«Ծիածան»ի հեղինակը գավառացի երիտասարդ մըն է. Ակնցի Մերուժան Պարսամյանին պես. սա՛ տարբերությունով, որ մինչ Պարսամյան թոթափած է իր ծննդավայրին ազդեցությունը, Մեծարենցի մեջ տեղ֊տեղ նշմարելի է անոր հետքը: Բինկյան Մեծարենցի գյուղը Արածանիի ափունքը ժեռուտ խորշի մը մեջ ամփոփված է. բայց քերթողին թողունք իր գյուղին նկարագրությունը. Կիրճին խորը, ժայռին ծոցն է գյուղանկարը փռված, տարտամորեն, հսկայական արծիվի մը ձևերով, մագիլները խորասուզած խորշերու մեջ մըթամած: («Ծիածան», — Այգերգ) Այս գյուղը որ իր ծառաստաններն ու արոտավայրերը իր դիմացը առած նստեր է, թեև ինքնին
համակ բանաստեղծություն, զարմանալի է, որ ժամանակին չէ ունեցած իր սիրերգակները,
աշուղները. իր երգերը ամենն ալ Ակնա մտքին ծնունդներն են՝ կամ անոնց այլացումները (variante).
ուրեմն Մեծարենցին մնացեր է անոր առաջին «Մտքի գինով» ը ըլլալու փառքը. սակայն, որքան ալ որ
հպարտ զգա ինքզինքը այս մասին, մյուս կողմեն ալ չի կրնար չցավիլ, որ իր հաճույքը անխառն չէ.
որովհետև «Ծիածան» իր ծննդավայրին հարազատ ցոլացուցիչը չէ, կամ չէ՛ կրցած ըլլալ՝ այնքա՜ն
կանուխ բաժնված ըլլալով անկե. ինչ որ մնացած է իր քով անկե, խանդաղատելի մանկականությամբ
մը հիշակերտված, անշուշտ չպիտի բավեր հզոր լիություններ արտահայտելու:
Հիմակ որ «Ծիածան» ին մեջ գյուղին դերը ճշդվեցավ, կարելի է ըսել անմիջապես, թե իրեն
գլխավոր ազդակ եղած են Պոլսի միջավայրը, ֆրանսական գրականությունը կամ քիչ մըն ալ
անգլիականը. այս ազդեցությունները սակայն բացարձակ եղած չեն, քանի որ Մեծարենց երբեք
անոնց մենամոլությունը ունեցած չէ:
«Ծիածան» ի հեղինակը, կամ Շավասպ Ծիածան, մեր նոր բանաստեղծներուն մեջ
նորագույններեն է. 1903ին սկզբնավորած, ահա՛վասիկ քիչ ատենի մեջ խուրձ մը երգեր կը բերե մեզի.
պե՞տք է բարեդեպ նկատել նորագույններուն այդ փութկոտությունը. «Անրջանք»ի բազմաբեղուն
հեղինակը վաղը իր մտքին երկվորյա՜կը պիտի ծնի… մինչ անդին, ավա՜ղ, Գոլանճյան դեռ չէ
տրցակած իր երկին նախհունձքը:
Չըլլա՞ որ օր մը այս աճապարկոտները զղջան իրենց եռանդին վրա, ինչպես ըրին երբեմն ,
«Մրմունջք»ին և «Հիշատակաց ծաղիկներ»ուն հեղինակները. մեկը իր հատորին «ներողամիտ
ընթերցողը ըլլալե ավելի անոր անխնա քննադատը» դարձավ. իսկ մյուսը «մորուտի սեզեր» կոչեց իր
երբեմնի ծաղիկները: Ի՜նչ լեղի հեգնություն ըլլալու է, իրա՜վ, տարիներու ճշդացույց ապակիին մեջեն
իր պզտիկությունը, իր ոչնչությունը դիտել. բայց այդ դառնությունը միևնույն ատեն առողջ քաջալեր
մը, զտված հպարտություն մը չէ՞ միթե. միշտ արհամարհել, նույնիսկ ատե՛լ կարենալ երեկի
2
գոյությունն ու արժանիքը դեպ ի բարեշրջում առնված երջանիկ քայլին մեջ, օ՜հ, ինչքա՜ն զգացված
վայելք մը ըլլալու է ասիկա:
«Ծիածան»ի հեղինակն ալ կրած է անշուշտ այս տպավորությունները. որովհետև իր ընթացքը
թվաբանական հառաջատվություն մը եղած է դեպ ի բարելավում, ինչ որ պիտի կրնանք տեսնել՝
հետևելով իր հետզհետեական բարգավաճումին:
Երբ իր առաջին հրատարակությունները քննենք, կը տարվինք հարցնելու թե արդյոք կանուխ
հրապարակ ելած չէ՞ Մեծարենց, և կամ պիտի չշահե՞ր սպսելով որ հակումները զարգանային իր
