Եվ այսպես, անցավ մի տարի։ Ուղիղ մեկ տարի է, ինչ ես մոտեցա այս տանը: Եվ ճիշտ ինչպես հիմա, անձրեւի շղարշը վարագուրում էր պատուհանները, եւ կեչիների վրա նույն թախիծով թոշնում էին վերջին տերեւները։ Ոչինչ, թվում է, չէր փոխվել շուրջբոլորը։ Բայց ես ինքս խիստ փոխվել էի։ Մենության մեջ կնշեմ հուշերի երեկոն․․․
Հատակը ճռճռացնելով՝ անցա իմ ննջասենյակ եւ նայեցի հայելուն։ Այո, տարբերությունը մեծ է։ Մեկ տարի առաջ ճամպրուկից հանած հայելու մեջ սափրված դեմք էր արտացոլվում։ Կողքից բացված բախտը զարդարում էր քսաներեքամյա գլուխը։ Ներկայումս բախտն անհետացել էր։ Մազերը հետ էին գցված առանց հատուկ հավակնությունների։ Բախտով ոչ մեկին չես հմայի երկաթուղուց երեսուն վերստ հեռավորույան վրա։ Նույնը վերաբերում է սափրվելուն։ Վերին շուրթի վրա պինդ հիմնավորվել է ատամի կոշտ, դեղնած խոզանակ հիշեցնող շերտը, այտերը քերիչի էին նմանվել՝ այնպես, որ հաճելի է թեւը քորել այտով, եթե հանկարծ քոր գա։ Միշտ այդպես է լինում, եթե սափրվես շաբաթը ոչ թե երեք, այլ մեկ անգամ։
Կարդացել եմ մի տեղ․․․ չեմ հիշում՝ որտեղ․․․ մի անգլիացու մասին, որ անմարդաբանակ կղզի էր ընկել։ Հետաքրքիր անգլիացի էր։ Կղզու վրա այնքան էր մնացել, որ աչքին չեղած բաներ էին երեւում։ Եվ երբ նավը մոտեցավ կղզուն, ու նավակը ափ հասցրեց փրկարարներին, նա՝ մենակյացը, դիմավորեց նրանց ատրճանակի կրակոցով՝ նրանց մտապատրանքի, դատարկ ջրային դաշտից ծնված խաբկանքի տեղ դնելով։ Բայց նա սափրված էր։ Անմարդաբնակ կղզում ամեն օր սափրվում էր։ Հիշում եմ՝ ահռելի մեծ հարգանք հարուցեց իմ մեջ Բրիտանիայի այդ հպարտ որդին։ Եվ երբ ես այստեղ էի գալիս, ճամպրուկիս մեջ եւ անվտանգ «Ժիլետ» կար մի դյուժին սայրերով, եւ վտանգավորից կար, եւ խոզանակ կար։ Ես հաստատ որոշել էի, որ ամեն օր սափրվելու եմ, քանի որ այստեղ ոչնչով վատ չէ անմարդաբնակ կղզուց։
Բայց ահա մի օր՝ լուսառատ ապրիլին, ես շարեցի բոլոր այդ անգլիական սքանչելիքները արեւի թեք ընկնող շողի տակ, եւ հազիվ հասցրել էի աջ այտս մշակել փայլելու աստիճան, երբ ներս խուժեց Եգորիչը՝ ձիու պես դոփդոփելով ճղված ճտքավոր կոշիկներով, եւ զեկուզեց, որ ծննդաբերություն է տեղի ունենում թփերում, որ Արգելոցի կողքին են, գետի վերեւում։ Հիշում եմ՝ սրբիչով մաքրեցի ձախ այտս եւ դուրս թռա Եգորիչի հետ։ Եվ երեքով վազեցինք գետի մոտ՝ պղտոր եւ վարարած տերեւաթափ ուռուտների կողքին՝ մանկաբարձուհին զսպանակավոր նրբունելիով, մառլյայի փաթեթով ու յոդի սրվակով, ես՝ վայրի, չռված աչքերով, իսկ մեր հետեւից՝ Եգորիչը։ Նա յուրաքանչյուր հինգ քայլը մեկ նստում էր գետնին եւ անեծքներով հանում ձախ կոշիկը․ տակացուն պոկվել էր։ Քամին մեզ ընդառաջ էր սուրում՝ ռուսական գարնան քնքուշ ու վայրի քամին, մանկաբարձուհի Պալագեա Իվանովնայի սանր-մազակալը դուրս էր ցցվել մազերից, մազափունջը քանդվել ու թփթփացնում էր ուսին։
-Որ ի՞նչ ես ամբողջ գրողի տարած փողդ խմում,- քթի տակ եւ ձեռի հետ ասում էի Եգորիչին,- դա խոզություն է։ Հիվանդանոցի պահակն ես, բայց ոնց որ բոսյակ լինես։
– Էդ ինչ փող է, որ,- ջղային վրա տվեց Եգորիչը,- քսան մանեթի համար մարտիրոսաց չարչարանք քաշել․․․ Ախ, անիծված․․․,- Նա ոտքը խփում էր գետնին կատաղած վարգաձիու պես,- Փող․․․ Դրանով ոչ թե կոշիկ չես առնի, սկի ուտել-խմելուն չի հերիքում․․․
– Խմելը քեզ համար ամենակարեւորն է,- շնչակտուր ասում էի խզվող ձայնով,- դրա համար էլ թափառաշրջիկի տեսք ունես։
