Գրականության սկիզբը Հոմերոսն է, նրա էպոսները՝ «Ոդիսականը» և «Իլիականը»: Հին Հունաստանը նաև դեմոկրատիայի, քաղաքականության, հանրային ոլորտի, թատրոնի, փլիսոփայության և գիտության գյուտերի հեղինակն է: Ի՞նչ տեղ ուներ գրականությունը հին Հունաստանում:
Սկսենք էպոսից: Էպոսը պատմվում էր աեդների՝ ասացողների կողմից արական ռազմական միություններում: Ըստ էության, այդ եղանակով իրենց հավաքներում ռազմիկները փոխանակվում էին անցյալի և ներկայի ռազմական փորձով, ինչը օգնում էր նրանց հետագայում գործել համախմբված և կոորդինացված: Արական ռազմական միությունը շրջան էր, որի կենտրոնում բաց հրապարակ է, ագոնի տեղը, որտեղ դրվում էին, հայերեն ասած՝ «հրապարակ էին բերվում» տարբեր հարցեր: Պոլիսն իր յուրահատուկ կառուցվածքը ստացել է հենց արական ռազմական միություններից: Պոլիսն այսպիսով երկու մակարդակ ուներ, ինչպես արական ռազմական միությունները: Սրանք կազմված էին դրուժինայի և բանակի մակարդակներից, պոլիսը՝ միկրոխմբերի և ընդհանուր՝ բուն պոլիսի: Եթե նայեք «էդիպուսի» կամ «Անտիգոնեի» կառուցվածքին, ապա հստկորեն կարող եք տարանջատել երկու կոդեր՝ պոլիսի կոդը և անձնական կյանքի կոդը: Հույները նույնիսկ երկու բառ ունեին կյանքի համար՝ բիո և զոե, հանրային կյանք և մասնավոր կյանք:
Ագորան մի տեղ էր, որտեղ խումբը ներկայացնում էր ընհանուր հետաքրքրություն ունեցող խնդիր: Այս տարածքում զոեն վերակոդավորվում էր բիոյի: Այսպիսով, ագորան տեղ էր, որտեղ մարդն ինքն իրեն ներկայացնում էր, ընդ որում սկզբունքորեն կարևոր էր, որ իրենց ներկայացնողները ազատ և հավասար լինեին: Ազատ ոչ միայն իրավաբանորեն, այլև ազատ հոգսերից: Նա, ով ազատ չէ հոգսերից, չի կարող մասնակից դառնալ ընդհանուր՝ հանրային գործին, լատիներեն՝ ռես պուբլիկային: Այսպիսով մենք կարող ենք ասել, որ հունական դեմոկրատիան մասնակցային է, ժամանակակից դեմոկրատիան՝ հանդիսանքային․ ժողովուրդը նայում է, թե ինչպես են մրցում էլիտայի խմբերը և ապա ընտրում:
Մասնակցային բառը կարելի է փոխարինել նաև պերֆոմատիվ՝ կատարողական բառով, որը ավելի լավ է բնութագրում հին հունական դեմոկրատիան: Նշանակություն ուներ խոսքը, որ ասվում էր հրապարակում, այն սո՞ւտ է, թե՞ ճշմարիտ, խելացի՞ խոսք է, թե՞ հիմար: Այս առումով հին հունական գրականությունը նման չէ ժամանակակից գրականությանը, այն պերֆոմատիվ է, և այս դեպքում իմաստ ունի հարց տալ՝ այն սո՞ւտ է, թե՞ ճշմարիտ, խելացի՞ խոսք է, թե՞ հիմար: Բայց, օրինակ, Դոստոևսկու վեպերի համար այդ հարցերը իմաստ չունեն, Դոստոևսկունը ֆիքշն է, ինչպես անգլիացիներն են ասում, երևակայության միջոցով հնարված հերոսներ են: Իհարկե, գրականությունը հին Հունաստանում գրառվում էր, բայց ոչ ընթերցանության համար: Դա նման էր ավելի շուտ երաժշտության կատարման համար նոտագրմանը: Հին հունական գրականությունը քաղաքացիական էր հենց այն պարզ պատճառով, որ այն մի քաղաքացու պերֆոմանսն էր մյուս բոլոր քաղաքացիների համար:
Որպես օրինակ կարելի է բերել Սոլոնի՝ աթենական դեմոկրատիայի հիմնադրի «Սալամին» էլեգիան: Սալամին կղզին գտնվում էր հենց Աթենքի դիմաց, բայց Թեբեի իշխանության տակ էր: Չնայած Աթենքը հրաշալի ծովածոց ուներ և կարող էր ծովային առևտրի կամ ծովահենության միջոցով ծաղկել, Սալամինը պատնեշի նման խանգարում էր: Երկու անգամ Աթենքը փորձեց գրավել կղզին, բայց չարաչար պարտվեց և հսկայական ռազմատուգանքներ մուծեց: Դրանից հետո ընդունվեց օրենք, որն արգելում էր այդ բառի հիշատակումն իսկ: Սոլոնը սակայն այլ բան էր կարծում: Նա մի քանի տարի իրեն ձևացնում էր խելագար, մինչև աթենացիները համոզվեցին դրանում: Հետո նա ագորայում հանդես եկավ վերը հիշատակված էլեգիայով: Ոգևորված ժողովուրդը գրավեց կղզին, իսկ Սոլոնը իբրև քարտ-բլանշ ստացած քաղաքական գործիչ ձեռնարկեց Աթենքի՝ դեմոկրատական սկզբունքներով վերակառուցումը: Եվ շատ արագ Աթենքը դարձավ հին Հունաստանի առաջատար պոլիսը: Այս դիպվածը լավագունս է արտահայտւմ պոլիսի և պոեզիայի միջև կապը:
Այն ևս մեկ դաս է տալիս. պոետներին հարկավոր է նայել որպես խելագարների, որոնց թույլատրված է ասել ամեն ինչ՝ այսինքն այն, ինչ մենք այսօր անվանում ենք «խոսքի ազատություն»: Այսպիսով, պոեզիայի կապը պոլիսային դեմոկրատիայի հետ, ինչը մենք կասեինք «հանրային ոլորտ», տեղի է ունենում հենց «խոսքի ազատություն» կոնցեպտի միջոցով: Արժե ազատության այս ընկալումը համեմատել ստոյիկների և առաջին քրիստոնյաների (հատկապես նկատի ունեմ Պողոս առաքյալին) «ներքին ազատության» կոնցեպտի հետ:
Այսօր էլ կան ժողովուրդներ, որոնց պոեզիան պերֆոմատիվ է՝ կատարողական, օրինակ՝ բերբերական պոեզիան: Նկատեմ, որ անտիկ դեմոկրատիայի պատմաբան Էմիլ Մասքերեյը բերբերական բլուրներում գտավ նույն կառուցվածքը, ինչ ուներ անտիկ պոլիսը:
Այս առումով ավելորդ չեմ համարում բերբերական բանավոր պոեզիայի նկարագրությունը: Նախ, հարկավոր է նկատել, որ իսլամական հանրություններում խոսքը հատուկ պաշտանմունք ունի, որ գալիս է Ղուրանից: Ղուրանը, որ պետք է թարգմանել ոչ թե խոսք, կամ գիրք, այլ՝ «բարձրաձայն արտասանություն», ասմունք: Այն գիրք չէ, այլ Ալլահի ատրիբուտներից մեկը, և մարդը, ասմունքելով նրա սուրահները, հաղորդվում է Ալլահի հետ: Հենց դրա համար էլ ղուրանական արաբերենը համարվում է այն միակ լեզուն, որով կարելի է մոտենալ ճշմարտությանը: Այստեղից հետևում է, որ պոեզիան նախատեսված