Ջորջո Ագամբեն/Երբ տունդ վառվում է

«Ինչ գործ էլ անես, անիմաստ է, եթե տանդ հրդեհ է»։ Բայց այնուհանդերձ, եթե տունդ վառվում է, անհրաժեշտ է շարունակել ինչպես միշտ անել այն, ինչ անում  ես՝ զգույշ ու բծախնդրորեն, միգուցե նույնիսկ ավելի ջանադրաբար, եթե նույնիսկ ոչ ոք դա չի տեսնելու։

Միգուցե կյանքն անհետանա երկրի երեսից, չմնա հուշ այն մասին, ինչ արվել է՝ լավ կամ վատ։ Բայց դու շարունակում ես առաջվա պես, ինչ-որ բան փոխելն արդեն ուշ է։

«Այն, ինչ տեղի է ունենում ձեր շուրջը,/ այլեւս ձեր գործը չէ»։ Ինչպես այն երկրի աշխարհագրությունը, որը պետք է լքես ընդմիշտ։ Եվ այնուամենայնիվ, ինչպե՞ս է այս ամենը դեռ առնչվում քեզ։ Հենց հիմա, երբ դա այլեւս քո գործը չէ, երբ թվում է, որ ամեն բան արդեն վերջացել է, ամենն ու բոլորը հանդես են գալիս իրական կերպարանքով, ամենն ավելի է հուզում քեզ՝ այնպիսին, ինչպիսին կա՝ փայլի եւ թշվառության մեջ։

Փիլիսոփայությունը մեռյալ լեզու է․ «Պոետների լեզուն միշտ մեռյալ լեզու է․․․Զարմանալի է՝ մեռյալ լեզու, որ օգտագործվում է մտքին ավելի շատ կյանք հաղորդելու համար»։¹ Միգուցե ոչ թե մեռյալ լեզու, այլ բարբառ։ Այն, որ փիլիսոփայությունն ու պոեզիան խոսում են մի լեզվով, որը քիչ է, քան լեզուն, դա դառնում է նրանց կարգի, նրանց հաստուկ կենսաուժի չափորոշիչը։ Աշխարհի չափումը, գնահատումը բարբառով՝ մեռյալ, ինքնահոս լեզվով, որտեղ նույնիսկ ստորակետ չկա՝ փոփոխման ենթակա։ Շարունակիր խոսել այդ բարբառով հիմա, երբ վառվում է քո տունը։

Ո՞ր տունն է հրդեհվում։ Երկիրը, որտեղ ապրո՞ւմ ես, Եվրոպա՞ն, թե՞ ամբողջ աշխարհը։ Միգուցե մենք չգիտենք, բայց տներն ու քաղաքներն արդեն այրվել են՝ մի մեծ հրդեհի ժամանակ, որը ձեւացնում էինք, թե չենք նկատում։ Որոշներից միայն որմնանկարներով զարդարված պատերի կտորներ են մնացել, տանիքների եզրեր, անուններ, բազմաթիվ անուններ, որոնք արդեն կրծել է կրակը։ Եվ այնուահանդերձ մենք այնքան բծախնդրորեն ծածկում ենք դրանք սպիտակ սվաղով եւ կեղծ բառերով, որ դրանք ամբողջական են թվում։ Մենք ապրում ենք հիմնովին հրդեհված քաղաքներում ու տներում, ասես դրանք դեռ կանգուն են, մադիկ ձեւացնում են, թե ապում են այնտեղ եւ դուրս են գալիս զբոսանքի քողարկված ավերակներով, ասես դրանք դեռ հին, ծանոթ թաղամասերն են։

Բայց հիմա կրակը փոխել է ձեւն ու էությունը, դարձել է թվային, անտեսանելի ու սառը, ու հենց դրա համար այն ավելի է մոտեցել, մենք բոլորս կրակի ներսում ենք, այն մեզ շրջապատում է ամեն վայրկյան։