Փտած կամրջակի մոտ ցածրաձայն ու աղիողորմ բղավոց լսվեց, այն թռավ գետի կտրուկ վարարող հատվածի վրայով ու հանգավ։ Մենք մոտ վազեցինք ու տեսանք կեղտակոլոլ, կուչուձիգ եկող մի կնոջ։ Գլխաշորն ընկել էր, եւ մազերը կպել էին քրտնած ճակատին, նա չարչարանքի մեջ չռում էր աչքերը եւ պատառոտում քուրքը։ Վառ արյունը ցնցղվել էր առաջին, նոսր, բաց կանաչ խոտի վրա, որ ծլել էր պարարտ, ջրով հագեցած հողից։
– Չհասավ, չհասավ,- արագ-արագ ասում էր Պալագեա Իվանովնան, եւ ինքը՝ գլխաբաց, վհուկի նման, բացում էր կապոցը։
Եվ հենց այդտեղ, ունկնդրելով դեպի մգված, փայտյա կամրջակալները հորդող ջրի զվարթ բառաչը, ես եւ Պալագեա Իվանովնան ընդունեցինք արական սեռի նորածնին։ Ողջ ընդունեցինք եւ մորն էլ փրկեցինք։ Այնուհետեւ երկու խնամողը եւ Եգորիչը՝ ձախ ոտքից բոբիկ, ազատագրված վերջապես ատելի, փտած տակացուից, ծննդկանին պատգարակով տեղափոխեցին հիվանդանոց։
Երբ նա, արդեն հանգստացած ու գունատ, պառկած էր՝ սավաններով ծածկված, երբ նորածինը տեղավորվեց կողքի օրորոցին, եւ ամեն բան կարգի բերվեց, ես հարցրի նրան․
– Ի՞նչ էիր մտածել, այ երեխամայր, կամրջից ավելի լավ տեղ չէիր գտե՞լ ծնելու։ Ինչո՞ւ ձիով չէիր եկել։
Նա պատասխանեց․
– Սկեսրայրս ձի չտվեց։ Հինգ վերստ է ընդամենը՝ ասաց, կհասնես, դու առողջ կնիկ ես, կարիք չկա ձիուն իզուր չարչարելու։
– Հիմար է քո սկեսրայրը ու խոզ,- ասացի։
– Ախ, ինչ խավարամիտ ժողովուրդ է,- կարեկցանլով ավելացրեց Պալագեա Իվանովնան, ապա քթի տակ ծիծաղեց։
Ես որսացի նրա հայացքը, այն ուղղված էր իմ այտին։
Դուրս եկա եւ ծնարանում նայեցի հայելուն։ Հայելին ցույց էր տալիս նույնը, ինչ սովորաբար՝ ծռված դեմք՝ բացահայտ ապուշի ծռված դեմքը, որի աջ աչքին կարծես թե հասցրել են։ Բայց մի հարցում հայելին ոչ մի մեղք չուներ՝ այդ ապուշի աջ այտին կարելի էր պար գալ, ինչպես պարկետի վրա, իսկ մյուսը պատված էր թավ, շիկակարմիր մացառուտով։ Սահմանը ծնոտով էր անցնում։ Ես հիշեցի դեղին կազմով մի գիրք, որի վրա գրված էր «Սախալին»։ Այնտեղ տարբեր տղամարդկանց լուսանկարներ կային։
«Սպանություն, ներխուժում, արյունոտ կացին,- մտածեցի ես,- տասը տարի․․․ Այնուամենայնիվ ինչ յուրահատուկ է իմ կյանքը անմարդաբնակ կղզու վրա։ Պետք է գնալ, սափրվել մինչեւ վերջ»։
Ներշնչելով ապրիլյան օդը, որ բարձրանում էր սեւաթույր դաշտերից՝ լսում էի ագռավների աղմուկը կեչիների կատարներից, աչքերս կկոցում էի առաջին արեւից, քայլում էի բակի միջով, գնում էի շարունակելու սափրվելը։ Ցերեկվա ժամը երեքն էր մոտավորապես։ Իսկ սափրվելն ավարտեցի ես երեկոյան իննին։ Երբեք, որքան նկատել եմ, Մուրյեվոյում երբեք այդօրինակ անակնկալները , ինչպես թփերի մեջ ծննդաբերւթյունը, մենակ չեն գալիս։ Հենց իմ տան շեմին ձեռքս հպեցի դռան բռնակին, դարպասի մոտ ձիու մռութ երեւաց, եւ ցեխակոլոլ սայլը ուժեղ թափ տվեց։ Կնիկ էր քշում եւ բարակ ձայնով գոռում․
– Բըռռռ․․․
Եվ շեմքից լսեցի, թե ինչպես քրջերի կույտի մեջ թնկթնկում էր տղեկը։
Իհարկե, պարզվեց նրա ոտքը կոտրված է, եւ ես ու բուժակը երկու ժամ տանջվեցինք՝ գիպս դնելով տղեկին, որը երկու ժամ շարունակ ոռնում էր։ Հետո պետք էր ճաշել, հետո ուժ չկար սափրվելու, ուզում էի ինչ-որ բան կարդալ, հետո մութն ընկավ, կուլ տվեց հեռուները, եւ ես, տխրությամբ ծամածռելով դեմքս, սափրվեցի մինչեւ վերջ։ Բայց քանի որ սրատամ «Ժիլետը» ամբողջ օրը մնացել էր օճառաջրի մեջ՝ մոռացված ու լքված, նրա վրա ընդմիշտ ժանգի բարակ մի բիծ մնաց, որպես հուշ կամրջի մոտի գարնանային ծննդաբերությունից։
