Հանուն եւ ընդդեմ ռեալիզմի նախահիմքերի/Պարույր Սեւակ

Պարույր Սեւակի «Հանուն եւ ընդդեմ ռեալիզմի նախահիմքերի» հոդվածը տպագրվել է 1966 թվականին «Գրական թերթում»(թիվ 2)։ «Գրողուցավում» հրապարակվում է «Գրամարտ» նախագծի շրջանակում։ Բանավեճի մասին, որի մասն է կազմում հոդվածը, կարող եք մանրամասն կարդալ Հասմիկ Հակոբյանի հոդվածում։

^{Պարույր Սեւակ}

«Գրական թերթում» իր հոդվածը տպագրելիս Վահագն Դավթյանը ինքն էլ գիտեր, որ իր խորհրդածությունները կարող են «մտքերի փոխանակության եւ ստեղծագործական վեճերի առիթ տալ»։

Ինչպես տեսնում եք, այդ առիթն իսկապես տրված է, բայց կուզեի իսկույն էլ ավելացնել, որ Վ․ Դավթյանի հոդվածը ինձ առիթ է տալիս այլ «մտքերի փոխանակության»։ Այլ կերպ ասած, ես իմ ընկերոջ հետ ոչ թե պիտի վիճեմ, այլ շարունակեմ զարգացնել իր իսկ մտքերը։ Ուստի եւ իմ ասելիքը «ոչ» չի լինելու, այլ «այո, բայց․․․»։

«Ժամանակակից պոեզիան եւ ռեալիզմի նախահիմքերը» ոչ միայն լավ հոդված էր, այլեւ շատ ուրախաբեր, ըստ որում «լավ»-ի սեփականատերը ինքը հոդվածագիրն է, «ուրախաբեր»-ի սեփականատերը՝ մենք բոլորս․․․

Առածն ասում է․ «Կան բաներ, որ չես անի՝ մինչեւ չսովորես, կան բաներ էլ, որ չես սովորի, մինչեւ չանես»։ Ինձ թվում է, թե տասնամյակներ շարունակ մեր բանաստեղծությունը օրուկված-ոտնակապված էր սույն առածի առաջին մասով միայն․ անում էին այն, ինչ սովորել էին եւ ընդհակառակը, բանի տեղ էլ չէին դնում այն բաները, որ «չես սովորի՝ մինչեւ չանես»։ Իսկ հիմա ըստ իս մեր գրականությունը տանջվում է հիշյալ առածի երկու մասերի միջեւ․ երիտաարդներից շատերն անում են բաներ, որ չեն սովորել (շա՜տ ափսոս), իսկ ավագներից ոմանք ջանում են անել նորանոր բաներ, որպեսզի սովորեն (փառք աստծու)։

Ահա այ շրջադարձային պահին է, որ «ռեալիզմի նախահիմքը» ժամանակակից պոեզիային եւ, շտապեմ ասելու, մի քիչ վախէ պատճառում ինձ։

«Ռեալիզմի նախահիմքը» նոր խոսք չէ, ոչ էլ պատկանում է մեր մեծ գյուտարարին՝ Մարտիրոս Սարյանին։ Բայց քանի որ Վ․ Դավթյանը հենվել է Մ․ Սարյանի ասույթին, ապա ես էլ սկսեմ նույն ասույթից՝ սրա մեջ շեշտելով երկու բան․ նախ՝ չմոռանանք, որ Մ․ Սարյանը «ռեալիզմի նախահիմք» ասելով պաշտպանում է իր մեծ արվեստը ընդդեմ այն լուսանկարչական-նկարագրական, ահոգի, բայց մարմնեղ, անթեւ, սայց ամրաթիկունք ռեալիզմի, որ կիրը ալյուրի տեղէ ծախում ու շիրը շաքարի, ինչ է թե կիրն ու շիրն էլ․․․ սպիտակ են։