Այն, որ քաղաքակրթությունը (բարբարոսությունն էլ),  քանդվում է այլեւս չհառնելու համար, արդեն եղել է, եւ պատմաբանները սովոր են թվագրել արհավիրքներն ու աղետները։ Բայց ինչպե՞ս կարող ենք դառնալ քանդված աշխարհի վկաներ, եթե մեր աչքերը կապված են, դեմքը՝ փակված։ Հանրապետության վախճանի վկաներ, որը քանդվում է՝ կորցրած փայլն ու հպարտությունը, նսեմացված ու վախեցած։ Այս կուրությունը անհույ է հատկապես այն պատճառով, որ աղետի ենթարկվածները ձեւացնում են, թե կառավարում են աղետը, նրանք երդվում են, որ տեխնիկապես հնարավոր է ամեն բան վերահսկողության տակ պահել, որ նոր աստծո կամ նոր երկնքի անհրաժեշտություն չկա՝ միայն արգելքներ, փորձագետներ եւ բժիշկներ։ Խաբեություն եւ գողություն։

Ինչպիսի՞ն պիտի լինի Աստված, որին չեն հասցեագրվում ոչ աղոթքներ, ոչ զոհեր։ Իսկ ի՞նչ է օրենքը, որը չի ճանաչում ոչ հրաման, ոչ կատարում։ Եվ ի՞նչ է բառը, որը չի նշանակում եւ չի կառավարում, բայց իրականում մնում է ի սկզբանե եւ նույնիսկ դրանից էլ առաջ։

Մշակույթը, որն ի վերջո զգում է մոտալուտ մահը, փորձում է հնարավորինս երկար կառավարել իր վախճանը պերմանենտ ատակարգ դրության օգնությամբ։ Ամբողջական համախմբումը, որի մեջ Յունգերը տեսնում էր մեր ժամանակի էությունը, հարկ է դիտարկել հենց այս տեսանկյունից։ Մարդիկ պետք է համախմբվեն, նրանք պետք է ամեն պահ զգան արտակարգ դրությունը, որը բծախնդրորեն կարգավորում են այդպիսի լիազորություն ունեցողները։ Բայց եթե նախկինում համախմբումը կոչված էր միավորելու մարդկանց, ապա հիմա այն ուղղված է նրանց մեկուսացմանը եւ օտարմանը մեկը մյուսից։

Վաղուցվանի՞ց է տունն այրվում։ Վաղուցվանի՞ց արդյոք։ Անկասկած, հարյուր տարի առաջ, 1914-18 թվականներին Եվրոայում տեղի ունեցավ մի բան, որը չվնասված եւ կենդանի թվացող ամեն բան նետեց խելագարության կրակի մեջ։ Երեսուն տարի հետո նորից կրակը բոցավառվեց եւ այդ ժամանակվանից չի դադարել մոխիրի տակ անթեղված, մարմանդ այրվել։ Բայց միգուցե հրդեհը շատ ավելի վաղ է սկսվել, երբ մարդու՝ փրկության եւ առաջընթացի կույր ձգտումը միացավ մեքենաների ու կրակի ուժին։ Այս ամենն արդեն հայտնի է եւ կարիք չկա կրկնելու, դրա փոխարեն մենք պետք է մեզ հարց տանք, թե ոնց ենք կարողացել այդ ժամանակ ապրել ու հավատալ, որ ինչ-որ բան մնացել է անվնաս հդեհվող տարածքի կենտրոնում կամ դրա եզրեին։  Ինչպե՞ս կարող էինք մենք շնչել բոցը, ի՞նչ ավերակների կամ ի՞նչ խաբեության հենվեցինք։

Եվ հիմա, երբ կրակը չկա, այլ կան միայն թվերը՝ թվերը եւ սուտը, մենք, իհարկե, դարձել ենք թույլ ու միայնակ, բայց արդեն պատրաստ չենք փոխզիջման, մեզ ամեն ինչ պարզ է ավելի, քան երբեւէ։

