Գրիգոր Գրիգորյան/Հայաստան աշխարհ

Դիակը համաչափ շնչում էր։ Ես զարմանքով նայում էի սենյակում հավաքված մարդկանց, որոնք անտարբեր կանգնած էին և ընդհանրապես ուշադրություն չէին դարձնում այն իրողությանը, որ դիակը շնչում է։ Քայլում էի սենյակով մեկ, բազմության մեջ ինչ-որ բան էի փնտրում, ինքս էլ չհասկանալով՝ ինչ։ Գուցե՞ փնտրում էի մեկին, որն ինձ հետ կիսեր իմ անհանգստությունն ու տագնապը, բայց բոլորն այնքան հանգիստ էին ու անտարբեր, կարծես հոգեհանգստի փոխարեն դասական երաժշտության համերգի եկած լինեին։ Անճարությունից գլուխս առա ափերիս մեջ և նստեցի կենդանի հանգուցյալի սեղանի դիմացի իշոտնուկին։ Կողքիս նստածն անմիջապես ձեռքը բարեկամաբար դրեց ուսիս և, իմ ուղղությամբ չնայելով, թեթևակի շշնջաց ․

— Հավե՜րժ վերադարձ, եղբա՛յր, հավե՜րժ սպասում․․․

— Ի՞նչ, — ուսս հետ քաշեցի, որ ձեռքը հեռացնի վրայիցս։

Նա ուշադրություն չդարձրեց հարցիս, ու երբ պատրաստվում էի կրկնել հարցս՝ մի բժիշկ, թևի տակ հաստ գիրք սեղմած, մտավ սենյակ և մոտեցավ դիակին։ Գիրքը դրեց հանգուցյալի մերկ փորին, բացեց, թերթեց մի քանի էջ, փոքր-ինչ ուսումնասիրեց վերջին էջն ու կրկին հայացքն ուղղեց հանգուցյալի կողմ։ Փոքրիկ լապտերը գցեց փակ աչքերին, առաջ եկավ դեպի դիակը, ամենայն ուշադրությամբ զննեց աչքերի հատակն ու խորքը, և թեքվելով իր հաստ գրքի կողմ՝ սկսեց ինչ-որ գրառումներ անել։ Ես ապուշացած հետևում էի այդ տեսարանին, երբ բժիշկն իր պայուսակից հանեց թոքերը լսելու գործիքն ու սկսեց լսել դիակի թոքերը։ Լսեց աջ թոքը՝ գրեց գրքի մեջ, հետո անցավ ձախին ու ավարտելուց հետո կրկին ինչ-որ բաներ արձանագրեց հաստ գրքում։ Թոքալսման անանուն սարքը դրեց պայուսակի մեջ և այնտեղից ներարկիչ հանեց։ Ստուգեց մեջի պարունակությունը, սպիրտով մաքրեց պարանոցի տակի հատվածն ու ներարկիչի պարունակությունը դատարկեց ցցված երակի մեջ։ Ես բերանս բաց շարունակում էի հետևել մեկ բժշկի տարօրինակ լրջությանը, մեկ սենյակում գտնվողների անտարբեր թոհուբոհին։ Բժիշկը հավաքեց իրերը, փակեց հաստ գիրքն ու թևի տակ դնելով՝ հեռացավ սենյակից։

— Դուք էլ տեսա՞ք էդ բժշկին, — բարձրաձայն հարցրի կողքինիս։

— Շըըը՜, — սաստեց ինձ, — կամաց, մի՛ գոռա․ մի քիչ խաղաղվի, երիտասա՛րդ, շատ լարված ես թվում։