մեջ. և ուժի կատարյալ գիտակցությունով սկսեր իր բանաստեղծական վերթևումներուն. այս
հարցումին պատասխանը երևութապես դրական, կ’երկճղի սակայն երբ քիչ մը հոգեբանորեն քննվի
խնդիրը. կամ այն է, որ իրոք պիտի կրնար առանց հրապարակվելու աճեցնել իր ձգտումները,
հակումները ճշդել, խորհրդածել, զարգանալ, լիանա՛լ վերջապես. և կամ գուցե իր խարխափանքին
մեջ չգտներ լուսավոր ճամբան, զուրկ ըլլալով լավագույնը արտադրելու փառասիրության
օրըստօրեական մղումեն. այս մասին բացարձակորեն խոսիլ անկարելի է:
Իր առաջին հրատարակությունները, ուրեմն, որոնք իր առաջին արտադրությունները չեն
սակայն, ունին իրենց մեջ անարժեքներ. հեղինակը արդեն խոհեմությունը ունեցած է անոնց մեկ
մասը կապոցեն դուրս թողելու. տակավին նետվելիքներ կային անշուշտ. բայց հոս վարանած է
հեղինակը, որովհետև իր կարծիքով, ինչպես առիթ պիտի ունենանք տեսնելու, ի՛ր կարծիքով այդ
զանցառելի հասկերուն թիվը այնքա՜ն շատ պիտի ըլլար որ… հազիվ քանի մը ատոքներ պիտի
մնային: Բայց ասիկա զուտ անձնական կարծիք մըն է, ու սահման մը կաուրկե անդին անցնելու իրավունք չունի հեղինակը. այդ սահմանը ոչնչություններ կը գծեն զայն, ուրեմն ինչ որ աչքառու,
բացարձակ ոչնչություն մը չէ, հեղինակը արտաքսել չի կրնար. ի՞նչ է որ բանաստեղծին կոչումը,
«Բանաստեղծը Սիրո կը նմանի. և իր պաշտոնն է ճամբաները լուսավորել: Անիկա կ՚առնե կը տանի
յուրաքանչյուր հոգի իրեն ճակատագրված վայրերեն և ցույց կու տա անոր հրեշտակային գանձեր»:
Այսպես կը սահմանե բանաստեղծին դերը Սեն֊Ժոռժ տը Պուելիե` բնութենապաշտներուն
ռահվիրան: Որքան ալ որ այդքան գեղեցիկ դեր մը արժանավորապես կատարած ըլլալու
հավակնությունը ունեցած չըլլար «Ծիածան»ի հեղինակը, դարձյալ ինչպե՞ս չխղճահարեր մտածելով,
թե իր անարժեք նկատած մեկ ոտանավորը, ո՞վ գիտե, իրմեն շատ ավելի պարզ հոգիի մը համար
պզտիկ լուսավոր ճամբա մը պիտի բանար թերևս…
Տեսնենք հիմակ, թե բանաստեղծին մտքին մեջեն ինչպե՞ս ծիածանվեր են հավիտենական
զգացումներն ու մտածումները:
Կրնանք երկու շրջանի բաժնել իր ոտանավորներուն շարքը, սկզբնական շրջանը՝ որ
խարխափանքի շրջանն է. և մյուսը՝ որ քիչ թե շատ գիտակից է ու ինքնավստահ։ Իր կանխագույն
ոտանավորներուն մեջ, որոնք առաջին շրջանը կը կազմեն, նշմարելի է սկսնակի վեհերոտ
թարթափումը. հոն զգացումներն ու անոնց արտահայտությունները սաղմնային անստուգություններ
ունին. տեսակ մը տպավորական-նմանողական ազդեցության տակ գրված են անոնքոր բնավ չեն կրեր եսին ցոլքը, ինքնության դրոշմը. այս կարգեն են, օրինակի համար, այս հատորեն դուրս 3 թողվածները և անոնց անմիջական հաջորդները, ինչպես «Ցայգերգ» ը (Դադրեցան ձայներն ամեն…)
որ սիրային հասարակ ոտանավոր մըն է. նույնպես «Եկո՜ւր», «Վայրկյաններ»ը, երկու
«Աշնանային»ները, Սեռենատ»ը և ուրիշ մեկ քանիներ. ասոնց մեջ երբեմն նույնիսկ զգացումը
կեղծված է:
Ո՞վ, արդյոք ո՞վ,
Պիտի տանի սրտես հեռու
Վայելքն աղու
Գրգանքներու՝
Որոնց հոգիս հափրանքն ունի
կ՚ըսե բանաստեղծը, որ վերջեն պիտի երգե հաճախ սպասումը։ Չմոռնանք հիշատակել այս
առաջին շրջանին հրատարակված ուրիշ երկու ոտանավորներ ալ. «Քուն»ը և «Ա՜ն իմ սիրտս է…»ն.