Այո․․․ շաբաթը երեք անգամ սափրվելն իմատ չուներ։ Երբեմն մենք լրիվ թաղվում էինք ձյան տակ, ոռնում էր բուքը, մենք երկու օր նստած էինք մնում մուրավյեվյան հիվանդանոցում, նույնիսկ չէինք ուղարկում Վոզնեսենսկ՝ ինը վերստ հեռու՝ լրագրերը բերելու, եւ երկար ու ձիգ երեկոներին ես չափչփում էի աշխատասենյակս ու ագահորեն թերթ ուզում՝ այնպիսի ագահությամբ, ինչպես փոքր հասակում կուպերովյան «Հետախույզը»։ Բայց այնուամենայնիվ անգլիական բարքերը լրիվ չհանգան մուրավյեվյան անմարդաբնակ կղզում, եւ ժամանակ առ ժամանակ ես սեւ պատյանից հանում էի փայլուն խաղալիքը ու ծուլորեն սափրվում, դուրս գալիս հարթ ու մաքուր, ինչպես հպարտ կղզաբնակը։ Ափսոս, որ ինձնով հմայվող չկար։ Մի րոպե․․․ հա, մի դեպք էլ եղավ, երբ, հիշում եմ, երբ պատրաստեցի սափրվելու պարագաները, ու Ակսինյան էլ հենց նոր բերեց չեչոտ բաժակը եռացրած ջրով, երբ դուռը բարձր ծեծեցին ու կանչեցին ինձ։ Եվ մենք Պալագեա Իվանովնայի հետ գնացինք շատ-շատ հեռու, փաթաթված ոչխարի մորթուց կարված քուրքերի մեջ, գնացինք սեւ ուրվականի պես, որ բաղկացած էր ձիերից, կառապանից եւ մեզնից, գնացինք փոթորկած սպիտակ օվկիանոսի միջով։ Բորանը սուլում էր վհուկի պես, ոռնում էր, թքում էր, հռհռում էր, ամեն ինչ գրողի ծոցն էր անցել, եւ ես ծանոթ սառնություն էի զգում ինչ-որ տեղ աեւային հանգույցի մոտակայքում՝ այն մտքից, որ հիմա կկորչենք այս սատանայական պտտվող խավարի մեջ եւ մի գիշերում երեքս էլ կկորչենք՝ եւ Պալագեա Իվանովնան, եւ կառապանը, եւ ձիերը, եւ ես։ Նաեւ գլխումս հիմար միտք ծագեց, հիշում եմ, այն մասին, որ երբ երեքս էլ սկսենք սառչել ու մեզ արդեն կիսով չափ ծածկի ձյունը, ես եւ մանկաբարձուհուն, եւ ինքս ինձ մորֆի կսրսկեմ։ Ինչի՞ համար․․․ Հենց այնպես, որ չտանջվենք․․․ «Դու առանց մորֆի էլ հոյակապ կսառչես, բժիշկ,- հիշում եմ, պատասխանում էր ինձ չոր եւ խիստ ձայնը,- ոչինչ քեզ․․․»։ Ու-ու-ու-ու-ու․․․ Ֆսսսս․․․․,- սուլում էր վհուկը, եւ մեզ սայլի մեջ դեսուդեն էր նետում։ Դե, կտպեն մայրաքաղաքային լրագրի վերջին էջին, որ այսպես ու այնպես, աշխատանքային պարտականությունները կատարելիս մահացել են բժիշկ այսինչը, ինչպես նաեւ Պալագեա Իվանովնան կառապանի ու մի զույգ ձիերի հետ։ Հանգչեն խաղաղությամբ սպիտակ ծովում։ Թու․․․ Ինչեր ասես, որ չեն խցկվում գլուխդ, երբ այսպես կոչված ծառայության պարտքը քեզ քշում է, տանում․․․
Մենք չմահացանք, չմոլորոեցինք, այլ եկանք, հասանք Գրիշչեվո գյուղ, որտեղ ես սկսեցի իրականացնել իմ կյանքի երկրորդ պտղաշրջումը ոտքով։ Ծննդկանը գյուղական ուսուցչի կինն էր, եւ մինչ մենք մինչեւ արմունկները արյան մեջ եւ մինչեւ աչքերը՝ քրտինքի, լամպի լույսի տակ Պալագեա Իվանովնայի հետ տանջվում էինք պտղաշրջում իրականացնելու համար, լսվում էր, ինչպես փայտից դռան հետեւում փնչացնում ու խրճիթի մութ կեսում իրեն պատերով էր տալիս ամուսինը։ Ծննդկանի տնքոցների եւ նրա անդադար հեծկլտոցների տակ ես, որպես գաղտնիք ասեմ, նորածնի ձեռքը ջարդեցի։ Պստոյին մենք մեռած ստացանք։ Ախ, ինչպես էր քրտինքը ծորում մեջքովս։ Հանկարծ մտքովս անցավ, որ հիմա ներս կմտնի մի ահեղ, սեւ եւ հսկա մեկը, կխուժի խրճիթ, կասի քարե ձայնով․ «Ահա։ Վերցնել նրա ձեռքից դիպլոմը»։
Նվաղելով նայում էի մեռած, դեղին մարմնին եւ մոմե մորը՝ պառկած անշարժ, քլորոֆորմի շնորհիվ մոռացության մեջ։ Օդանցքին բքի շիթն էր հարվածում, մենք այն մի պահ բացեցինք, որ նոսրացնենք քլորոֆորմի խեղդող հոտը, եւ այդ շիթը շոգու քուլա էր դառնում։ Ապա ես փակեցի օդանցքը եւ նորից հայացքս հառեցի մանկաբարձուհու ձեռքերի մեջ թափահարվող անօգնական թաթիկին։ Ահ, չեմ կարող նկարագրել այն հուսահատությունը, որով վերադառնում էի տուն՝ մենակ, որովհետեւ Պալագեա Իվանովնային թողել էի, որ խնամի մորը։ Թուլացած բուքը