Ուրեմն, Մ․ Սարյանը «նախահիմք» է ասել, որպեսզի վիճի «հիմք»-ի դեմ՝ այն հաստաբեստ-հաստահեղույս մույթերի, որոնք վաղուց արդեն իրենց վրա չունեն նույնիսկ ծածկ ու տանիք, որոնք իրենք էլ են վաղուց խարխլված, բայց համառաբար պահանջում են․․․ գմբեթ։

Եվ ապա (իբրեւ ապացույց եւ միաժամանակ շարունակություն այս մտքի)՝ ի միտ առնենք, որ Սարյանն իր գործն այլ կերպ չի բնորոշում, քան «ամեն տեսակ ավելորդություններից ազատվելը» (բնագրի «излишества»-ն)։ Ուրեմն, «ռեալիզմի նախահիմքերը» Սարյանին հետաքրքրել են ոչ թե ինքնին, այլ լոկ այնքանով․․․

Միտքս պարզաբանելու համար թույլ տվեք (Սելինջերի ձրի օգնությամբ) պատմել մի․․․ առասպել հին չինական փիլիսոփայական այն ուսմունքից, որ ծաղկել է մեր թվարկությունից 5-6 դար առաջ եւ կոչվում է դաոսականություն։ Լինում է չի լինում մի իշխան, անունը՝ Մու՝ Չինի տիրակալը։ Սրան ծառայում է մի Պո Լո-ի՝ ձիեր ճանաչող մեկը։ «Տարիքդ լցվել է,- ասում է մեկ օր իշխանը,- ընտանիքիցդ որեւէ մեկը կարո՞ղ է ծառայել ինձ՝ քո փոխարեն ինձ համար ձիեր ընտրելով»։ «Լավ ձին կարելի է ճանաչել տեսքից եւ շարժումներից,- պատախանեց Պո Լո-ին,- բայց աննման նժույգն այն է, որ ոտները գետնին չի դիպցնում ու հետք չի թողնում, որ խորհրդավոր է, անըմբռնելի-անբռնելի եւ անշոշափելի, ինչպես առավոտվա մուժը։ Իմ որդիների շնորհքը չի հասնում բարձրագույն աստիճանի, նրանք կարող են ջոկել լավ ձին՝ նայելով նրան, բայց նրանք չեն կարող ճանաչել աննման նժույգը։ Սակայն ես ունեմ մի բարեկամ, անունը Չու Ֆան-կաո, որ ցախ ու կանաչեղեն է ծախում։ Ձիերի գործում նրա խելքն ինձանից պակաս չի կտրում։ Նրան կանչիր մոտդ»։

Իշխանն այդպես էլ անում է։ Շուտով նա Չու Ձան-կաոյին ուղարկում է ձի ճարելու։ Երեք ամիս անց նա վերադառնում է ու զեկուցում, որ ձին գտել է։ «Իսկ ի՞նչ տեսակ ձի է»,- հարցնում է իշխանը։ «Աշխետ զամբիկ է»,- լինում է պատասխանը։ Բայց երբ մարդ են ուղարկում ձիու ետեւից, պարզվում է, որ ագռավի պես սեւ հովատակ է եւ ոչ թե աշխետ զամբիկ։

Դժգոհ իշխանն իր մոտ է կանչում Պո Լո-ին։ «Քո բարեկամը, որին ես հանձնարարեցի ձի ճարել, իրեն խայտառակեց։ Նա ձիու որձն ու էգն էլ չի ջոկում։ Եվ ձիերից նա ի՞նչ է հասկանում, եթե նույնիսկ գույնն էլ չի զանազանում»։

Պո Լոն խոին թեթեւությամբ շունչ է քաշում։ «Մի՞թե նա իսկապես հասել է այդ աստիճանին,- բացականչում է նա,- այդ դեպքում նա արժե ավելին, քան ինձ նման տասը հազարը միասին։ Ես չեմ համարձակվի համեմատվել նրա հետ, որովհետեւ Կաոն ներթափանցում է հոգու կառուցվածքի մեջ։ Վերահասու լինելով էությանը՝ նա մտահան է անում անէական գծերը, տեսնելով ներքին արժանիքները՝ նա կորցնում է արտաքին տպավորությունները։ Նա տեսնում է այն, ինչ հարկավոր է իրեն եւ չի նկատում անհարկավորը։ Նա նայում է այն կողմ, ուր պետք է նայել եւ անտեսում է այն, ինչ չարժե տեսնել»։