Եթե շենքի ճարտարապետական հիմնական խնդիրը երեւում է միայն վառվող տանը, ապա հիմա կարող ենք տեսնել, թե Արեւմուտքի պատմության մեջ ինչի վրա է արված խաղադրույքը, ինչ է նա փորձել հասկանալ ամեն գնով, եւ թե ինչու է այս ամենը դատապարտված եղել անհաջողության։

Դա նման է նրան, որ իշխանությունն ամեն գնով փորձեր բռնել բուն կյանքը, որը նա ստեղծել է։ Սակայն որքան էլ ուժգին փորձեր յուրացնել եւ վերահսկել այն բոլոր հնարավոր գործիքների օգնությամբ՝ արդեն ոչ միայն ոստիկանական, այլեւ բժշկական  եւ բարձրտեխնոլոգիական, այն միշտ խուսանավելու է նրանից, որովհետեւ ըստ էության անորսալի է։ Բուն կյանքը կառավարելը մեր ժամանակի խելագարությունն է։ Մարդիկ, որոնց հասցրել են մաքուր կենսաբանական գոյության, այլեւս մարդ չեն, մարդկանց կառավարումը դառնում է իրերի կառավարում։

Ուրիշ տուն, որտեղ ես երբեք չեմ ապրի, բայց որն իմ իսկական տունն է, այլ կյանք, որը ես չեմ ապրել, թեպետ կարծել եմ, թե ապրում եմ, ուրիշ լեզու, որով ես գրել եմ վանկ առ վանկ, բայց այդես էլ չեմ կարողացել դրանով իսկապես խոսել․․․ Դրանք բոլորն այնքան ենիմը, որ ես երբեք չեմ ունենա դրանք։

Երբ միտքն ու լեզուն տարանջատվում են, մենք կարծում ենք, թե կարող ենք խոսել՝ մոռանալով, որ խոսում ենք։  Պոեզիան եւ փիլիսոփայությունը թեպետ ինչ-որ բան ասում են, չեն մոռանում, որ ասում են, նրանք հիշում են լեզուն։ Եթե մենք հիշում ենք լեզուն, եթե մենք չենք մոռանում, որ կարող ենք խոսել, ուրեմն մենք ազատ ենք, մենք սահմանափակված չենք իրերով ու կանոններով։ Լեզուն գործիք չէ, այն մեր դեմքն է՝ բացությունը, որի մեջ մենք ապրում  ենք։

Լեզուն ամենամարդկայինն է, որ  ունենք։ Մարդն ունի դեմք, այլ ոչ թե դունչ կամ ռեխ, որովհետեւ նա բաց է ապրում, որովհետեւ իր դեմքով նա մերկացնում է իրեն եւ շփվում է։ Ահա թե ինչու դեմքը քաղաքականության մասն է։ Մեր ոչ քաղաքական ժամանակը չի ցանկանում տեսնել իր դեմքը, պահում է այն հեռավորության վրա, քողարկում ու ծածկում է։ Այլեւս չպիտի լինեն դեմքեր, միայն թվեր եւ թվանշաններ։ Նույնիսկ բռնապետն է հիմա անդեմ։

Քեզ ողջ զգալ․ պատասխանել սեփական զգայականությանը, նրբանկատորեն ենթարկվել ժեստին՝ հնարավորություն չունենալով ընդունել այն կամ խուսափել դրանից։ Ողջ լինելու զգացողությունը ինձ համար կյանքը հնարավոր է դարձնում, եթե նույնիսկ բանտված լինեի վանդակում։ Եվ ավելի իրական ոչինչ չկա, քան այդ հնարավորությունն է։

Շուտով կմնան միայն վանականներն ու հանցագործները։ Եվ ամեն դեպքում, չի կարելի պարզապես մի կողմ քաշվել՝ հավատալով, որ կկարողանանք դուրս գալ մեզ շրջապատող աշխարհի ավերակներից։ Քանի որ ավերը դիպչում է նաեւ մեզ, մենք նույնպես այդ ավերակների բեկորներից ենք։ Եվ մենք պետք է սովորենք օգտագործել դրանք զգուշությամբ, որպեսզի մեզ չնկատեն։

Ծերացում՝ «աճել միայն արմատներով, ոչ ճյուղերով»։ Արմատներ գցել, այլեւս ոչ մի ծաղիկ ու տերեւ։ Կամ, ավելի ճիշտ, լինել հարբած թիթեռի նման՝  թռչող իր ապրածի վրայով։ Անցյալում դեռ կային ճյուղեր ու ծաղիկներ։ Եվ դեռ կարելի է դրանից մեղր պատրաստել։

Դեմքը Ատծո մեջ է, իսկ ոսկորները աթեիստական են։  Դուրսը մեզ մղում է դեպի Աստվածը, ներսում՝ կմախքի համառ, ծաղրող աթեիզմն է։

Եթե մարմինն ու հոգին անքակտելիորեն կապված են, ապա միայն ոգու շնորհիվ։ Ոգին մարմնի ու հոգու արանքում երրորդ տարր չէ, դա պարզապես նրանց պատահական, հրաշք համընկնումն է։ Բիոլոգիական կյանքը աբստրակցիա է, եւ այդ աբստրակցիան պետք է կառավարել ու բուժել։

Միայն մեզ համար փրկություն լինել չի կարող։ Փրկություն կա, քանի որ կան ուրիշները։ Եվ խնդիրն այստեղ բարոյական պատկերացումները չեն, թե ես պետք է նրանց պիտանի լինեմ։  Փրկություն կա միայն այն բանի շնորհիվ, որ ես մենակ չեմ․ ես կարող եմ փրկվել միայն որպես մեկը շատերի շարքում, որպես ուրիշը ուրիշների մեջ։ Մենակ ինձ պետք չէ փրկություն, ես իսկապես անպետք եմ դրա համար, եւ սա մենակության հատուկ ճշմարտությունն է։ Փրկությունը մի չափում է, որը բացվում է, որովհետեւ ես մենակ չեմ, որովհետեւ գոյություն ունեն բազմաթիվ ուրիշներ։ Մարմին ստանալով՝ Աստված դադարեց եզակի լինել, դարձավ մեկը մարդկանցից՝ շատերի նման մեկը։ Այդ պատճառով քիստոնեությունը պիտի կապեր իրեն պատմությանը եւ հետեւեր իր ճակատագրին մինչեւ վերջ։ Եվ երբ պատմությունը քայքայվում ու մահանում է, ինչպես թվում է այսօր, քրիստնեությունը նույնպես մոտենում է իր մահվանը։ Նրա անշտկելի հակասությունն այն է, որ նա պատմության ամբողջ ընթացքում փրկություն էր փնտրում պատմության սահմաններից դուրս, եւ երբ պատմությունն ավարտվում է, նրա ոտքերի տակից հողը փախչում է։ Եկեղեցին իրականում համերաշխ էր ոչ թե փրկության հետ, այլ փրկության պատմության, եւ քանի որ այն փրկություն էր որոնում պատմության միջոցով, կարող էր ավարտվել միայն ապաքինմամբ։ Եվ երբ ժամանակն եկավ, այն, առանց երկմտելու զոհաբեեց փրկությունը առողջությանը։

Անհրաժեշտ է փրկությունը պոկել իր պատմական համատեքստից, գտնել ոչ պատմական այլընտրանք՝ այլընտրանք պատմությունից դուրս գալու համար։

Լքել տեղն ու իրավիճակը՝ չմտնելով այլ տարածքներ, շպտել անձն ու անունը՝ չվերցնելով ուրիշներինը։

Դեպի ներկա կարելի է շարժվել միայն հետընթաց, մինչդեռ դեպի անցյալ գնալու համար պետք է շարժվել առաջ։ Այն, ինչ մենք անցյալ ենք համարում, միայն մեր երկարատեւ վերադարձն է ներկային։ Անցյալից տարանջատվելն ուժի առաջին պաշարն է։