իմ սայլը այս ու այն կողմ էր գցում, մռայլ անտառները նայում էն նախատինքով, անհույս, հուսահատ։ Ես ինձ զգում էի պարտված, ջախջախված, դժնդակ ճակատագրի ոտքերի տակ տրորված։ Նա ինձ էս չոլերն էր նետել եւ ստիպել, որ պայքարեմ մենակ, առանց որեւէ սատարման ու ցուցումների։ Ինչ աներեւակայելի դժվարություններ էի ստիպված հաղթահարել։ Ինձ մոտ կարող են բերել ամեն տեսակի բարդ ու նենգ դեպք, ամենից ավելի հաճախ՝ վիրաբուժական, եւ ես պետք է նրա դեմ կանգնեմ երես առ երես՝ իմ չսափրված երեսով, եւ հաղթեմ նրան։ Իսկ եթե չհաղթես, ահա եւ տանջվիր, ինչպես հիմա, երբ քեզ քարշ են տալիս դարուփոսերով, իսկ հետեւում մնացին նորածնի մի փոքրիկ դիակ ու մայրիկ։ Վաղը հենց բորանը հանդարտվի, Պալագեա Իվանովնան նրան կբերի ինձ մոտ հիվանդանոց, եւ դեռ մեծ հարց է՝ կհաջողե՞մ ես նրան պաշտպանել։ Եվ առհասարակ ինչպե՞ս ես նրան պաշտպանեմ։ Ի՞նչ է նշանակում այդ վսեմ բառը։ Ես ախր ըստ էության գործում եմ՝ հույսս բախտի վրա դրած, առանց մտածելու, ոչինչ չիմանալով։ Դե, մինչ օրս բախտը բարեհաճ էր, ձեռքիցս շշմելու բաներ եկան, իսկ այսօր բախտս չբերեց։ Ախ, սիրտս նվաղում է մենակությունից, ցրտից, նրանից, որ շուրջբոլորը մարդ չկա։ Իսկ միգուցե ես նաեւ հանցագործություն եմ կատարել՝ ձեռքն, էլի։ Գնալ մի տեղ, մեկնումեկի ոտքերի մոտ փռվել, ասել, որ այսպես ու այնպես, ես՝ բժիշկ այսինչս, նորածնի ձեռքը կոտել եմ։ Վերցրեք իմ դիպլոմը, ես արժանի չեմ դրան, հարգելի գործընկերներ, ինձ ուղարկեք Սախալին։ Թու, նեվրասթենիա։
Ես փռվեցի սայլի հատակին, կծկվեցի, որպեսզի ցուրտն ինձ այդպես սարսափելի կերպով չխժռի, եւ ինքս ինձ մի ողորմելի շնիկ էի թվում, շուն՝ անտուն ու անկարող։
Մենք շատ երկար գնացինք, մինչեւ ցոլաց հիվանվանոցի դարպասի մոտի փոքրիկ, բայց այդքան զվարթ, միշտ հարազատ լապտերը։ Այն թարթում էր, հալվում, բոցավառվում եւ նորից կորչում ու կանչում իր մոտ։ Դրա տեսքից մի քիչ թեթեւացավ միայնակ հոգիս, եւ երբ լապտերն արդեն հաստատ հիմնավորվեց աչքերիս առաջ, երբ այն մեծանում ու մոտենում էր, երբ հիվանդանոցի պատերը սեւից սպիտակ դարձան, ես, դարպասից ներս մտնելով, արդեն ինքս ինձ ասում էի․
«Անհեթեթություն՝ ձեռքը․․․ Ոչ մի նշանակություն չունի։ Դու ջարդեցիր արդեն մահացած նորածնի ձեռքը։ Ոչ թե ձեռքի մասին է պետք մտածել, այլ նրա, որ մայրը ողջ է»։
Լապտերն ինձ սրտապնդեց, ծանոթ սանդղամուտքն էլ, բայց մեկ է, արդեն տան ներսում, բարձրանալով իմ աշխատասենյակ, զգալով վառարանի ջերմությունը, կանխավայելելով քունը՝ փրկիչը, բոլոր տառապանքներից, քրթմնջում էի․
«Դա, իհարկե, այդպես է, բայց ամեն դեպքում վախենալու է, ու մենակ եմ։ Շատ մենակ»։
Ածելին պառկած էր սեղանին, իսկ կողքին կանգնած էր բաժակը՝ սառած եռացրած ջրով։ Ածելին արհամարհանքով դարակը գցեցի։ Շատ պետքս է սափրվել․․․
Եվ ահա մի ամբողջ տարի։ Քանի դեռ չէր լրացել, ինձ այն թվում էր բազմադեմ, զանազան, բարդ ու սարսափելի, բայց հիմա ես տեսնում եմ, որ այն անցավ պտտահողմի պես։ Բայց հայելում նայում ու տենում եմ նրա հետքը, որ թողել է դեմքիս։
Աչքերս ավելի խիստ ու անհանգիստ են դարձել, իսկ բերանս՝ ավելի ինքնավստահ ու առնական, քթարմատի ծալքը կմնա ողջ կյանքում, ինչպես կմնան իմ հիշողությունները։ Ես տեսնում եմ դրանք հայելում, դրանք վազում են հախուռն, անկանոն։ Մի անգամ էլ եմ տվայտվել մտքերից դիպլոմիս մասին․ որ ինչ-որ անեեւակայելի դատարան ինձ կդատի, եւ ահեղ դատավոները կհարցնեն․
«Իսկ որտե՞ղ է զինվորական ծնոտը։ Պատասխանի՛ր, համալսարանավա՛րտ հանցագործ»։