Ու երբ բերում են ձին, պարզվում է, որ նա իսկապես էլ աննման է»․․․

Դաոսական այս առասպել-առակը կարող է դառնալ լավագույն մանիֆեստն (ու մեկնաբանությունը) ամբողջ նոր ու նորագույն արվեստի եւ նրա օգնությամբ, կարծում եմ, ավելի քան պարզ է հիմա, թե ինչ ասել է «ամեն տեսակ ավելորդություններից ազատվել»։Այդ նշանակում է՝ կարճ ու կոպիտ ասած՝ նկարել ձի ըստ էության եւ ոչ թե ձիու սեւ կամ աշխետ, էգ կամ որձ լինելը։ Այդ նշանակում է ձգտել ըմբռնելու եւ բռնելու ձիու ոգին եւ ոչ թե բաշը կամ պոչը։

Ահա թե ինչ նկատի ունեն նոր ու նորագույն արվեստագետները, երբ վկայակոչում են «ռեալիզմի նախահիմքերը» եւ նախնական ռեալիզմն ընդհանրապես։

Բայց չմոռանանք մի պարագա, որ պարագա չէ բնավ, այլ վճռական ելակետ։ Նախնական ռեալիստները (լինեն դրանք հին եգիպտացիք, ասորաբաբելոնացիք թե հայ մանրանկարիչներ), անում էին այն, ինչ կարող էին։ Մինչդեռ նորերն ու նորագույնները անում են այն, ինչ ուզում են։ Տարբերությունը ոչ միայն վճռական է, այլեւ հսկայական։ Եվ Վ․ Դավթյանի հոդվածում «ռեալիզմի նախահիմքերի» վկայակոչումը ինձ վախ է ներշնչում հենց այս պատճառով։Մեր երիտասարդական գրականությունը (ու նկարչությունը) արդեն տվել ու տալիս են իմ վախն արդարացնող փաստեր։ Հոգնած երեկվա հանգավոր ու չափավոր կաղապարվածությունից, քափ ու փրփուրի չափաբերականից, գանգրահեր բառերի վաճառականությունից, սրանք հաճախ գրում են մի այնպսի լեզվով, ասես հարկադրաբար հարկ ու տուրք են տալիս՝ իրենց մտքերն արտահայտելով մի կերպ,զոռով, կարծես թե օտար մի լեզվով։ Նրանք նկարում են «եգիպտաբար»՝ մոռանալով, որ եգիպտացիք, կրկնում եմ, այդպես էին նկարում, որովհետեւ ավելի լավ չէին կարող, մինչդեռ ժամանակակից բանաստեղծը երեկվա նման չի գրում (օրինակի համար՝ չի հանգավորում) ոչ թե այն պատճառով, որ հանգավորել չգիտի (նա պիտի իմանա շատ ավելի, քան իր նախորդներից որեւէ մեկը), այլ այն պատճառով միայն, որ չունի այդ հանգավորման կարիքը (եթե, իհարկե, չունի)։

Ուստի եւ անհանգ, ազատ ոտանավորով, անչափ-անկշռույթ գրելը արդի բանաստեղծության արտաքին հայտանիշներն են, ոչ թե ներքին հատկանիշները։ Սեւը աշխետից, էգը որձից չզանազանողը դեռեւս Չու Ֆան-կաո չէ, այլ պարզապես մի կիսակույր-անճարակ։ Չու Ֆան-կաոյի ժառանգ կարող է կոչվել լոկ նա, ով կորցնում է արտաքին տպավորությունները ոչ թե հենց էնպես, այլ «ներքին արժանիքները տեսնելու» պատճառաբանվածությամբ, ով, այլ կերպ ասած, «տեսնում է այն, ինչ հարկավոր է իրեն, եւ չի նկատում անհարկավորը․ նայում է այն կողմ, ուր պետք է նայել, եւ անտեսում է այն, ինչ չարժի տեսնել»․ ով՝ կարճ ասած՝ «ներթափանցում է ոգու կառուցվածքի մեջ»։