— Ոնց խաղաղվեմ․․․ — ցուցամատը դրեց շուրթերիս, ու ես անմիջապես լռեցի։

Այդ պահին հավաքված ամբոխի մեջից մի հոգևորական դուրս պրծավ և ձեռքի խնկամանը հետ ու առաջ թափահարելով՝ մոտեցավ դիակին։ Ծուխ արձակող խնկամանը հանգուցյալի կրծքավանդակին դնելով՝ հոգևորականը աջ ծոցագրպանից հանեց «Նարեկը», իսկ ձախից՝ մեկ ծխախոտ։ Ծխախոտը վառեց, դրեց շուրթերի արանքն ու կիսաբաց աչքերով սկսեց շշուկով «Նարեկ» կարդալ։ Մի փոքր կարդում էր, հետո շուրթերից հանում էր ծխախոտը, մոխիրը թափ տալիս շնչող հանգուցյալի փակ աչքերին և կրկին շարունակում «Նարեկի» ընթերցումը։ Այս տարօրինակ արարողակարգը տևեց այնքան, մինչև ծխախոտի կրակը հասավ դեղին ֆիլտրին։ Հոգևորականը ծխախոտը հանգցրեց դիակի պորտի մեջ, «Նարեկը» մտցրեց սև սքեմի տակ, խնկամանը վերցրեց հանգուցյալի կարմրած կրծքավանդակի վրայից, մի քանի անգամ թափահարեց նրա վրա և խաչակնքվելով՝ հեռացավ հանգուցյալի սեղանից։

— ․․․

— Մի էլ փորձիր հասկանալ, — չտրված հարցիս պատասխանեց կողքիս նստածը։

Այդ պահին հավաքվածների մեջ տարօրինակ իրարանցում նկատվեց, բոլորը սկսեցին ճանապարհ բացել ինչ-որ մեկի համար։ Որոշակի դադարից հետո գզգզված շորերով մի «փրչոտ» արագ քայլերով անցավ հատուկ իր համար բացված նեղ ճանապարհով և մի քանի անգամ սուր գործիքով հարվածեց սեղանին դրված դիակին։ Ես անմիջապես ոտքի կանգնեցի։ Նա խոժոռ հայացքով նայեց ինձ, վայրենի գազանի պես ուժեղ մռնչաց, ու ես ինքնաբերաբար ընկա իշոտնուկին։ «Փրչոտը» լկտիաբար սկսեց ծիծաղել անճոռնի ծիծաղով, հետո ևս մի քանի անգամ սուր գործիքով հարվածեց դիակին ու նույն բացված ճանապարհով էլ հեռացավ սենյակից։

— Ինչո՞ւ․․․ Ինչո՞ւ․․․ Ինչո՞ւ չբռնեցին․․․ Ինչո՞ւ թողեցին, որ խփի ու հանգիստ հեռանա․․․

— Դե սրանց մեծ մասը դավաճան է, իսկ մի մասն էլ վախկոտ, — շարունակում էր իմ կողմ չնայել կողքիս նստածը։ — Դու էլ դեռ վախկոտ ես։