քննադատ մը «Վեռլենյան վարնոց կեղծարարություն» պատվանունը տված էր ասոնցմե առաջինին.
մինչև հոդ երթալու պետք կա՞ր, չեմ գիտեր, ըսելու համար պարզապես թե այդ ոտանավորը մեծ բան
մը չէր արժեր. ես որ Վեռլենը դեռ կարդացած չեմ, փոխանակ ուրախանալու այդ մերձեցումին վրա,
պարզապես զարմացա, որ ինքնին շա՛տ քիչ նշանակություն ունեցող բանաստեղծություն մը
Վեռլենին հետ բաղդատության եզր կազմելու կը ծառայեր: Ուրիշ քննադատ մը լալկանություն կը
հռչակեր «Ա՜ն իմ սիրտս է…»ն. օ՜հ, աս լալկանություն բառը շա՛տ չարչարված է, իրա՛վ որ. մեկը որ
մեր բանաստեղծները դատափետելու մարմաջեն կը բռնվի, երգիծանքը բանաստեղծութենեն
զանազանել չկրցող օրիորդ մը ըլլա ան, թե հարգելի եկեղեցական մը, նեցուկ մը ունի արդեն
պատրաստ«լալկանություն»ը. չե՛մ ջատագովեր երբեք, ու մանավանդ կ’ատեմ անջիղ, հիվանդագին ու մանավանդ ուզված, բռնադատված տխրությունը. սակայն մյուս կողմեն չմոռնանք ալ հոգեկան տրամադրություններն ու պարագաները որոնց տակ կ՚արտադրվին էապես զգացված
տխրությունները: Դառնալով հիշված ոտանավորին, ըսեմ դարձյալ թե հեղինակին աչքին մեծ բան մը
չ՚ երևար անիկա. ու հետո, պզտիկ մեջբերում մըն ալ, եթե չեք ձանձրանար.
…Թույլ խազերու մեղկություններ չունի ան,
Այլ կը սահին հզոր կուրծքին բյուր ձայներ,
Բամբ թառաչներհոծ ու մռայլ Հովն երբ պոնդեր կու տա նամետ գիշերին: (գիշերը՝ Եվոլյան տավիղի նմանցված) Ակնածանքով դիտել կու տամ թե ասիկա լալկանություն չէ՛ երբեք: Այս հիշվածներուն հատուկ սովորականութենեն չեղած են «Սոնադին»ը, «Նոպաներ»ը, «Թրթռումներ»ը. առաջին երկուքը զորեղ, իսկ երրորդը՝ վճիտ ու խորհրդավոր: 4 Երկրորդ շրջանին մեջ բանաստեղծը կը ցնցվի, քիչ մը ու փոփոխություններ կը կրե, թեև դեռ չի կրնար ամբողջովին սկրթել նետել սովորականությունը, ու երբեմն բոլորովին կ’ենթարկվի անոր՝ ինչպես «Աղերսանք»ին մեջ: Իր սիրերգությունները այս շրջանին` կը դադրին ձուլված բաներ
ըլլալե. և կը սկսի իր սերը միշտ բնագեղ տեսարանով մը շրջանակել. զգացումին ընկերացող
տեսարան մը կա, և կամ տեսարանեն վերջ զգացումը կու գա.