Ուրեմն, արդիական բանաստեղծ լինելը հավասարազոր է ոչ թե հավկուրության, այլ ներքնատեսության։

Այժմ այդ արդիական բանաստեղծության մասին՝ ըստ էության։

Դարեր շարունակ բանաստեղծությունը կապել են սրտին, համեմատել երգի հետ ու երգ էլ կոչել։ Եվ ճիշտ են արել։ Բայց սրտից ու գլխից բացի մենք ունենք եւս մի բան, որ ժամադրավայրն է այդ երկուսի եւ կոչվում է հոգի կամ ոգի։ Արդ բանատեղծությունը ընդհանուր ուրվագծումով (եւ ճշմարիտ բանաստեղծություն առհասարակ եւ միշտ) գեր է սիրտ կոչվածից եւ ավելին է երգ կոչվածից։ Սիրտ ունենալը քիչ է, սիրելի բարեկամներ, հարկավոր է նաեւ հոգի ունենալ։ Եվ ասածս արտառոց նորություն մի համարեք։ Այս «նոր»-ությունը շատ լավ հասկացել էին տակավին հին հնդիկներն ու քրիստոնյաները՝ մարդկային անմահությունը հեղյուսելով ոչ թե սրտի տեղափոխության, այլ հոգու այլակերպության վրա։ Մենք (բազմադարյան մարդկությունը) լի եւ առատ ենք սրտառուչ խոսքերով, ուրեմն եւ՝ մի քիչ էլ կուշտ ենք։ Այժմ արդեն առավել կարիք ունենք հոգեւոր ասմունքի, ոգեղենացած ասքի։ Վերհիշեցնեմ, որ աշխարհիս մեծագույն գրողներից մեկի (Լ․ Տոլստոյի) գործը աշխարհիս մեծագույն քննադատներից մեկը (Ն․ Չեռնիշեւսկին) բնորոշել է ոչ այլ կերպ, քան «հոգու դիալեկտիկա»։ Մենք հիմա կարիք ունենք այդ հոգու դիալեկտիկային ավելի, քան սրտալի զեղմանը, որը (այդ սրտալի զեղումը) հիմքն է նախնական արվեստի, բայց ոչ երբեք զարգացած արվեստի։ Դրանով (սրտալի զեղմամբ) բանաստեղծությունը ոչ թե վերջանում է, այլ սկսվում է միայն, ինչ-որ երաժշտական ստեղծագործության մեջ էլ երգը երկուշաբթին է միայն, ոչ թե շաբաթը։

Այս պատճառով էլ արդի բանաստեղծության հիմնական տիպարը, երաժշտական տերմինով ասած, ես համարում եմ ոչ թե երգային մտածողությունը, այլ համանվագայինը (սիմֆոնիզմը)։ Ոչ թե մենաձայնությունը, այլ բազմաձայնությունը։ Եվ սիմֆոնիզմ ու բազմաձայնություն ասելիս ես չեմ ենթադրում անպատճառ սիմֆոնիա (պոեմ) կամ երգչախումբ (դրամատիկական պոեմ)։ Սիմֆոնիզմ եւ բազմաձայնություն՝ նույնիսկ 10-15 տողանոց բանաստեղծության մեջ։ Ոչ թե մի երգ, որի եղանակը վերջանում է առաջին իսկ տնով (հետագա տների խոսքերն են փոխվում, իսկ եղանակն ու կրկներգը մնում են նույնը), այլ մի երգ, որի յուրաքանչյուր հաջորդ տուն նախորդ տան եղանակը փոփոխակում ու զարգացնում է բոլորովն այլ ձեւերով։ Իսկ սիմֆոնիկ զարգացած երաժշտությունը ոչ թե բացառում, այլ ենթադրում է նաեւ այն, ինչ կոչվում է դիսոնանս, որ բանաստեղծության տիտղոսավոր ու անտիտղոս գնահատողները հաճախ կոչում են «կոպիտ տեղեր» կամ «արձակայնություն»։ Եկեք երաժիշտներին չծիծաղեցնենք մեզ վրա․ դիսոնանսը երաժշտության ու երաժշտի թուլությունը չէ կամ անզորությունը, այլ ուժն է ու կարողությունը։ Փայտի հատկանիշներով չի կարելի դատել պլաստմասայի մասին, թեեւ երկուսն էլ կարող են ծառայել իբրեւ շինանյութ։ Ու երգային մտածողության չափանիշը չի կարելի էտալոն դարձնել սոմֆոնիկ մտածողության համար։

– Իսկ ինչո՞ւ եւ անպատճառ սիմֆոնիկ,- կարող են հարցնել իրավամբ։

Պատասխանի համար պետք է դիմել ոչ թե ինձ, այլ դարին, ավելի ճիշտ՝ դարի ժամանակակից պատգամախոսին, որ կոչվում է քվանտային տեսություն, հարաբերականության տեսություն, ատոմային էներգիա, հրթիռ կամ արբանյակ, ինչպես կուզեք։

Եվ անհամեստությո՞ւն համարվի, եթե ասեմ, որ այսօրվա մարդը առավել բարդ կառուցվածք ունի, քան Դանեմարքայի արքայազնը։ Այդ դեպքում արտահայտվեմ ավելի համեստ․ մի՞թե մենք ավելի բարդ չենք, քան նույն այդ արքայազնի զրուցակիցները՝ գերեզմանափորը կամ խեղկատակը։ Գոնե պիտի ամաչել այդ գերեզմանափորից ու խեղկատակից եւ 20-րդ դարի բանաստեղծությունը չըմբռնել իբրեւ խաղիկ-ջանգյուլումների բազմահարկություն։ Խորալներ են ղողանջում մեր հոգում, իսկ մեզ ուզում են հաճույք պատճառել ճաշարանային նվագախմբով․ ռեքվիեմների կարիքն է մեզ տանջում, իսկ մեզ խորհուրդ են տալիս գնալ պարային հրապարակ, սիմֆոնիաների են ծարավի մեր ականջները, իսկ մեր նույն այդ ականջները քաշում են հենց այդ պատճառով եւ ականջներից քաշելով ստիպում լսել հովվական այն շվին, որ ընդամենը երկու ծակ ունի՝ մեկի անունը «Հույզ», մյուսի մականունը «Սիրտ»։

Վաղուց է եկել ժամանակը մտածող, մտավորական իմացականությամբ լեցուն հերոսի՝ լինի դա քնարական հերոս, թե հերոս վեպի ու վիպակի։ Ու եթե այպես դատենք՝ արժի՞ արդյոք այնքան շատ խոսել ժողովրդական բանահյուսությունից օգտվելու, դա մշակելու-վերամշակելու անհրաժեշտության մասին։ Բանահյուսությունն ունի իր անկրկնելի հմայքն ու հարստությունը։ Եվ ամեն ազգի գրող էլ, ծնվելով եւ մինչեւ մեռնելը, օգտվում է դրանից, ինչպես օդից։ Բայց չմոռանանք նաեւ, որ բանահյուսությունն այլեւս չի զարգանում, որովետեւ չի կարողանում (անեկդոտները չհաշված)։ Ու եթե դեռ զարգացող բանահյուսություն կա՝ այդ էլ միայն հետամնաց ազգերի մեջ։