չէ ընթերցանության համար, այլ՝ ասմունքելու հանդիսությունների, հանրային միջոցառումների ժամանակ: Սովորաբար այն տեղի է ունենում հետևյալ կերպ: Կենտրոնում կանգնած է պոետը, որը մետաղյա ֆալցետով երգում է իր տեքստը: Նրա ետևում երկու շարք տղամարդիկ են, որոնք տամբուրինների ձայնի տակ երկու քայլ աջ, երկու քայլ ձախ ռիթմիկ շարժումներ են կատարում: Պոետիկայի առումով այն ստանդարտ թեմաների, դարձվածքների, փոխաբերությունների հավաքածու է: Բովանդակության առումով այն սովորաբար լինում է պատվել՝ փնովելու կամ գովերգելու որևէ մեկին, կամ իրեն նեղացնողներից ոխը հանելու և այլն: Կարևոր է, որ համարվում է, որ եթե մեկը “ճարտար լեզու ունի և գեղեցիկ խոսել գիտի”, ապա նա ունի հեղինակություն և իշխանություն:
Այդպես էր դրությունը Հունաստանում արխայիկ և դասական շրջանում: Հելլենիստական շրջանում իրադրությունը փոխվում է: 5-րդ դարում Աթենքը (Դիոնիսիոսի, որի մոտ գնաց Պլատոնը) կամ Ագաթոկլեսի Սիրակուսեն արդեն կայսրություններ են: Իսկ դա նշանակում է, որ հայտնվել են իշանական նոր տեխնոլոգիաներ, որոնք ավելի արդյունավետ են, քան մասնակցային՝ պերֆոմատիվ դեմոկրատիան: Այն քաղաքական և մշակութային փորձը,որ կուտակել էր դեմոկրատիան, սկսում է կիրառվել մանիպուլյատիվ՝ «խաչագողական» նպատակներով: Հելլենիզմի ժամանակ ազատ քաղաքացին դառնում է հպատակ: Խնդիրը միայն այն չէ, որ մարդը դադարում է հետաքրքրվել քաղաքականությամբ և ամփոփվում մասնավոր կյանքի մեջ, այլ այն, որ եթե «Անտիգոնեի» մեջ մասնավորը կարող էր վիճարկել պոլիսայինը, այն հավասարաուժ էր նրան: Բայց այլ է, երբ իշխանությունը հանգիստ կարող էր ճզմել ամեն մի մասնավոր կյանք, ինչպես դա տեղի է ունենում կայսրություններում: Մասնավոր կյանքը քաղաքական կյանքի հետ կարող էր վիճել միայն արքունիքում, ինչպես, օրինակ, Շեքսպիրի ողբերգություններում:
Հենց այս իրադրությունում ծնվում է ՖԻՔՇԸՆԸ՝ մտավոր խաղը, որ ճշմարտության հետ գործ չունի: Դրա արտահայտությունը եղավ ալեքսանդրյան պոեզիան: «Անտիգոնեն» ներկայացնում է պոլիսի ԱՅԼԸ, նրա ընդդիմախոսին, հելլենիստական գրականությունը կողմնորոշված է Էկզոտիկի՝ մյուսի գաղափարի վրա, այն փորձի վրա, որը մենք չենք ապրել: Իսկ հիշենք, որ պերֆոմատիվ գրականությունը ակտուալ է, նա այստեղ է և հիմա:
Քրիստոնեության մեջ առավել հստակ է արտահայտված անտիկ միմեսիսի գաղափարի շրջումը՝ Աստված սկսում է նմանակել մարդուն: Անտիկ շրջանում մարդը նմանակում էր աստծուն, դառնում հերոս, ինչը նշանակում էր հերոսական մահ: Հերոսական մահվան շնորհիվ նա դառնում էր անմահ, այսինքն աստվածություն: Հները դրա բացատրությունը ունեին՝ հերոսները ծագում են աստվածներից: Եվ հակառակը՝ մահացող աստվածը դառնում է մարդ:
Հիմա հարց տանք «Կարամազովների» մասին: Ինչպիսի՞ն է նրանց ծագումնաբանությունը: Սոսկ երևակայական: Բայց անտիկ պոետը չէր մտածում երևակայական ծագումնաբանական կատեգորիաներով, այլ ԻՐԱԿԱՆ ծագումնաբանության վրա իր սուբյեկտիվ տեսակետն էր հայտնում: Այստեղից Պլատոնի հայտնի քննադատությունը՝ ուղղված պոետներին․երբեմն ճիշտն են ասում, երբեմն՝ ոչ:
Բայց հելլենիզմի ժամանակ գրականությունը սկսում է չթաքցնել իր հնարովի բնույթը, այն սկսում է զեղչել իր օբյեկտիվ, սոցիալական հիմքերը, որոնք տարբեր են տարբեր մարդկանց համար: Լավագույն օրինակը հելլենիզմի և բացարձակ միապետության ժամանակ տարածված փառաբանության ժանրի գերակայությունն է: Իսկապես, ինչպե՞ս ապրի պոետը՝ իր մեցենատին փառաբանելով: Դա նրան հնարավորություն էր տալիս օգտվելու հարուստների սեղանից:
Հնարովի պոեզիան դառնում է Թեոկրիտեսի «Իդիլիաներում», Թեոկրիտեսը ավանդաբար համարվում է ալեքսանդրյան պոեզիայի հիմնադիր: Իդիլիա բառը նշանակում է պատկերել, իդոլ՝ պատկեր բառից է ծագում: Սա մի ուրիշ բառ է հուշում էկիֆրասիս՝ «նկարագրել»: Առաջանում է նոր, ստոիկյան հիմք ունեցող հարացույց՝ պոզիան նկարագրում է՝ իհարկե, անցկացնելով սեփական փորձի միջոցով, վերափոխելով այն:
Ինչո՞ւ պատկեր՝ «Իդիլիա»: Սա նշանակում է, որ մենք պարտադրված ենք լինել հանդիսատես, առավել ևս հեռուստատեսության դարաշրջանում: Ո՞րն է հելլենիստական կամ ալեքսանդրյան պոեզիայի և արխայիկ պոեզիայի տարբերությունը: Վերջինս պարտադրող էր, առաջինը «հնարովի»: Վերջինը «հնարովի» է, ոչ թե այն պատճառով, որ չի համապատասխանում փաստերին, այլ՝ ըստ ոգու՝ այն հանդիսատեսի երևակայության միջոցով է շունչ առնում:
Ամփոփելով կարող ենք ասել, որ ժամանակակից ֆիքշն գրականությունը ծագում է իմպերիալիզմի քննադատությունից, քաղաքացու անզորությունից իշխանական էլիտաներից և ոգևորված է, երբ այս պատնեշը հաղթահարում է:
Ուրեմն, մասնակցայի՞ն, թե՞ երևակայական գրականություն:
21-րդ դարի կարևորագույն գաղափարներից է հանդիսանքային ժողովրդավարությունից անցումը մասնակցայինի: Անկախ դրանից ժամանակակից արվեստում կարևոր նշանակություն է ստանում մանակցային արվեստը: Այս ընդհանուր միտումների մեջ է նաև ժամանակակից պոեզիան:
Հայաստանում այդպիսի օրինակ է «ՀուԶԱՆՔ ու ԶԱՆԳ» ներկայացումը: Ներկայացումը 1920-ական թվականների ֆուտուրիզմ պոեզիայի (Կարա Դարվիշ, Գեւորգ Աբով, Ազատ Վշտունի) հետազոտական/էքսպերիմենտալ վերընթերցումն է՝ Լիլիթ Պետրոսյանի հեղինակային պոեզիայի միջամտություններով եւ Հասմիկ Թանգյանի ապագայամետ շարժման աշխարհագրությամբ։ Կարելի է բերել այլ օրինակներ ևս:
