– Չեմ ուզում,– ասում էր մայրս,– չեմ ուզում՝ իմ երեխան աղավաղվի, նա պիտի հայերեն իմանա, հայ մեծանա, էդ ռուսական դպրոցների շրջանավարտները հայ չեն…
Ինձնից տասնինը տարով մեծ քույրս իր ձեռքն էր վերցրել իմ դաստիարակության գործը և ինձ նկարչական, երաժշտական, պարարվեստի դպրոցներ տանելուն զուգահեռ որոշել էր նաև ռուսական դպրոց տեղափոխել։ Նա ստիպված եղավ շատ երկար համոզել մորս, փաստարկներ բերել, բացատրել, որ հայերենն ինձ ավելի քիչ է պետք գալու, քան ռուսերենը, որ առանց ռուսերենի ես մարդ չեմ դառնա, իսկ հայերեն այսպես թե այնպես կսովորեմ տանը։ Փաստարկների շարքում նա բերում էր ռուսական դպրոցների կրթական բարձր մակարդակը, այնտեղ սովորող երեխաների ընտանիքների մասին էր խոսում, որոնք իբր առավել ինտելիգենտ էին։ Առաջին անգամ այդ առիթով լսեցի քաղքենի ու քաղքենիություն բառերը, որոնք որպես մեղադրանք մայրս շպրտում էր քրոջս երեսին։ Քույրս էլ իր հերթին մեղադրում էր մորս հետադիմության և ժամանակի պահանջները ճիշտ չըմբռնելու համար։ Տարբեր սերունդների երկու ուսուցիչների միջև վեճը թեպետ երկար տևեց, բայց մայրս ի վերջո տեղի տվեց, և պատճառն այն չէր, որ քույրս կարողացավ համոզել նրան։ Պատճառը նպատակահարմարությունն էր, ընդամենը ինձ ամեն օր դպրոց տանելը, որ դրված էր քրոջս ու մորս ուսերին։ Նրանցից մեկնումեկը աշխատանքի գնալիս վերցնում էր ինձ իր հետ, և կախված նրանց ժամաքանակներից, առավոտյան ժամեր ունենալ-չունենալուց, ես հաճախ էի դպրոց փոխում ու համարյա ամեն ուսումնական տարվա սկզբին կանգնում էի գրատախտակի մոտ նորեկի կարգավիճակով։ Այդ շրջանում մայրս աշխատում էր հատուկ գիշերօթիկում, ուր ինձ տանել չէր կարող, իսկ քույրս ռուսական դպրոցում էր աշխատում, և այդպիսով իմ ճակատագիրն արդեն կանխորոշված էր։
Հիմա պատկերացրեք մի երեխա, որի ընտանիքում հայերեն են խոսում, և որը ռուսերեն միայն մի քանի բառ գիտի։ Ահա այդ երեխան, դասարանի գերազանցիկի հովանավորությանը հանձնված, ստիպված է լսել դասեր ռուսերեն լեզվով։ Ես, որ մինչ այդ սովոր էի միայն բարձր գնահատականներ ստանալ, ստիպված էի ընտելանալ երկուսներին։ Քույրս և եղբայրներս, իհարկե, օգնում էին դասերը պատրաստելու հարցում, բայց տնային աշխատանքներիս գնահատականն էլ երկուսից չէր բարձրանում։ Քույրս ասում էր, որ դրա պատճառը ռուսական և հայկական դպրոցների կրթական մակարդակի տարբերությունն է։ Իսկ մայրս առավել հակված էր վարկածին, որ դասվարը հատուկ է ինձ ցածր նշանակում, որովհետև ինքը նրան, ինչպես ասում են, վերաբերմունք ցույց չի տալիս։
– Ես քեզ ասում էի՝ էդ կաշառակեր քաղքենիների ձեռը մի գցի իմ երեխային, ես չեմ կարող կաշառել ու սիրաշահել, ես չեմ կարող էդքան իջնել իմ մակարդակից…