Արդ՝ հարաբերականության տեսության աղը ծամած, քվանտային տեսությունը համտեսած, կիբերնետիկայով կոկորդը ողողած ընթերցողիս եւ ընթերցողիդ ինչպե՞ս պիտի ոգեպես գոհացնես քո ֆոլկլորային մտածելակերպով։ Գրականությունը երգի ու պարի ազգային անսամբլ չէ, ոչ էլ համերգային դահլիճներում օր ու գիշեր ելույթ են ունենում նմանատիպ անսամբլները միայն․․․

Ուստի եւ արդ բանաստեղծությունը չի կարող լինել հեքիաթանաղլական, որ նույնն է, թե պատմողական-նկարագրական։ Նա պիտի լինի թելադրական- հուշարարական։ Նրա առավել դիպուկ բնորոշումը, ըստ իս, ճիշտ ու ճիշտ համընկնում էայն բնութագրին, որ ունի դաոսական առակի աննման նժույգը․ «Նա ոտները գետնին չի դիպցնում»։ Այլ կերպ ասած՝ նա այլեւս չի կարող լինել գետնատարած-գետնահուպ։

Նա պիտի «ոտները գետնին չդիպցնի» բարձրանալով կամ խորանալով՝ սաղարթի պես կամ արմատի, օդանավի նման կամ գրկաբանական հորատիչի։ Այլեւս տարածականը չէ նրա մեծության հատկանիշը, այլ մխվածքը կամ սլացքը։ Այլեւս պետք է լինել ոչ թե երկրաչափ կամ աշխարհագետ, այլ երկրաբան կամ օդաչու։ Ոչ թե փռվել-լճանալ, այլ մտնել տուրբին՝ ջրի պես կամ գազի նման։ Հետազոտել մութը՝ լինի դա մթնոլորտ կամ ընդերք,- միեւնույնն է։ Այլ կերպ (եւ մասամբ կրկնելով) ասածս՝ պետք է մտնել ոգու ոլոտները, շահագործել հոգու հարստությունը։

Ինձ կարող են ըմբերանել թեկուզ եւ աստվածաշնչյան ծանոթ խոսքով․ «Երանի հոգով աղքատներին»։ Հազար երանի,- կաելացնեմ ես։ Հազար երանի, որովհետեւ նրանք երջանիկներն են երջանիկներից․ նրանց չեն կրծոտում կասկածի արյունախում առնետները, նրանց անծանոթ պիտի մնա ոխերիմ անքնությունը, ու նրանց մասին կգրեն նույնիսկ լրագրերը՝ իբրեւ․․․ երկարակյացների։ Բայց, օգտվելով նույն Աստվածաշնչից, պիտի հիշեցնեմ, որ Երեմիա մարգարեն ոչ միայն իր, այլեւ աշխարհիս ամեն մի արվեստագետի բերանով է մրմնջացել․ «Ես այն մարդն եմ, որ տեսա տառապանքը»․․․

Ով ելումուտ չունի ոգու ոլորտներում, ով չի հաղորդակցվում հոգեկան ներանձավային լաբիրինթոսներին, նա, իմ բարի խորհրդով, իզուր է հրաժարվում հանգից ու վանկից, իզուր է դիմում սպիտակ ու ազատ ոտանավորին,- դրանից նա պիտի վնասվի միայն, ավելին՝ ունեցածն էլ կորցնի։ Իսկ ով հանդգնել ու վճռել է այդ անել, թող բարի լինի անվանակոչելու մեր հոգեկան խլրտումները, որ եւ ջանում է անել արդի համաշխարհային պոեզան։