Մոռանալու բան չէ։ Բանն այն է, որ թեպետ աշխարհի երեսին կա Դեմյան Լուկիչ անունով բուժակ, որն ատամը նույնքան հմտորեն է քաշում, որքան հյուսնը՝ ժանգոտ մեխերը հին, նրբատաշ տախտակնեից, բայց մուրյեվյան հիվանդանոցում իմ առաջին քայլերն անելիս բարեկրթությունն ու արժանապատվության զգացումն ինձ հուշեցին, որ ինքս էլ սովորեմ ատամ քաշել։ Դեմյան Լուկիչը կարող է դուրս գալ կամ հիվանդանալ, իսկ մանկաբարձուհիներն ամեն ինչ կարող են, բացի մի բանից՝ նրանք ատամ չեն քաշում, ներեցեք, իրենց գործը չէ։
Ուրեմն․․․ ես հշում եմ սքանչելիորեն կարմրաթուշ, բայց տանջված դեմքը իմ առաջ, աթոռակի վրա։ Նա զինվոր էր, որ շատերի պես վերադարձել էր հեղափոխությունից հետո կազմալուծվող ճակատից։ Շատ լավ հիշում եմ նաեւ մեծ, ծնոտին ամուր կպած, պինդ ատամը իր խոռոչով։ Դեմքիս իմաստուն արտահայտություն տված, աչքերս կկոցած եւ մտահոգ քրթմնջալով՝ աքցանով բռնեցի ատամը, ընդ որում, սակայն, մանրամասներով հիշեցի Չեխովի հանրահայտ պատմվածքն այն մասին, թե ինչպես տիրացուի ատամը քաշեցին։ Եվ այդժամ ինձ առաջին անգամ թվաց, որ պատմվածքն ամենեւին էլ զվարճալի չէ։ Բերանում ինչ-որ բան բարձր ճտտաց, եւ զինվորը կարճատեւ ճիչ արձակեց․
-Ա-ահ։
Դրանից հետո ձեռքիս տակ դիմադրությունը ավարտվեց, եւ աքցանը բերանից դուրս եկավ՝ արնակոլոլ ու սպիտակ առարկա բռնած։ Սիրտս նվաղեց, որովհետեւ այդ առարկան իր չափերով գերազանցում էր ցանկացած ատամ, անգամ զինվորական սեղանատամը։ Սկզբում ես բան չհասկացա, իսկ հետո քիչ էր մնում լացեի․ աքցանի մեջ, ճիշտ է, ցցված էր եւ ատամը իր շատ երկար արմատներով, բայց ատամի վրա վառ սպիտակ, անհարթ ոսկորի հսկա կտոր կար։
«Ես ջարդեցի նրա ծնոտը»,- մտածեցի, ու ծնկներս ծալվեցին իմ տակ։ Շնորհակալություն հայտնելով բախտին, որ կողքս չէին ոչ բուժակը, ոչ մանկաբարձուհիները, ես գողի շարժումով փաթաթեցի իմ անփույթ աշխատանքի պտուղը մարլյայի մեջ եւ դրեցի գրպանս։ Զինվորը ճոճվում էր աթոռի վրա՝ մի ձեռքով կառչած մանկաբարձական աթոռից, մյուսով՝ իր աթոռակի ոտքից, եւ չռված, բոլորովին ցնորված աչքերով նայում էր ինձ։ Շվարած նրան մեկնեցի կալիի մանգանաթթվի լուծույթն ու պատվիրեցի․
– Ողողի՛ր։
Դա հիմար արարք էր։ Նա լուծույթից կում արեց, իսկ երբ բերանինը թքեց բաժակի մեջ, այն դուրս ծորաց՝ խառնված զինվորական ալ կարմիր արյանը, ճանապարհին վերածվելով չտեսնված գույնի մածուցիկ հեղուկի։ Ապա զինվորի բերանից արյունն այնպես հորդեց, որ ես քարացա։ Եթե ես խեղճի կոկորդը ածելիով կտրեի, հազիվ թե արյունն ավելի թափով հոսեր։ Կալիի բաժակը մի կողմ դնելով՝ ես հարձակվում էի զինվորի վրա մարլյայի կտորներով եւ փորձում փակել ծնոտի ծնոտի մեջի խոր խոռոչը։ Մարլյան անմիջապես ալ կարմիր էր դառնում, եւ այն դուրս հանելուց հետո ես սարսափած տեսնում էի, որ այդ խոռոչի մեջ հանգիստ կարելի է մեծ չափերի ռենկլոդ տեսակի սալոր տեղադրել։
«Քանդակեցի զինվորին փառավորապես»,- հուսահատ մտածում էի ու քաշում տարայից մարլյայի երկար շերտերը։ Վերջապես արյունը դադարեց, եւ ես ծնոտի խոռոչը մշակեցի յոդով։
– Մի երեք ժամ ոչինչ չուտես,- դողացող ձայնով ասացի իմ բուժառուին։
– Խորապես շնորհակալ եմ,- արձագանքեց զինվորը՝ զարմանքով նայելով բաժակին, որ լի էր իր արյամբ։
– Դու, ընկեր,- թշվառ ձայնով ասացի,- դու գիտես ինչ․․․ արի վաղը կամ մուս օրը՝ մի հատ տեսնեմ քեզ․․․ Ինձ, հասկանում ես, պետք է նայել․․․ Դու կողքն էլ կասկածելի ատամ ունես․․․ լա՞վ։
-Երախտապարտ եմ,- պատասխանեց զինվորը մռայլված ու հեռացավ՝ այտը բռնած, իսկ ես նետվեցի ընդունարան եւ մի որոշ ժամանակ նստած էի այնտեղ՝ գլուխս ձեռքերիս մեջ առած եւ ճոճվելով, ասես սեփական ատամնացավից։ Մի հինգ անգամ գրպանիցս հանեցի պինդ, արնակոլոլ գունդը եւ նորից թաքցրի այն։