— Բայց․․․

— Շըըը՜, տե՛ս, — ցուցամատը մուտքի կողմ պարզեց, — գալի՜ս են, հեսա փրկելու են։

Մի քանի տղամարդ, պլպլան սև հագուստ հագած, ներս եկան ու աթոռը դրեցին հանգուցյալի ոտքերի դիմաց՝ հենակը դեպի դիակը։ Խորքից դանդաղ քայլերով դեպի աթոռն էր քայլում խորաթափանց հայացքով մի փողկապավոր։ Նա եկավ, նույնքան դանդաղ բարձրացավ աթոռին և սկսեց ինքնամոռաց բարձաձայն ճառել։ Ամբոխի աղմուկի մեջ այդքան էլ լավ չէր հասկացվում, թե ինչի մասին է պարոնն այդքան ջանասիրաբար բղավում, սակայն դատելով նրա շարժումներից՝ վստահաբար կարելի էր գուշակել, որ նրա երկար ճառի հիմնական նյութը համամարդկային բարձր արժեքներն էին, որոնք հնազանդություն ու «խոհեմություն» էին պարտադրում բոլորիս։ Նույն պահին սևազգեստ մարդիկ ևս մեկ աթոռ բերեցին և այս անգամ դրեցին շնչող դիակի գլխի հետևի կողմում՝ կրկին հենակը դեպի հանգուցյալը։ Վայրկյաններ հետո մեկ ուրիշ փողկապավոր հայտնվեց նոր աթոռի մոտ և բարձրանալով աթոռին՝ երկու ձեռքերը պարզեց իր դիմաց կանգնած փողկապավորի ուղղությամբ ու սկսեց ոչ պակաս եռանդով արտասանել նախօրոք անգիր արված իր ճառը։ Երկկողմանի կիրքն ու «լենինյան» շարժումները ոչնչով չէին հուզում ոչ սենյակում հավաքված ամբոխին, ոչ էլ հանգիստ շնչող անհանգիստ դիակին։ Այդ թեժ գոռգոռոցների մեջ կրկին հայտնվեց «փրչոտը» և, հանելով սուր գործիքը, սկսեց նորից ուջգնորեն ծակծկել սեղանին դրված մերկ դիակը։ Այս անգամ ես ոտքի չկանգնեցի․ ցավ զգում էի, բայց տանելի էր, ամբողջությամբ դողում էի, բայց աչքերս արդեն սովոր էին, գիտակցությունս ու մարմնիս անդմաները որոշակի թմրածության մեջ էին։ Չգիտես որտեղից հայտնվեցին հոգևորականն ու հաստ գիրքը թևի տակ սեղմած բժիշկը։ Հոգևորականը, խնկամանը հետ ու առաջ անելով, պտտվում էր հանգուցյալի սեղանի շուրջը, իսկ բժիշկը թաց թրջոցով տանջահար դիակի վրայից մաքրում էր «փրչոտի» հարվածներից ծորացող արյունը։ Որքան ավելի կրքով էին ճառախոսներն իրենց մեղրածոր ճառն արտասանում, միմյանց կշտամբում, վիրավորում, սպառնում, այնքան ավելի ուժեղ էր «փրչոտը» խփում հանգուցյալին, այնքան ավելի եռանդով էին իրենց պարտականությունները հնազանդորեն կատարում բժիշկն ու հոգևոր հայրը։ Ճառախոսները միաժամանակ իջեցրին իրենց տաբատների շղթան և սկսեցին միզել շնչող հանգուցյալի մարմնի վրա․․․

 Ես անճարությունից փակեցի աչքերս։

— Մի՛ փակիր աչքերդ, — կողքինիս ձայնը շատ հարազատ էր դարձել, — նայիր սրանց, լա՛վ հիշիր, չմոռանաս երբե՛ք․ սեղանին պառկածին սիրիր անմնացորդ, իսկ մյուսներին ատիր ամբողջ հոգով․․․

— Բայց․․․

— Շըըը՜, արդեն գալիս է։

Ճառամոլներն արագ քաշեցին իրենց տաբատների շղթան ու իջան աթոռներից, բժիշկը փակեց հաստ գիրքը, «փրչոտը» թաքցրեց իր սուր գործիքը, և բոլորը, հետևելով հոգևոր հոր օրինակին, արագորեն անհետացան տեսադաշտից։ Ամբոխի մեջ երևաց Մայրը, որի թաց աչքերում կարելի էր կարդալ երբեք չավարտվող երկար մի պատմություն, որը սկիզբ էր առել դեռ շատ դարեր առաջ, երբ Հայկը գործի էր դրել իր նետ ու աղեղը․․․ Մայրը մոտեցավ Որդուն, նստեց կողքին, կնճռոտ ձեռքը դրեց Որդու ծակծկված մարմնի հին ու նոր վերքերի վրա և, իր մեջ խեղդելով արդեն սովորական դարձած ցավի ու դառնության արցունքները, դժվարությամբ ժպտաց մինուճարին։

— Ե՞րբ է այս ամենի ավարտը, որտե՞ղ է թաղումը, — հացրի ես՝ ինքս էլ չհասկանալով հարցի իմաստը։

— Հավե՜րժ վերադարձ, եղբա՛յր, հավե՜րժ սպասում․․․ Թաղում չկա, թաղում չի էլ եղել երբևէ․ վաղն էլ հոգեհանգիստ կլինի, մյուս օրն էլ, ու էն մյուս օրն էլ․․․ Այնքան կլինի, մինչև քո մեջի Սերն ու Ատելությունը վերջնականապես մերձենան և նոր ուժ ծնեն, վայրենի՛ ու մահացո՛ւ, հաղթանակներ ծնող ավերի՛չ մի ուժ․․․ Հավե՜րժ վերադարձ, որդի՛, հավե՜րժ սպասում։