Քանի որ հայրս միշտ բարձր պաշտոններ էր ունենում, ինձ ընդգրկել էին «շիշկաների»՝ պաշտոնով մարդկանց երեխաների դասարանում։ Ռուսական դպրոցների նմանատիպ դասարանների դասվար լինելը յուղոտ գործ էր, քանի որ ծնողները վերաբերմունք էին ցույց տալիս դասվարներին, որ նրանք քաղցր աչքով նայեն իրենց ձագերին։ Իմ ծնողները հին մարդիկ էին ու այդ նոր՝ ուշսովետական բարքերը խորթ էին նրանց։ Նրանք խորհրդային մարդկանց այն սերնդին էին պատկանում, որոնք կոմունիստ էին ոչ թե կուստոմսով, այլ հոգով։ Մայրս բռնադատվածի զավակ էր ու հրաժարվել էր կուսակցությանն անդամագրվելուց՝ չնայած պաշտոնի ամեն բարձրացման ժամանակ նրա առջև դրվել էր այդ պահանջը։ Բայց հոգով կոմունիստ էր։
Մայրս «մարդու դաստիարակության» շատ յուրօրինակ մեթոդ ուներ. համարում էր, որ մարդ են դառնում նրանք, ովքեր մեծանում են ցնցոտիների մեջ։ Ինձ նախորդած իր չորս զավակներին ամեն կերպ ջանացել էր հագցնել այնպես, որ նրանք չտարբերվեն շրջապատի չքավոր երեխաներից, որ կոլխոզի նախագահի երեխաները իրենց բարձր չդասեն հասակակիցներից։ Ու հիմա ինձ էլ էր այդպես հագցնում։ Իսկ ռուսական դպրոցը նորաձևության կենտրոն էր, ուր ուսուցիչներն ու երեխաները հաճախում էին ոչ թե գիտելիք ստանալու նպատակով, այլ իրենց զգեստները ցուցադրելու։ Ճիշտ է՝ այն ժամանակ աշակերտները համազգեստ էին հագնում՝ հայտնի «ֆորմա-ֆարտուկը», բայց դրանց մեջ էլ տարբերություններ կային, որ պայմանավորված էին հիմնականում արտադրության վայրով՝ գերմանական, մոսկովյան, տեղական։ Այդ ֆորմաները իրենց տերերին բաժանում էին համապատասխան կաստաների։ Սակայն մեր դասարանում տեղական հագնող չկար, նրանցը միայն գերմանականն ու վատագույն դեպքում մոսկովյանն էր։ Ես ընդհանրապես դուրս էի այդ դասակարգումից, քանի որ այն, ինչ մայրս հագցնում էր ինձ, հազիվ թե ուրիշ մեկը կարողանար ճարել։ Դա քրոջս՝ քսան տարի առաջ հագած ֆորման էր, որը ժամանակի ընթացքում ցեցը տեղ-տեղ ծակել էր, ու մայրս կարկատել էր այն, պահել իր հաջորդ աղջկա համար։ Նա կարող էր իր գրպանին գերմանական ֆորմա էլ թույլ տալ, բայց ես տեղականին էլ էի համաձայն, միայն թե այդ ցնցոտին չլիներ։ Սակայն մորս համար հագուստը, ինչպես արդեն ասացի, փիլիսոփայություն էր։ Ու չնայած նրա ջանքերն ուղղված էին այն բանին, որ պաշտոնյայի երեխան չտարբերվի հասարակ աշխատավորի երեխայից, ես խստապես տարբերվում էի իմ բոլոր հասակակիցներից՝ պաշտոնյայի երեխա լինեին, թե հասարակ աշխատավորի։
Եթե այդ ֆորմային, երկուսներին, ռուսերենի չիմացությանը գումարենք նաև մշտական ուշացումներս, որոնց համար դասվարն ինձ նախատում էր, և որոնց համար պատասխանատու էր բացառապես քույրս, կարելի է պատկերացնել, թե որքան ճիգ կպահանջվեր ինձնից որևէ առաջադիմություն ցուցաբերելու համար։ Մանավանդ, որ մայրս չէր կաշառում դասվարին, ու սա առիթը բաց չէր թողնում դասընկերներիս ներկայությամբ ինձ ստորացնելու համար։ Այդ տարեց, գորտնուկավոր, ռուս կինը չէր ալարել, ծաղրանկար էր արել ինձ վրա ու փակցրել դասարանի պատին. մուշտակով մի աղջնակ, որի միայն մուշտակն էր շատ աղոտ հիշեցնում մուշտակս, դասարանի կիսաբաց դռնից վախվորած նայում էր, իսկ նկարի տակ մեծ-մեծ տառերով գրված էր. «Опять опоздала, узнали?1»։ Ու չնայած այդ ծաղրանկարն արված էր ապաշնորհ մարդու ձեռքով ու ինձ բոլորովին նման չէր, բոլորը ճանաչել էին ինձ։