Ի դե՝ այդ համաշխարհայինի մասին։

Եթե վերանանք մեր ազգային այն արատից, ինչը կոչվում է սնափառություն, չենք կարող չասել, որ աշխարհի ժողովուրդների շարքում եթե մենք առաջիններից չենք, ապա, առավել եւս, վերջիններից էլ չենք։ Երբ կար Նինվե ու Տիզբոն, մենք ունեինք մեր Արմավիրն ու Գառնին։ Քրիստոնեությունը տարածվեց Հռոմում, բայց Տրդատը որոշ չափով կանխեց Հռոմին։ Աշխարհում կար ընդամենը մի քանի այբուբեն, երբ չուշացավ Մաշտոցը։ «Վերածնունդ» բառը դարեր հետո պիտի ստեղծվեր, իսկ Նարեկացին գրեց իր Տաղերն ու Մատյանը։ Գուտենբերգը դեռ նոր էր գործի դրել իր տպագրական մեքենան, երբ մենք տվեցնք մեր Պարզատոմարը։ Համայնավարությունն էլ ստեղծեցին գերմանացիք, բայց համայնավարական առաջին երկրի հանրակառքին լծվեցինք նաեւ մենք՝ գերմանացիներից առաջ․․․

Այո, չուշանալը մեր ազգային դիմանկարի կարեւոր գծերից մեկն է, մեր նկարագրի բարեխառնությունը։ «Չուշանալ, ետ չմնալ»,- այս պիտի լինի ամեն մի հայի նշանաբանը, ինչ գործի տեր էլ որ լինի։ Ով-ով, բայց մենք իրավունք չունենք շփոթել մակերես եւ մակարդակ բառերը։ Մենք պիտի չլինենք մակերեսի վրա (չենք էլ կարողանում), բայց մենք պարտավոր ենք միշտ էլ լինել մակարդակի վրա՝ համաշխարհայինի։

Ես էլ գիտեմ, որ կամենալն ու կարենալը նույնական չեն։ Բայց որեւէ բան կարենալու համար նախ եւ առաջ կամենալ է պետք, անհրաժեշտության գիտակցություն, հրամայականի կարիք։ Իսկ ով ունի անհրաժեշտության այդ գիտակցությունը, ցանկանա էլ, չի կարողանա իր ականջները տրամադրել հեշտ առնված, դժվար ծախվող բանսարկություններին, անգիտությունից ծնված-տգիտությամբ սնվող ասեկոսեներին, որովհետեւ այդ ականջների պաշտոնն այլ է, դարի ժխորը մաղելով՝ ջոկջկել դարի նվագները։ Եվ ով զգում է այդ հրամայականի կարիքը, նա պիտի համոզված լինի, որ Մաշտոցին էլ երեւի «տառագող» են համարել, ինչպես որ երեկ-անցյալ օր Տերյանն էլ ոչ միայն «ընդօրինակող» էր, այլ մինչեւ իսկ «հայ չէր»։

Չպիտի զարմանալ, ոչ էլ զայրանալ՝ հիշելով, որ այսպես դատողներն էլ իրենց տոհմն ու զարմն ունեն․ Մաշտոցի ժամանակ նրանք կոչվում էին «Չուառական», Տերյանի ժամանակ՝ Թշվառական։ Այս մեծատառվածներին պետք է հանգիստ թողնել։ Բայց պետք է, միաժամանակ, ոչ միայն անհանգստացնել, այլեւ օր ու գիշեր մարտնչել փոքրատառ-հավաքականի՝ թշվառության դեմ, ի սեր եւ հանուն հարստության՝ այն հարստության, որ բոլորս գիտենք – սկսվում է փոքրով, բայց- չմոռանանք- չափվում է մեծով։ Ուստի, չմոռանանք նաեւ, որ «մենք մեր յուղով տապակվենք»-ը եթե փիլիսոփայություն է, ապա փիլիսոփայությունն է թշվառությա՜ն․․․

Գրականություն, ինչ ասել կուզի, սպորտ չէ։ Բայց սպորտային որոշ օրենքներ գործում են նաեւ գրականության մեջ։ Կան սպորտի ազգային ձեւեր, բայց շատ ավելի պակաս, քան միջազգային ձեւերը։ Իսկ ռեկորդների հաշվեկշիռը ամբողջապես միջազգային է։ Ով կամենում է կյանքը նվիրել սպորտին, պիտի նկատի առնի ա՛յդ հաշվեկշիռը, այն պահանջներն ու նիշերը, որ ընդհանուր են աշխարհի համար։