Իրիկունը արագորեն կը խոնարհի դեպի խավար.
Բուրմունքներու հաշիշն հոգվույս մեջ կը ցանե հեշտանք մը թույլ,
Երգի խազեր կը կրքոտին տակավ տենդոտ, հուզումնավար.
հետո.
Մութ սենյակիս մեջ կը շրջիմ առջի համբույրն անրջելեն…
ուրիշ օրինակ մը. նախ.
Սարերուն մեջ կը կոծկոծի այգունկոչնակը վանքին, Եղնիկները մթնշաղին` դեպ ի գետափ կը դիմեն.
Հետո,
Ես կ՚երազեմ ծառերուն տակ, ու կը սպասեմ խոլաբար
Լույս-պարիկին՝ որ իղձերըս պսակելու պիտի գար։
Եվ ուրիշ մըն ալ՝ որ սա պես կը սկսի.
Այգն է ծաղիկ երազով լի, ու բալաձիգ՝ թեթևորեն.
Մշուշն անծալ ջրվեժի պես ամբարտակեն վար կը հոսի,
Իր չփույթին մեջ կը շիկնի ոսկի աղջիկն արշալույսի.
և ապա.
Քիչ մըն ալ դո՜ւն ժպտեիր, ա՜հ, հոգվույս համար, որ հիվանդ է.
Նայվածքի խաղորով դառնա աշխարհն ինծի ծափ ու ծաղիկ: Ասոնցմե զատ ունի զուտ նկարագրական ոտանավորներ որոնք զինքը կը բնորոշեն: Այսպես`
«Ցնորոտ Անդորրություններ»ը.
Հեշտ, փալփլուն գիշերներու անդորրություն մը ցնորական…
5
Ցայգն է ժայթքած իր շողակի շատրըվաններն անրջական.
Շանթե աչքեր, բոցե թևեր մտածումիս կ՚անցնին քովեն.
Դաշտերուն վրա հարսնուկներու բոսոր իղձերը կը ցամքին.
«Աքասիաներու Շուքին Տակ»-ը` քնքույշ.
Ծաղիկներեն հուշիկ թերթեր կը թափե
Բուրումներով օծուն հովիկն իրիկվան,
Հոգիներուն կ՚իջնե երազ մը բուրյան.
Ջուրը ցայթքեն ծաղիկ ֊ծաղիկ կը կաթե,
Վճիտ` ինչպես լուսե արցունքը մանկան։
«Գետափի Երազանք»-ը՝ արևոտ ու բուրումնավետ.
Գյուղն համորեն կը մրափե ծոցն արևոտ ժայռերուն,
Տիվանդորրի պահն ըմպած է մեղկ հեշտություն մը սյուքի.
Գետեզրեա ծառաստաններ, միջօրետքի այս պահուն,
Ինձ անծանոթ թավուտքներե կը խրկեն բույրն հեշտանքի…
«Երազի Պահեր»ը` գիշերով ու երազով լի.
Մըտածումը ինչպես ճամբորդ ուղեկորույս,
Կ՚անցնի փութով, անձկագին,
6
Մերթ լուսավետ ու մերթ անլույս
Ճամբաներեն իմ մտքին:
Ու կը հոսի գիշերն ինչպես ծով անհուն
Դեպ ի ափունքն երազիս:
«Տապի Նոպաներ»-ը` տապագին ու բարբարիկ.
Արեգակի բորբ ընձյուղներ կ՚այրեն ամեն իր անխընա.
Ամենուրեք կը խլրտի նոպան տապին տախտապարող։
Շինականներ արևահար ծերունի մը գյուղակ տարին.
Բայց կը տևե դեռ ցորեկին բազմալեզու տենդն հրավառ:
«Հովին Անցքը»` միստիք ու երկյուղալի.
Անդնդագալար օվկիանի պես
Կ՚ուռի այս գիշեր հովն ալիք֊ալիք.
Կը ծծեմ լեղի սարսափն իր ճամբուն…
Ե՞րբ պիտի հասնի իր հանգըրվանին
Արհավրոտ Ուխտին այս գոռ կարավան.
Մարած է քրքում լույսը լամպարիս
Հորդող մութին մեջ հևալեն տրտում.