Պաշտպանվելու համար սկսել էի քնել դասերին կամ հաճախ ձև էի անում, թե քնած եմ։ Օրեցօր ավելի ու ավել էի ամփոփվում իմ մեջ։ Եվ շրջապատի ռեպլիկներին արձագանքում էի ուշացումով կամ չէի արձագանքում։ Այդպես վաստակեցի «քնած» անունը։
Իմ անունը Քնած էր, և ես ամեն կերպ աշխատում էի համապատասխանել իմ անվանը։ Ես անուն ունեի՝ ի տարբերություն շատ-շատերի, որոնք կրում էին բոլորովին իմաստազուրկ անուններ։ Ես կարող էի մոռանալ հոկտեմբերիկի նշանը կամ վզկապը, ու այդ աններելի մեղքի համար արդարացում ունեի՝ քնածությունը, որն արդեն բացահայտված էր ու անվանված։ Հիմնականում ոչ թե պատահաբար, այլ դիտավորյալ էի մոռանում սովետական աշակերտի այդ ատրիբուտները։ Սխալ կլինի ասել, թե դիտավորության պատճառը գաղափարական անհամաձայնությունն էր։ Ես ատում էի բռնությունը, պարտադրանքը և Լենին պապիկին, որ այդ բռնության ու պարտադրանքի մարմնացումն էր։ Երբ իմացա, որ նա ազատագրել է ժողովուրդներին ու մարդկանց ստրկությունից, իմ գլխում հարց ծագեց, թե այդ ինչպե՞ս է ազատագրել, որ մարդիկ մինչև հիմա աշխատում են, և արդյոք հիմա էլ պետությունը չէ նրանց շահագործում։ Շատ լավ են տպավորվել ընտանիքիս անդամների դեմքերն այդ մտքերն արտահայտելուս պահին, և վախը՝ տպված նրանց դեմքերին։ Այդ ժամանակ նրանց վախն իմ մտքի ընթացքով ու ընկալունակության պակասով բացատրեցի։
– Հիմար-հիմար խոսում ես,– ասաց մայրս, ու ես հավատացի նրան, բայց շատ տարիներ անց այդ մտքերը գտա նշանավոր անարխիստների գրություններում ու մտածեցի, որ մերոնց իմ մտքի արտառոց, տարիքին անհամապատասխան հասունությունն էր երևի վախեցրել։ Շատ ավելի ուշ կռահեցի, որ հարազատներս ոչ այնքան ինձ համար էին վախենում, որքան իրենք իրենց, որովհետև եթե ես նման մտքեր արտահայտեի ընկերներիս կամ ուսուցիչներիս ներկայությամբ, նրանք չէին կարողանա ապացուցել, որ դա իմ, բացառապես իմ մտքի արգասիքն է և պայմանավորված չէ տանը ունեցած խոսակցություններով։
Չնայած անվանը, երկուսներին, ռուսերենի չիմացությանը, ուշացումներին, Քնածը կարողացավ ստիպել հարգել իրեն, և ռուսական դպրոցում անցկացրած վերջին շաբաթներին նա ոչ միայն սկսել էր երեքներ ու չորսեր ստանալ, այլև խաղում էր դասընկերների հետ, նույնիսկ երկրպագուներ ուներ, և Քնած անունը իր բացասական, ծաղրական երանգը փոխել, քնքշանք էր ձեռք բերել։ Երբ սկսվեց ազգային զարթոնքը…
– Վերջ, ես իմ երեխային հայկական դպրոց եմ տանում, դու քեզ համար երեխա ունեցիր ու թեկուզ անգլիական դպրոց տար։
Ու նորից կանգնած էի գրատախտակի առջև նորեկի կարգավիճակով, նորից հանձնված գերազանցիկի հովանավորությանը, որից ինձ հաջողվեց ազատագրվել հենց առաջին օրը։ Ես հենց առաջին օրը իմ բախտն առա ձեռքս ու սկսեցի հինգեր ստանալ։ Քույրս դա բացատրում էր ռուսական և հայկական դպրոցների կրթական մակարդակի տարբերությամբ, իսկ մայրս՝ Արշակ արքայի առասպելով։
Ես ամուր ու ինքնավստահ կանգնել էի մայրենի դպրոցի հողին, երբ եղավ երկրաշարժը։ Իմ դպրոցը միակն էր մեր քաղաքում, որ չփլվեց, մինչդեռ ռուսական դպրոցը հողին էր հավասարվել։ Մի օր էլ լսեցի, որ ռուսական դպրոցի մեր դասարանի Էդգարը զոհվել է։ Հատուկ եմ ասում՝ լսեցի, որովհետև իսկապես լսել եմ, ու չեմ կարող հիմա հավաստի ասել, որ այդպես էլ եղել է՝ հաշվի առնելով մանկական հուշերի անվստահելիությունը։ Ճիշտ է, ես հետո նրան երբեք չտեսա, բայց հայկական տեղափոխվելուս օրից մեր ռուսական դպրոցից շատերին այլևս չեմ տեսել, ու նրանք ինձ համար ավելի կենդանի չեն, քան
Էդգարը։
Դժվար է ասել՝ Էդգարն իսկապե՞ս զոհվել էր երկրաշարժի ժամանակ, թե՞ դա իմ մանկական երևակայության ստեղծագործ աշխատանքն էր։ Ես, օրինակ, մինչև վերջերս կարծում էի, թե հայրս հրաշքով է փրկվել երկրաշարժից։ Պատմությունն այսպիսին էր. նա իր ստորադասին ինչ-որ հանձնարարություն է տալիս, որը սա չի կարողանում կատարել ու հա դիմում է հորս, դուրս է կանչում նրան՝ ինչ-որ բան ցույց տալու։ Հայրս ջղայնացած դուրս է գալիս, զգում է, որ հողը ոտքի տակ երերաց, շրջվում է, տեսնում՝ իր հիմնարկի տեղը փոշու ամպ է։ Ես գիտեի, որ հայրս բացառիկ բախտավոր մարդ էր, ու այս դրվագը հաստատում էր դա։ Երկու օր առաջ իմացա, որ հորս հիմնարկը միակն էր եղել մեր քաղաքում այդ թվերին կառուցված նմանատիպ շինություների մեջ, որ երկրաշարժից չէր փլվել, քանի որ հայրս անձամբ էր հետևել իր հիմնարկի շինարարությանը և շինարարներին պարտադրել կատարել այն հավուր պատշաճի։
Այս դրվագը կարևոր է նրանով, որ տարիներ հետո, երբ ուսումնասիրում էի Առաջին և Երրորդ հանրապետությունների ստեղծման պատմությունը, դրա մեջ բախտի տարր էի նշմարում, ասես այդ անկախությունները ակամա բաներ լինեին՝ թելադրված ոչ թե խելամիտ գործողությունների հաջորդականությամբ, այլ պատահականության գործոնով։ Ու աչքիս առջև միշտ հառնում էր հորս կերպարը՝ ամպի փոշուն նայելիս։ Հիմա, երբ գիտեմ, որ հորս փրկությունը ոչ թե բախտի բան էր, այլ նրա հեռատեսության, զգուշության, օրինապահության արդյունքը, Հայաստանի անկախության մասին չգիտեմ ինչ մտածել…
Հայաստանի անկախությունը մեր դասարան եկավ իմ եռագույն ներկած վզկապով։ Հիշում եմ՝ դա զայրացրեց իմ դասղեկին, բայց ես ինձ ազատամարտիկ էի զգում. ինչպես ֆիդայիներն էին կռիվ տալիս թուրքերի դեմ, այդպես ես մարտնչում էի ընդդեմ ուսուցիչների։ Ուզում էի, որ աշակերտներին Դուք-ով դիմեն, ու դպրոցում հաստատվի փոխադարձ հարգանքի մթնոլորտ։ Վախը, որ սփռում էին դասատուներն աշակերտների վրա, ինձ նվաստացուցիչ էր թվում ոչ միայն աշակերտների համար։ Ես չէի հարգում ուսուցիչներիցս ոչ մեկին, ինձ հարգանքի անարժան էին թվում ուսուցիչներն ընդհանրապես, որովհետև նրանք իշխանության մարմնացումն էին։ Ինձ մտահոգում էր՝ ի՞նչ բան է իշխանությունը և ո՞վ, ի՞նչ իրավունքով է լիազորում իշխանությամբ։
Մեր փոքրիկ քաղաքն ալեկոծվում էր միտինգներից։ Մայրս ինձ իր հետ միտինգների էր տանում։ Սովորաբար այլ երեխաներ չէին լինում։ Դա երեխաների տեղ չէր։ Մարդիկ խոսում էին բորբոքված և հայրենասիրական ճառեր էին արտասանում։ Մայրս էլ իր բանաստեղծություններն էր կարդում հարթակից։ Հաճախ անձրև էր գալիս, բայց մարդիկ չէին հեռանում, բացում էին իրենց հովանոցներն ու շարունակում լսել, թե ինչ են ասում հարթակից։ Մի անգամ խոսք տվեցին ինչ-որ փախստականի, որ հենց նոր էր հասել մեր քաղաք։
Մի տանջված բիձուկ էր, որի ձայնը կտրտվում էր հուզմունքից։ Պարզ չէր՝ մարդկանց առջև ելույթ ունենալո՞ւց, թե՞ փորձություններից էր հուզված, որոնց միջով անցել էր։ Հանկարծ բիձուկն իր տարօրինակ հայերենով ասաց. «Թուրքը չի թողնում, որ մենք մեր տներում գիշերները հանգիստ քնենք»։ Բայց վերջին բառն իրենց բարբառով ասաց, ձևափոխված, ու միտինգի տեղում հավաքված մարդիկ միահամուռ ծիծաղեցին։ Ինձ դա տարօրինակ թվաց, բիձուկը ծիծաղելի բաներ չէր պատմում, և ես հարցրի մորս, թե ինչու են ծիծաղում մարդիկ։
– Հեչ,– ասաց մայրս ցրողական,– սխալ ասեց բառը։
Մարդն այդպիսի սարսափելի բաներ է պատմում, և միայն մի բառ սխալ ասելու համար այդպես ծիծաղո՞ւմ են։ Ես, իհարկե, հասկանում էի, որ այդ սխալ արտասանված բառը ինչ-որ այլ բան է նշանակում։ Դա իմ առաջին շփումն էր իշխանությունից սպրդած, չգրաքննվող աշխարհի՝ հայհոյանքի հետ։ Ավելի մանրամասն այդ աշխարհի հետ ծանոթացա, երբ սկսեցի շփվել գրողների ու արվեստագետների հետ։ Դրա համար էլ հայհոյանքն ինձ համար ունեցավ անսովոր նշանակություն՝ ոչ թե վիրավորանքի ու բռնության, այլ ազատության այն մթնոլորտի, որով ներծծված էին մեր փոքրիկ, գավառական քաղաքում տեղի ունեցող միտինգները։ Ազատության և սիրո, որովհետև ուրիշ էլ ե՞րբ և որտե՞ղ, եթե ոչ միտինգին էր հնարավոր սիրահարությունը։ Մարդկանց մոխրագորշ անձրևանոցների ու հովանոցների արանքը ճեղքելով՝ մենք միշտ գտնում էինք իրար ու ամոթխած ժպտում։ Միայն ես ու ինքն էինք երեխա այդ բազմության մեջ։ Բայց նրան ոչ ոք բերած չէր լինում, նա ինքն էր գալիս։ Որովհետև նա տղա էր՝ իր բախտի տերը։