Մեզ բեռից ազատողը շնչառությունն է։ Շնչառության մեջ մենք անկշիռ ենք, մեզ հրում են, ասես թռիչքի մեջ՝ ծանրության ուժի սահմաններից դուրս։

Մենք պետք է նորից սովորենք դատել, բայց այնպիսի դատ է մեզ պետք, որը ոչ կպատժի, ոչ կխրախուսի, ոչ կարդարացնի, ոչ կդատապարտի։ Գործողություն առանց նպատակի, որը գոյությունը զրկում է ցանկացած նպատակից՝ անպայմանորեն  անարդար ու սուտ։ Միայն ընդմիջումը՝ ժամանակի եւ հավիտենականության արանքում ընկած պահը, որի մեջ հազիվ տեղավորվում է կյանքի կերպն առանց ավարտի եւ ծրագրերի, առանց անվան ու հիշողության, եւ դրա համար էլ այն փրկում է, բայց ոչ թե հավիտենականության համար, այլ «յուրատեսակ հավիտենականության»։ Դատողություն՝ առանց նախապես հատատված չափանիշների։ Եվ այնուամենայնիվ, հենց դրա համար է քաղաականությունը, քանի որ այն վերադարձնում է կյանքին բնականությունը։

Զգացմուններն ու զգացականությունը, զգացողություններն ու եսասիրությունը ժամանակակից իրականությունն են։ Ցանկացած զգացողության մեջ կա զգացմունքի զգացում։ Ցանկացած ինքնաընկալման, ինքն իրեն զգալու կարողության մեջ՝ այլության, տարբերվելու զգացում, ընկերության զգացում, դեմքի ընկալում։

Իրականությունը քող է, որի միջով մենք ընկալում ենք հնարավորը՝ այն, ինչ կարող ենք եւ չենք կարող անել։

Հեշտ չէ պարզելը, թե մեր մանկական երազանքներից որոնք են կատարվել։ Եվ առաջին հերթին՝ այն կատարվածները, որ սահմանակցում են անկատար մնացածների հետ, եւ որոն բավարար են, որ ստիպեն համաձայնվել մեզ շարունակել ապրել։ Մահից վախենում են, որովհետեւ անկատար  երազանքների կույտը չափազանց շատ է մեծացել։

«Ցլերն ու ձիերը չորս ոտք ունեն, դա այն է, ինչ ես կոչում եմ Երկինք։ Սանձահարել ձիուն, սրախողխող անել ցլին՝ ահա սա եմ անվանում մարդ։ Ահա թե ինչու եմ աում՝ հոգ տարեք, որ մարդը չավիրի երկինքը ձեր մեջ, հոգացեք, որ դիտավորությունը չավիրի երկնայինը»։

Լեզուն մնում է հրդեհվող տանը։ Ոչ թե հենց լեզուն, այլ հավերժական, նախապատմական, թույլ ուժերը, որ պահպանում ու հիշում են այն՝ փիլիսոփայությունն ու բանաստեղծությունը։ Իսկ ի՞նչ են նրանք պահպանում, ի՞նչ են հիշոմ լեզվի մասին։ Ոչ այս կամ այն կարեւոր պնդումը, ոչ այս կամ այն հավատի կամ անհավատության հոդվածը, ավելի շուտ՝ հենց փաստը, որ կա լեզու, որ առանց անվան մենք բաց ենք անվան մեջ, եւ այդ բացությամբ, ժեստով, դեմքով մենք անճանաչելի ենք ու դիմակազերծ։

Բանաստեղծությունը՝ բառը, միակն է, որ մնացել էր մեզ, երբ մենք դեռ չգիտեինք ինչպես խոսել․ լեզվի ներսում թույլ լսվող երգը, բարբառը կամ դարձվածքը, որ մենք լիարժեք չենք կարող ըմբռնել, բայց որը չենք կարող չլսել՝ նույնիսկ երբ տունը հրդեհվում է, նույնիսկ երբ իրենց այրվող լեզվով մարդիկ շարունակում են հիմարություններ դուրս տալ։