7
Ա՜հ քո՛ւկդ եմ, ո՛վ ձայն, ո՜վ միստիք ցնցում,
Մինչ դուն կաթոգին հոգվույս կը փարիս։
«Սիրերգ»ը, «Պետրոս Դուրյան»ը, «Վերադարձի երգ»ը, եթե ոչ հասարակ, գեթ հասարակ կերպով
արտահայտված են: «Մթնշաղներ»ը, «Այգերգ»ը հիվանդագին, ընկճող տխրություն մը ունին՝ որ քիչ
մը կ՚արդարանա թերևս սա՛ նկատումով, թե ճշմարիտ հիվանդ մըն է խոսողը. ասոնցմե տարբեր է
անշուշտ «Արևին»ը՝ սանձարձակ բանաստեղծություն մըուր հեշտագին, գրեթե այրող ջերմություն մը կա: Գիշերերգությունները, լուսավետ կամ մթաստվեր, երկար տողանցք մը կը գծեն ամբողջ հատորին մեջ: Գիշերը երկար ատեն իր ազդեցության, իր խանդաղատանքին մեջ պահած է բանաստեղծը. սկիզբները քաղցր ու զվարթ է անոր գրգանքը. Գիշերն անո՜ւյշ է, գիշերն հեշտագի՜ն. կամ. Քերթված մըն է ցայգն համորեն, ջի՜նջ գեղոն
Որ կ՚երփներգե ծափ ու ծիծաղ ու ծաղիկ.
և կամ.
Ցայգն է պայծառ անհունորեն,
Ցոլցլանքովն իր խոլապար.
Օդանույշներ` որ մեղմաբար
Կը մոտենան հոգվույս նորեն:
Պարզկա ցայգուն անուրջին մեջ
Լվալ կ՚ուզեմ հիմակ հոգիս.
և հըրահրել՝ երբեմնի շեջ
Աշտանակներն իմ երազիս:
(«Ցայգն է Պայծառ…»)
Գիշերին մեջ չէ՞ ապաքեն, որ երազները ավելի վառ ու արագ վերթևումներ կ՚ունենան. գիշերին
մեջ, ուր շրջանկարը ա՜յնքան հմայիչ կ՚ըլլա, և սպասումը՝ այնքան քաղցրորեն տաժանագին.
Մութ սենյակիս մեջ կը շրջիմ առջի համբույրն անրջելեն,
Ու շրթունքներս են բոցավառջերմութենեն երազային. Փա՜կ են աչքերս, և կամ հանկարծ մերթ անհամբեր դուրս կը նային. Ա՜հ, լռությունն՝ որ կը տևե, և ստվերներն որ կը քալե՜ն:
(«Խոնջ Իրիկունն Արագորեն»)
Շրթունքս են ծարավ միակ համբույրին…։
Ցնծագին գիշերն է լույս ու լուսին,
Բայց լույսն իմ հոգվույս քիչ֊քիչ կը մաշի՜:
(«Սիրերգ»)
Բայց գիշերվան սերը միշտ կը վերածաղկի.
Զգացում մը բյուրեղե,
Ծիածանի երանգով,
Ըսպասումի մութին քով
Լույս ակոսներ կը պեղե:
Ու այս սերը կ’երկարաձգվի մինչև պաշտամունք. և այդ պաշտամունքը ա՜յնքան խանդոտ է որ
բանաստեղծը կ՚ուզե նույնիսկ գիշերին հավիտենությունը, բացարձակ, անկապտելի
Աստվածությունը.
Կ’ուզեմ որ դադրին ձայներն այս պատիր,
Ու նեկտարիդ դողն ըմպեմ ես անհագ.
Կ՚ուզեմ որ դադրին տիվ ու ժամանակ
Ու դաբիրներուդ իյնամ ծնրադիր:
Հետո երկյուղած աղերսանք մըն ալ.
Ցնորաբե՜ր գիշեր, ա՜հ, ընդունե՜ զիս.
Ընդունե՜, միստիք ո՛վ անդորրություն,
Իմ աղերսակոծ շունչիս սոսավյուն
Եվ համբույրն անանց` զոր կու տա հոգիս։
Բայց վերջապես կու գա ատեն մը` որ գիշերներու այս տարփանքը ժամանակ մը տեղ կու տա
արևին ու տիվին հրայրքին.