«Միացում», «Ազատ-անկախ Հայաստան», «Ղարաբաղը մերն է»,– գոչում էր հրապարակում հավաքած բազմությունը՝ բռունցքները գլխավերևում պահած։ «Երևան», «Ֆիզ-մաթ», «Ազատություն»,– գոռում էի ես տանը՝ բռունցքս թափահարելով։ Ես ուզում էի փախչել մեր տնից, որ մի կատարյալ դպրոց էր մորս ու քրոջս պատճառով։ Ուզում էի փախչել սիրուց։ Ուզում էի լինել իմ ներկայի ու ապագայի տերը։ Միակ ելքը ֆիզմաթ գիշերօթիկ դպրոցն էր, որտեղ սովորել էր մեծ եղբայրս քսանմեկ տարի առաջ, և ես չէի հասկանում, թե ինչու նրան կարելի էր գնալ Երևան, ինձ՝ ոչ։ Պաստառներ էի փակցնում տան պատերին՝ «Երևան» և «Ֆիզ-մաթ» կարգախոսներով։
Ես չեմ պայքարել Հայաստանի անկախության ու Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքի համար, բայց պայքարել եմ իմ անկախության ու ինքնորոշման իմ իրավունքի համար։ Պայքարել եմ, ու իմ պայքարը պսակվել է հաղթանակով։ Հիմա, հետին թվով ինձ անհնար է թվում Հայաստանի անկախությունն առանց իմ պայքարի ու հաղթանակի։ Հայաստանն ազատ ու անկախ էր, որովհետև ազատ ու անկախ էի ես։ Այլևս երբեք գույներն այդքան վճիտ ու հյութեղ չեն լինի, որքան իմ ու Հայաստանի անկախության առաջին տարիներին։ Ի՞նչ պատահեց ինձ, և ի՞նչ պատահեց Հայաստանին։ Մեր անկախությունը սիրո պես եղավ՝ գեղեցիկ սկսվեց ու չքացավ, մնացին միայն հետևանքները, ինչպես ծանր հիվանդությունից հետո։
Ես սկսեցի սիրել Լենին պապիին այն պահից, երբ հասկացա, որ նրա ստեղծած պետությունը փլվում է։ Խորհրդային միությունն ինձ պատկերանում էր որպես մի մեծ, գանձերով բեռնված, խորտակվող նավ, իսկ Լենին պապին՝ այդ նավի նավապետը։ Բոլորի նման ես էլ փորձում էի նավի վրայից թռցնել, փրկել այն, ինչին հասնում էր ձեռքս։ Ոմանց ավարը գործարաններն ու ֆաբրիկաներն էին, մյուսներինը՝ արժեզրկվող փողով գնված մեծ քանակությամբ անպետք ապրանքներ, իմը՝ նամականիշեր, բացիկներ, օրացույցներ, թղթադրամներ ու մետաղադրամներ… Այդ ամենը հավաքում էի թոռներիս համար։ Մեծ հետաքրքրությամբ էի զննում տատիս՝ «Նիկոլի թվի» դրամները, կահույքի ու սպասքի բեկորները, զարդերը, ու ջղայինանում էի, որ ավելի մեծ քանակությամբ հին իրեր չի պահպանել։ Որոշել էի տատիցս լավ տատ լինել և ուզում էի թոռներիս նվերներ հասցնել այն ժամանակից, որի ժամանակակիցը հասցրի լինել մի կարճ շրջան։ Նույն նպատակով չհանձնեցի Խորհրդային Միության անձնագիրը՝ մի ամբողջ բեմադրություն խաղալով անձնագրային սեղանում։ Ոչ, ես չեղա ԽՍՀՄ քաղաքացի, բայց նորանկախ Հայաստանը, պատերազմի ու աղքատության մեջ խրված, մի քանի տարի դեռ սովետական անձնագիր էր տալիս իր քաղաքացիներին։
Հիմա այնքան լավ չեմ պատկերացնում թոռներիս խանդավառությունը, որքան՝ տասից տասնյոթ տարեկանում, բայց գիտեմ՝ մի օր անպայման կասեմ նրանց.
– Ես եղել եմ հոկտեմբերիկ ու պիոներ,– ու ափսոսանքով կավելացնեմ,– ու թեպետ չհասցրեցի լինել Խորհրդային Միության քաղաքացի, բայց այդ երկրի անձնագրերից ինձ էլ բաժին հասավ,– և ծանր քայլերով կգնամ դեպի դարակը, կհանեմ կարմիր անձնագիրը ու կշարունակեմ պոետի բառերով,– կարդացեք, նախանձեք…
1 Նորից ուշացել է, ճանաչեցի՞ք:
«Չի վաճառվում» գրքից
Լուսանկարը՝ Բախշի Խաչատրյանի