Բայց արդյոք գոյություն ունի՞ փիլիսոփայության լեզու, ինչպես բանատեղծությանն է։ Փիլիսոփայությունը պոեզիայի պես բնակվում է լեզվի մեջ, եւ միայն բնակության ոճն է տարբերում  նրան պոեզիայից։ Լեզվի ոլորտում երկու լարում, որ հատվում են մի կետում, ապա անդադար հեռանում։ Եվ ցանկացած մեկը, ով ճիշտ բառ է արտասանում՝ հասարակ, պինդ բառ, արդեն գտնվում է այդ լարման մեջ։

Նրան, ով տեսնում է, թե ինչպես է տունը այրվում, կարելի է ստիպել նայել  իր այն եղբայրներին, որ  թվում է, թե չեն նկատում դա՝ արհամարահելով ու անտեսելով։ Բայց մի՞թե այդ մարդիկ, որ չեն տեսնում ու չեն մտածում, արդեն իսկ լեմուրներ չեն, այսինքն՝ մեռած հոգիներ, որոնց համար դու ստիպված ես լինելու պատասխան տալ վերջին օրը։ Գիտակցումը, որ տունդ այրվում է, քեզ բարձր չի դասում նրանցից, հակառակը՝ հենց նրանց ես տեսնելու վերջին անգամ, երբ կրակը մոտենա։ Ի՞նչ կկարողանաս ասել նրանց արդարացնելու համար խղճի խայթն այդ մարդկանց հանդեպ, որոնք այն կարգի չեն հասկանում տեղի ունեցողը, որ թվում են անմեղ։

Վառվող տան մեջ դու շարունակում ես անել այն, ինչ անում էիր առաջ, բայց դու չես կարող չտեսնել, որ կրակը քեզ մերկ է ցույց տալիս հիմա։ Ինչ-որ բան փոխվել է՝ ոչ քո արածի մեջ, այլ նրա, թե ինչ ինչ ձեւով ե թույլ տալիս նրան մտնել աշխարհ։ Բանաստեղծությունը՝ արտասանված հրդեհվող տանը, ավելի ազնիվ ու ճշմարիտ է, քանի որ այն ոչ ոք չի լսելու, քանի որ ոչինչ չի երաշխավորում, որ այն դուրս կպրծնի կրակից։ Բայց եթե պատահմամբ նա գտնում է ընթերցողին, ապա վերջինը ոչ մի կերպ չի կարող խուսափել իրեն դիմող ապոստրոֆայից՝ այդ անօգնական, անհասկանալի, խուլ ձայնից։

Միայն նա, ով հնաավորություն չունի լսված լինելու, կարող է ասել ճշմարտությունը՝ այսինքն միայն նա, ով խոսում է տնից, որն անգթորեն լափում է կրակը։

Մարդը վերանում է այսօր, ինչպես անհետանում է դեմքը՝ նկարված ծովափնյա ավազին։ Բայց այն, ինչ զբաղեցնում է նրա տեղը, այլեւս չունի աշխարհ՝ դա միայն մերկ, լռելայն կյանքն է առանց պատմության՝ թողնված իշխանության ու գիտության ողորմությանը։ Հնարավոր է՝ այս քաոսից կարող է մի օր դանդաղ կամ միանգամից ինչ-որ այլ բան հայտնվել՝ ոչ աստված, իհարկե, բայցեւ ոչ ուրիշ մարդ, մի նոր կենդանի, նոր հոգի, որ ապրում է այլ կերպ․․․

1. Pascoli G. Il ritorno in Poesie e prose scelte. Milano, Mondadori, 2002.

Թարգմանությունը՝ Գրողուցավի
Աղբյուրը՝ այստեղ