Պիտի ըմպեմ բոցն արևին, ճառագայթի եմ ծարավի.
(«Այգերգ»)
Ու թող նըշուլե բաղձիկ հոգվույս մեջ,
Ճառագայթը նախածին,
Վաղորդայններու քրքում արևին:
(«Դեպի Մոռացում»)
Շողա՜, ո՜վ արև, շառափներովդ ոսկեծայր,
Մառախլապատ երկունքիս մեջ`
Ուր մտածումը կը դեգերի ուղեմոլար.
(«Արևին»)
Հոգիես նե՜րս կը խուժե
քրքումն` ալիքի նըման
(«Առտվան Արևին Մեջ…»)
Ամբողջ հատորը գրեթե սպասման երկարաձիգ գիշեր մըն է, աղերսանքներով, հոգերով,
ցավերով, ու երբեմն ալ կայծկլտուն հույսերով լեցուն.
Անձուկին բոցը զիս պաշարեց, ըսպասման հիվա՜նդն եմ.
Գիշերներ միշտ անքուն կըսպասեմ ծիրանի ես դարձին:
Դարձուցե՛ք նավակներս հողմավար, ջըրանո՜ւյշ պայիկներ,
Դարձուցե՜ք նավակներս դյութավար, իրիկվա՜ն հովիկներ:
10
Փորձած է քանի մը ազատ ոտանավորներորոնցմե ոմանք չափին ավանդութենեն թեև զերծած
չեն կրցած սակայն տեղ֊տեղ վտարել արտահայտումի սովորական դարձած, մաշած, թելատած
կերպերը: Օրինա՞կ կ’ուզեք«Դաշտերու Մեջ»-ը, որ խճողված թանձրություն մը ունի. Կյանքի թարմ կաթը ծծելու Հեշտին այգուն ստինքներեն քաղցրածոր. Այս կարգեն է նաև հետևյալ տողը, «Ցնորոտ Անդորրություններ»ուն մեջ, որ մյուս տողերուն բնական խաղացքին մեջեն մարախի մը պես դուրս կը ցատկե. Եվ հուրիներ նոր հոլանած ալապաստրը իրենց կուրծքին: Ուրիշ տող մը «Գետափի Երազանք»են. Ու կը նիրհեմ արբշիռ հովին դյութիչ նեկտարն ըմպած հոդ։
Այս նեկտար բառին կրած չարչարա՞նքը հապա: Տափակ տուն մըն ալ «Այգերգ»են:
Սեր-Արևիդ բոցն երկարե խորերն հոգվույս իմ պատանի.
Զերթ արևին լեզվակն ոսկիոր կը ծծե մշուշն այգուն. Ո՞ւր է ճաճանչն, հուրքը ջերմին՝ որ մառախուղն առնե տանի, Սեր-արևիդ (ևն, ևն.) Անոնց թվումը տաղտկալի հարկ մըն է. մինակ պետք է խոստովանիլ, թե եթե ոչ շատ, գեթ բավական կարելի էր երկարել: Հորինվածի տեսակետին գալով, ըսենք՝ թե Մեծարենց ընդհանրապես հնչուն ու ինքնեկ հանգեր ունի, եթե ասիկա արժանիք մըն է. «ը» ձայնին հաճախությունը շատ զգալի է. բայց նորերը ատիկա ներդաշնակության պայման չեն նկատեր. ճաշակի խնդիր, թերևս: Գալով հատածի կազմության միջոցին բառերու վանկատումին, նորերը կը կարծեն, թե եթե վանկը նայ տառերով կազմված ըլլա, ներդաշնակության դեմ չըլլալե ավելի արտասանության նրբություն մը կու տա. օրինակով խոսի՞նք. Իր երանգնե/րը նրբին. «րը» ձայնը, հոս ըստ տաղաչափության, ներելի չէ, իբրև դիմորոշ հոդով ավարտող. նորերը անճաշակ չեն գտներ այս բանը, ըսի՛: «Ծիածան»-ի բարբառը ունի երաժշտականություններ. իբրև օրինակ հիշենք «Շերամին Նինջը» և «Մտերմիկ Տեսիլներ» ը: Երկուքն ալ քերթության թանկ գեղորներ: 11 Կրճատումի խորթ ձևեր բնավ չունի «Ծիածան»-ին հեղինակը, որչափ որ կը հիշեմ. ասիկա իմ աչքիս արժանիք չի թվիր. դար մը վերջի սերունդը ապահովաբար մեզ ամենս ալ մեկ ջրով պիտի լվա, մեջ ըլլալով այս մասին ամենեն խղճամիտները. և կամ, օրինակի համար, լեզվական խորթություններ, ոչինչ, բայց ոչի՛նչ կը պակսեցնեն արժանիքեն. ինչպես որ անոնց չգոյությունը դրական արժանիք մը չենթադրեր: Իր ձայնյակները անստգյուտ հորինված մը ունին, կարծեմ ասիկա դրական արժանիք մը չէ անշուշտ, բայց մեկը որ ձայնյակներ (sonnet) գրել կ՚ուզե, հարգելու է եղած կանոնները, և կամ հրաժարելու է ձայնյակ գրած ըլլալու հավակնութենեն որ մազի չափ իսկ արժեք չունի:
Վերջակետեն առաջ կրնանք ըսել, թե «Ծիածան»ը ունի թերություններ` ինչպես արժանիքներ.
