնացած բոլոր ժողովուրդները (պարսիկներ, հռոմեացիներ, թուրքեր, ռուսներ) մեղավոր են, և իրենք կարող են միայն ճարպկություն ցուցաբերել ու խաբել։ Այն, որ խաբելը վատ է, նրանց համար տրանսցենդենտալ ու անիմանալի մի բան է։ Ընդհակառակը, դա ավելի շուտ ազգային առաքինություն է։ Բայց նրանք իրենց համար բարիք են ստեղծել՝ ապրելով այլ ժողովուրդների ծակոտիներում, անամոթաբար խաբելով նրանց»։
Մեկ այլ տեղ զարգացնում է իր գլխավոր միտքը. «Հայերը … հաստատվելով այլ ժողովուրդների մեջ՝ ցրվում են. դա իրենց է վայել՝ լինել քայքայիչ աղ մեկ այլ նյութի պլազմայում և այդպես ապրել: Ռուսները, ցրված լինելով (սպիտակ էմիգրանտների նման), ձուլվել են այլ ժողովուրդների մեջ։ Հայերը միայն այսպես են գոյատևում և բարգավաճում։ Որովհետև նրանք կարող են օրինականորեն անսկզբունքային լինել և հանձնվել խարդախության իրենց հանճարին, մինչդեռ եթե նրանք բոլորը միասին ապրեին, դժվար կլիներ բոլորի համար. չէ՞ որ նրանք բոլորն էլ խարդախության հանճարներ են»։ Այստեղ ամեն մի միտք տարակուսանք է առաջացնում՝ բոլորը խաբեբա են, բոլորը ցրված են այլ ժողովուրդների մեջ և նրանց քայքայում են․․․
Ուղեգրության մեջ հիշատակվում է այսպիսի դրվագ: Հայ խմբագիրը, կարդալով Գ. Գաչևի «Ողկույզ և նուռ» ակնարկը, աասում է. «Սա, իհարկե, չի կարելի տպել,- անմիջապես շեշտակի կտրեց նա,- դուք քաջություն ունեք՝ անտեղյակությունից: Եվ հետո բոլորը (վրացի, հայ) ձեզ մատնացույց կանեն, որ դուք ճիշտ չեք այնտեղ, և այստեղ դուք սխալ եք»: Իսկ այս ուղեգրությունը շատ ավելի վատն է:
Այնպես չէ, թե հեղինակը չի զգում իր խոսքի կասկածելի որակը. «Իսկ ընդհանրապես, միակողմանի ու ծուռ ստացվեց Հայաստանի ու հայի կերպարը՝ լուբոկի «հայ»-ի նման, ըստ ասացվածքի՝ «ուր հայն է անցել, հրեան անելիք չունի»»։ Այսինքն Գ. Գաչևի պատկերացումների աղբյուրը ռուս ժողովրդական և միջին որակի մտավորականության նախապաշարումները և կարծրատիպերն են:
Գեորգի Գաչևը իր ուղևորությունը կատարել է 1972 թ., արտահայտում է այդ տարիների խորհրդային մտայնությունը: Բայց այնուամենայինիվ հարցը մնում է. իսկ ինչպիսի՞ն էր խորհրդային հայը …
1 Гачев Г.Д. Национальные образы мира. Кавказ. Интеллектуальные путешествия из России в Грузию, Азербайджан и Армению.— М.: Издательский сервис, 2002.— 416 с.
2 Эдвард Вади Саид. Ориентализм. Западные концепции Востока. «Руccкий Мiръ»; СПб.; 2006; էջ 131 և հետո
3 Հրաչ Բայադյան. Մշակութային ապագաղութացման հարցը /https://hetq.am/hy/article/31721
4 Бартош Голомбек Советская Армения Василия Гроссмана — вокруг геопоэтики соцреализма
5 Изабела Ковальска-Пашт Постколониальные записки о путешествии в «колонию». Осип Мандельштам Путешествие в Армению, Юрий Карабчиевский Тоска по Армении