Մի շաբաթ անցկացրի, ինչպես մշուշի մեջ, նիհարեցի եւ նվաղեցի։
«Զինվորի մոտ փտախտ կսկսվի, արյան վարակում․․․ Գրողը տանի․․․ Ինչի՞ քիթս խոթեցի»։
Անհեթեթ տեսարաններ էին պատկերանում ինձ։ Ահա, զինվորը սկսում է ցնցվել։ Սկզբում նա քայլում է, պատմում Կերենսկու ու ճակատի մաին, հետո գնալով լռակյաց է դառնում։ Նա արդեն Կերենսկու հավեսը չունի։ Զինվորը պառկած է չթե երեսով բարձի վրա եւ զառանցում է։ Ջերմությունը՝ 40º։ Ամբողջ գյուղն այցելում է զինվորին։ Այնուհետեւ զինվորը պառկած է սեղանին՝ սրբապատկերների տակ եւ քիթը ցցված։
Գյուղում ասեկոսեներ են տարածվում․
«Տեսնես ինչի՞ց եղավ»։
«Դոխտուրը ատամը քաշեց»։
«Ահա թե ինչ»։
Գնալով՝ ավելի շատ։ Քննություն։ Գալիս է մի անողոք տեսքով մարդ․
«Դո՞ւք եք զինվորի ատամը հանել»։
«Այո․․․ ես եմ»։
Զինվորին շիրիմից հանում են։ Դատ։ Խայտառակություն։ Ես՝ մահվան պատճառ։ Եվ ահա ես արդեն բժիշկ չեմ, այլ դժբախտ, դեն նետված մի մարդ, ավելի ճիշտ՝ նախկին մարդ։
Զինվորը չէր հայտնվում, ես տխրում էի, գունդը ժանգոտում ու չորանում էր գրասեղանիս վրա։ Աշխատավարձի համար մեր անձնակազմը մի շաբաթից պիտի մոտակա գյուղաքաղաքը գնար։ Ես հինգ օրից գնացի ու առաջին հերթին մտա գյուղաքաղաքի հիվանդանոցի բժշկի մոտ։ Ծխից դեղնած մորուքով այդ մարդը քսանհինգ տարի աշխատել է հիվանդանոցում։ Շատ բան է տեսել։ Երեկոյան նստած էի նրա աշխատասենյակում, կիտրոնով թեյ էի խմում ընկճված՝ ճմրթելով սփռոցը, հանկարծ չդիմացա ու սկսեցի ակնարկներով առատ, մշուշոտ ու շինծու խոսք ասել, թե ահա, իբր․․․ լինո՞ւմ են նման դեպքեր․․․ եթե ինչ-որ մեկը ատամը քաշի ու ծնոտն էլ ջարդի․․․ կարող է, չէ՞, գանգրենա սկսվել, այդպես չէ՞․․․ Դե գիտեք, կտոր․․․ ես կարդացել եմ․․․
Նա լսում էր, լսում՝ խամրած աչքերը չռած վրաս իր թավամազ ունքերի տակից, եւ հանկարծ այսպես խոսեց․
– Դուք նրա ատամնախորշն եք ջարդել։ Լավ ատամ կհանեք․․․ Թողեք թեյը, գնանք, օղի խմենք ընթրիքից առաջ։
Եվ նույն պահին ու ընդմիշտ գլխիցս դուրս թռավ ինձ տանջող զինվորը։
Ահ, հուշերի հայելի։ Անցավ մի տարի։ Ինչ ծիծաղելի է հիմա այդ ատամնախորշի մասին հիշելը։ Ես, իհարկե, երբեք ատամն այնպես չեմ հանի, ինչպես Դեմյան Լուկիչը։ Բնականաբար։ Նա ամեն օր մի հինգ ատամ է հանում, իսկ ես երկու շաբաթը մեկ՝ մեկը։ Բայց այնուամենայնիվ, ես այնպես եմ քաշում, ինչպես շատերը կուզենային քաշել։ Եվ ատամնախորշը չեմ ջարդում, իսկ եթե կոտրեմ էլ, չեմ վախենա։
Ատամներն ի՞նչ։ Ինչեր ասես, որ չտեսա այս անկրկնելի տարում։
Երեկոն լցվում էր սենյակի մեջ։ Լամպն արդեն վառվում էր, եւ ես, լողալով ծխախոտի դառնահամ ծխի մեջ, արդյունքներն էի ամփոփում։ Սիրտս լցված էր հպարտությամբ։ Կոնքի երկու անդամահատում եմ արել, մատերը չեմ հաշվում։ Բա քերումները։ Ինձ մոտ նշված է՝ տասնութ անգամ։ Բա ճողվածքը։ Բա տրախեոտոմիան։ Արեցի, եւ հաջող ստացվեց։ Ինչքան ահռելի թարախապալարներ եմ ճղել։ Բա կոտրվածքների վիրակապերը։ Գիպսից եւ կրախմալից։ Հոդաախտումներն եմ շտկել։ Ինտուբացիաներ։ Ծննդաբերություններ։ Համեցեք, ինչ տեսակ էլ լինի։ Կեսարյան հատում, ճիշտ է, չեմ անի։ Կարելի է քաղաք ուղարկել։ Բայց սեղմակներ, շրջումներ՝ ինչքան կուզեք։
Հիշում եմ պետական վերջին քննությունը դատական բժշկությունից։ Պրոֆեսորն ասաց․
– Պատմեք դիմահար կրակոցից ստացած վերքերի մասին։
Ես համարձակ սկսեցի պատմել, պատմեցի երկար, եւ տեսողական հիշողությանս մեջ սահում էր չափազանց հաստ դասագրքի էջը։ Վերջապես ես սպառվեցի, պրոֆեսորը նայեց ինձ զզվանքով եւ ճղճղան ձայնով ասաց․