մետը անշուշտ արժանիքին կողմը պետք է ծռի, այլապես գոյության իրավունք ձեռք բերելու չէր.
սակայն այդ արժանիքը, հարաբերապես, այսինքն բանաստեղծության ընդհանրական ըմբռնումով՝
մեծ բա՞ն մըն է արդյոք, օ՜հ, ոչ անշուշտ: Եթե «Ծիածան»ը հասուն ու բազմակողմանի գործ մը չէ,
տարակույս չկա, որ վիժած մըն ալ չէ: «Ծիածան» մութին մեջ խարխափանք մը չէ. նշմարված
ճամբաներուն լույսը կը թրթռա հոն. ճամբորդը դեռ կը դեգերի սակայն, եթե չի վարանիր. ասիկա
բնական ու ներելի է դեռ շա՛տ երիտասարդ հեղինակի մը համար՝ որ տակավին իր մտային
զարգացումին լիությանը մեջ թևակոխած չէ: Ակներև է, որ համաշխարհիկ բաբախումներ չունի իր
սիրտը. պզտիկ կամ մեծ անձնականություններ միայն ունի դեռ. ամբողջովին բնությունով տոգորված
չէ. բնությունը գլխագիրով, (ինչպես պիտի ուզեր ըսել Հարությունյան ճարտարամտորեն), լեռն ու
դաշտը, հեղեղատն ու առուն չեն մինակ բնություն, ըսելու հա՞րկ կար:
Փափաքելի էր ուրեմն, որ Մեծարենց ջանար իր էութենեն դուրս ելլել. չէ թե մինակ «Ծիածան»ի
հեղինակը, այլ մեր բոլոր բանաստեղծներն ալ մերկանալու են այլևս եսին տաղտկալի
ոչնչաբանություններեն. մեկդի թողունք քիչ մը անմարդկային անձնաբանությունները, բաբախելու
համար Բնության սիրով, բանաստեղծը Բնության ցոլացումը պետք է ըլլա, թե ոչ բանաստեղծ չէ՛
իրապես. քերթվածները իբրև բառ պետք է ունենան տերևին թրթռումը, թռչունին դայլայլը,
մարգերուն գորովը, դաշտին ու լերան մշտանույն զորությունը: Բանաստեղծին ձայնը տիեզերական
հարաբերականության մը լարը պետք է ըլլա, բոլոր գոյություններուն համադրական թրթռումովը
տրոփուն:
1806, Հոկտ. 9
«Ծիածան»ի գրախոսականներեն մեկը ըլլալու սահմանված այս գրությունը եթե այսքան ուշ կը
հրատարակվի, իսկապես ժամանակավրեպ մը չէ՛ սակայն, քանի որ այս ինքնադատությունը
(ինքնադատության փորձը) կրնա կերպով մը «Նոր Տաղեր» ուն հառաջաբանը նկատվիլ. վասնզի
«Ծիածան»ի հեղինակը գեթ մասամբ իր խոստումը հարգած ու հավատքը իրագործած ըլլալու
գիտակցությունը ունի, իրեն և մանավանդ ուրիշներու ուրախության համար:
1908