– Ձեր պատմածին նման ոչինչ դկա դիմահար վերքերի դեպքում։ Դուք քանի՞ հինգ ունեք։
– Տասնհինգ,- պատասխանեցի ես։
Նա իմ ազգանվան դիմաց երեք դրեց, եւ ես դուրս եկա մշուշի եւ ամոթի մեջ․․․
Դուրս եկա, ապա շուտով գնացի Մուրյեվո, եւ ահա այստեղ մենակ եմ։ Աստված գիտի, թե ինչ է լինում դիմահար վերքերի դեպքում, բայց երբ այստեղ ճիշտ իմ դիմաց, վիրահատական սեղանին մարդ էր պառկած, եւ նրա շուրթերին պղպղջակներով փրփուր էր դուրս գալիս՝ արյունից վարդագունած, մի՞թե ես ինձ կորցրի։ Ոչ, թեպետ նրա ամբողջ կուրծքը դիմահար կերպով քրքրված էր գայլի կոտորակով, եւ երեւում էր թոքը, եւ կրծքի միսը կախված էր պատառ-պատառ, մի՞թե ես ինձ կորցրի։ Եվ մեկուկես ամսից նա իմ հիվանդանոցից ողջ հեռացավ։ Համալսարանում ես ոչ մի անգամ չարժանացա մանկաբարձական սեղմակները բռնելու պատվին, իսկ այստեղ, ճիշտ է՝ դողալով, դրանք միանգամից կիրառեցի։ Չեմ թաքցնի, որ ընդունածս նորածինը տարօրինակ էր․ նրա գլխի կեսը ուռած էր, կապտա-բոսորագույն, անաչք։ Ես սառա։ Աղոտ լսեցի Պալագեա Իվանովնայի սփոփող խոսքերը․
– Ոչինչ, բժիշկ, դուք գդալ ներից մեկը դրեցիք նրա աչքին։
Ես դողում էի երկու օր, բայց երկու օրից գլուխս տեղն ընկավ։
Ինչպիսի վերքեր եմ կարել։ Ինչպիսի թարախային պլեորիտեր եմ տեսել եւ դրանց դեպքում բացել կողերը, ինչպիսի թոքաբորբեր, տիֆեր, քաղցկեղներ, սիֆիլիս, ճողվածքներ (եւ շտկել), հեմորոյներ, սարկոմաներ։
Ոգեւորված բացեցի ամբուլատորային մատյանն ու մի ժամ կարդացի։ Եվ հաշվեցի։ Մի տարում՝ մինչ այ այս երեկոյան ժամը, ես ընդունել եմ տասնհինգ հազար վեց հարյուր տասներեք հիվանդ։ Ստացիոնար ունեցել եմ երկու հարյուրը, իսկ մահացել են միայն վեցը։
Փակեցի գիրքն ու ոտքերս քարշ տվեցի քնելու։ Ես՝ քսանչորսամյա հոբելյարս, պառկած էի անկողնում եւ քնում էի, մտածում էի, որ իմ փորձը հիմա ահռելի է։ Ինչի՞ց կարող եմ վախենալ։ Ոչնչից։ Ես տղեկների ականջներից ոլոռ եմ հանել, ես կտրել եմ, կտրել եմ, կտրել եմ․․․ Ձեռքս տղամարդու ձեռք է, չի դողում։ Ես տեսել եմ ամեն տեսակ բանսարկություններ եւ սովորել եմ հասկանալ կնիկական այնպիսի զրույցներ, որ ոչ ոք չի հականա։ Ես դրանցից նույնքան լավ եմ գլուխ հանում, որքան Շերլոկ Հոլմսը՝ գաղտնի փաստաթղթերից․․․ Քունը ավելի ու ավելի մոտ է․․․
– Ես,- մռթմռթացի քնելով,- ես չեմ պատկերացնում, որ ինձ դեպք բերեն, ու այն ինձ փակուղի մտցնի․․․ Միգուցե այնտեղ՝ մայրաքաղաքում, կասեն, որ սա ֆելդշերիզմ է․․․ Թող որ այդպես լինի։ Նրանք տաք տեղում են․․․ Հիվանդոցներում, համալսարաններում․․․ ռենտգենի սենյակներում․․․ իսկ ես այստեղ եմ․․․ եւ վերջ․․․ եւ գյուղացիները առանց ինձ կյանք չունեն․․․ Ոնց էի նախկինում դողում դռան թակոցից, ինչպես էի վախից ջղաձգվում․․․ Իսկ հիմա․․․
_____________________
-Ե՞րբ է պատահել։
– Մի շաբաթ առաջ, հեր օրհնած, մի շաբաթ, հարգելիս․․․ Դուրս է ընկել․․․
Եվ կինը հեծկլտաց։
Նայում եմ, իմ երկրորդ տարվա առաջին օրվա սեպտեմբերյան առավոտն է։ Երեկ երեկոյան ես հպարտանում ու գլուխ էի գովում քնից առաջ, իսկ այսօր կանգնած եմ խալաթով ու շվարած նայում եմ․․․
Մեկ տարեկան տղային նա պահել էր ձեռքերի վրա, ինչպես փայտը, եւ այդ տղեկը ձախ աչքը չկար։ Աչքի փոխարեն ձգված, բարակած կոպերից դուրս էր ցցվում խնձորի մեծության, դեղին գունդը։ Տղան տանջահար գոռում էր ու ջղաձգվում, իսկ կինը հեկեկում էր։ Եվ ահա ես ինձ կորցրի։
Ես մոտենում էի բոլոր կոմերից։ Դեմյան Լուկիչն ու մանկաբարձուհին կանգնած էին իմ հետեւում։ Նրանք լռում էին, երբեք նման բան չէին տեսել։
«Սա ի՞նչ է․․․ Ուղեղի ճողվածք․․․ Հըմ․․․ նա ողջ է․․․ Սարկոմա․․․ Հըմ․․․ փափուկ է․․․ Ինչ-որ չտեսնված, սահմռկեցուցիչ ուռուցք․․․ Ո՞նց է զարգացել։ Նախկին աչքից․․․ Իսկ միգուցե աչք երբեւէ չի էլ եղել․․․ Ամեն դեպքում, հիմա չկա․․․»։
– Լավ,- գործնական ասացի ես,- պետք է կտրել էս բանը․․․
Եվ իսկույն պատկերացրի, թե ոնց եմ կտրվածք անում կոպի վրա, հեռացնում իրարից եւ․․․
«Եվ ի՞նչ․․․ Բա հետո ի՞նչ պիտի արվի։ Միգուցե սա իսկապես էլ ուղեղից է։ Թու, գրողը տանի․․․ Փափուկ է․․․ Ուղեղին է նման․․․»։
– Ի՞նչը կտրել․․․,- հարցրեց կինը գունատվելով,-աչքը կտրե՞լ։ Համաձայնություն չեմ տալիս։
Եվ նա սարսափած սկսեց երեխային փաթաթել փալասների մեջ։
– Նա ոչ մի աչք էլ չունի,- պատասխանեցի ես,- ինքդ տես, որտե՞ղ է։ Քո երեխայի մոտ տարօրինակ ուռուցք է․․․
– Կաթիլներ տվեք,- ասում էր սարափած կինը։
– Դու ի՞նչ է, ծիծաղո՞ւմ ես։ Ի՞նչ կաթիլ։ Ոչ մի կաթիլ սրան չի օգնի։
– Բա նա ի՞նչ է, պիտի առանց ա՞չք մնա։
– Նա աչք չունի, ասում եմ քեզ։
– Իսկ երրորդ օրը ուներ,- հուսահատ բացականչեց կինը։
«Գրողը տանի»։
– Չգիտեմ, միգուցե եւ եղելէ․․․ գրողը տանի․․․ բայց հիմա չկա․․․ Եվ ընդհանրապես, գիտե՞ս ինչ, հարգելիս, դու քո երեխային քաղաք տար։ Եվ առանց հապաղելու։ Այնտեղ վիրահատությունը կանեն։ Ճիշտ չե՞մ, Դեմյան Լուկիչ։
– Դե հա,- խորիմաստ արձագանքեց Դեմյան Լուկիչը՝ բացահայտ չիմանալով՝ ինչ ասել,- չտեսնված բան է։
– Քաղաքում կտե՞լ,- հարցրեց կինը սարսափած,- թույլ չեմ տա։
Ավարտվեց այս ամենը նրանով, որ կինը տարավ իր երեխային՝ չթողնելով, որ դիպչեն աչքին։
Երկու օր գլուխ էի ջարդում, ուսերս էի թոթվում, քչփորում էի գրադարանը, տնտղում էի նկարները, որոնց վրա պատկերված են փոքր երեխաներ՝ աչքի տեղում պարկով։ Գրողը տանի։
Իսկ երկու օրից ես մոռացա երեխային։
______________________________
Մի շաբաթ անցավ։
– Աննա Ժուկովա,- գոռացի ես։
Ներս մտավ մի զվարթ կին, գրկին՝ երեխա։
– Ի՞նչ է եղել,- սովորականի պես հարցրի ես։
– Կողերը սեղմում են, շնչել չի լինում,- հայտնեց կինն ու չգիտես ինչու քմծիծաղով ժպտաց։
Նրա ձայնը ստիպեց ինձ ցնցվել։
– Ճանաչեցի՞ք,- հարցրեց ծիծաղելով։
– Սպասիր․․․ սպասիր․․․ սա․․․ Մի րոպե, սա էն նույն երեխա՞ն է։
– Նույնը։ Հիշո՞ւմ եք, պարոն բժիշկ, դուք աում էիք, որ աչք չկա ու պետք է կտրել․․․
Ես ապշած էի։ Կինը նայում էր հաղթանակած, նրա աչքերում ծիծաղն էր խայտում։
Գրկում լուռ նստած էր երեխան եւ նայում էր աշարհին իր դարչնագույն աքերով։ Դեղին պալարի հետքն էլ չկար․․․
«Սա ինչ-որ կախարդություն է»,- ի միջի այլոց մտածեցի ես։
Ապա, մի քիչ ուշքի գալով, զգուշորեն ձգեցի կոպը։ Փոքրիկը թնկթնկում էր՝ փոձելով պտտել գլուխը, բայց ես այնուամենայնիվ տեա․․․ փոքրիկ սպին լորձաթաղանթի վրա․․․ Ա-ա․․․
– Էն օրը, հենց ձեր մոտից դուրս եկանք, սա տրաքեց․․․
– Պետք չի, տիկին, մի պատմիր,- ապշահար ասացի,- ես արդեն հասկացա․․․
– Իսկ դուք աում եք՝ աչքը չկա․․․ Ըհը, դուրս է եկել,- ու կինը ձեռ առնելով հռհռաց։
«Հասկացա, գրողը ինձ տանի․․․ նրա ստորին կոպից ահռելի թարախապալար էր զարգացել։ մեծացել ու ծածկել էր աչքը, այն լիովին փակել էր․․․ Իսկ հետո հենց տրաքեց, թարախթ դուրս ծորաց․․․ եւ ամեն ինչ տեղն ընկավ»։
_________________________
Ոչ։ Երբեք, նույնիսկ քուն մտնելիս գոոզ-գոռոզ չեմ քրթմնջա, թե ինձ ոչնչով չես զարմացնի։ Ոչ։ Եվ տարին անցավ, եւ էս տարին էլ կանցնի, ու նույնքան առատ կլինի անակնկալնեով, որքան առաջինը․․․Նշանակում է, պետք է հնազանդ կերպով սովորել։
1926թ․
Ռուսերենից թարգմանեց Արփի Ոսկանյանը