Մի՞թե գրականությունը սպորտի չափ էլ չկա եւ գրողն էլ՝ «ֆիզկուլտուրնիկի»։

Գրականությունը (թող վերհիշեցնի մեծն Տոլստոյը) լուրջ գիտակցություն է լուրջ ժողովրդի», ուստի եւ խաղալ գրականության հետ, նշանակում է խաղալ ժողովրդի ոչ միայն ներկայի, այլեւ ապագայի հետ, էլ առավել մի այնպիսի ժողովրդի, որպիսինն է մերը, որի համար գրականությունը շատ հաճախ փոխարինել է պետությանն ու ազգային կյանքի վարչությանը։

Հիշո՞ւմ եք Չեշիրյան Կատվին՝ անգլիական սքանչելի հեքիաթի «հերոսին», որի ժպիտը մնում էր նույնիսկ այն ժամանակ, երբ ինքը չքվում էր։ Չեշիրյան Կատուն սովորական կատու չէ, այլ խորհրդանիշը անուղղելի (ուրեմն եւ վտանգավոր) լավատեսության։ Ուստի Չեշիրյան կատու լինելը եւ միաժամանակ իրեն արվեստագետ համարելը անհարիր բաներ են․․․

Լավ է ասել Էքզյուպերին․ «Սիրել՝ չի նշանակում միմյանց նայել» եւ, կավելացնեի ես, հիանալ միմյանցով։ Բայց սքանչելի է շարունակությունը, սիրել նշանակում է «նայել միեւնույն ուղղությամբ»։ Ուրեմն եւ եկեք քիչ նայենք իրար (ասել է, թե քիչ հիանանք միմյանցով) եւ ջանանք նայել միեւնույն ուղղությամբ, որով ընթանում է համաշխարհային արվեստը։

Իսկ ով նայում է այդ ուղղությամբ, բնականաբար, չի կարող չտեսնել շատ ու շատ բան այն ամենից, ինչ տեսնում են նույն ուղղությամբ նայող մյուսները․․․ Նա չի կարող չտեսնել, օրինակ, որ այլեւս չի կարելի ստեղծել, այսպես ասած թոնրատնային գրականություն․ ոտներդ կախես թոնիրը, քուրսու վրա էլ դնես գիրք՝ մազա, չարազ-աղանդերի նման ու․․․ կարդաս ուտելու պես։

Ճիշտ է, որ այլեւս չկան թոնրատունն ու քուրսին, ավելի ճիշտ է, որ ամեն րոպե կարող է մեր բերնից հնչել, թե գրականությունը «պարապ վախտի խաղալիք» չէ, բայց, այնուամենայնիվ, հենց այդ թոնրատնային գրականությունն է դուր գալիս ոչ միայն մեր ընթերցողներից, այլեւ դժբախտաբար, գրողներից ու քննադատներից շատերին։

Պետք էլ չէ մեղադրել, այսպիսիք մեղավոր չեն, մեղք են։ Որովհետեւ կենդանի գրականության ընթացքին համընթակից լինելը, այսօրվա մեջ վաղը տեսնելու կարողությունը նույնպես տաղանդ է, որ շնորհվում է քչերին։

Պետք չէ մեղադրել, բայց անհրաժեշտ է կրկնելով երրորդել, որ դա ամենից ավելի բխում է սովորույթի ուժից։ Չէ՞ որ մենք հաճախ ենք ասում «տեր աստված»՝ առանց հավատալու աստծուն։ Դրանից շահում է մեր լեզուն, բայց սահմանափակվում է մեր հոգին, որովհետեւ հենց այդ անաստված «տեր աստված»-ն է, որ կոչվում է սովորույթի ուժ կամ իներցիայի օրենք։ Եվ ճշմարիտ ավեստագետը նա է, նախ, ով իր առաջնահերթ գործն է համարում ազատվել սովորույթի այդ ուժից, իներցիայի այդ օրենքից, անաստվածի այդ «տեր աստված»-ից, ինչը մեր հոգեւոր ու մտավոր աշխարհի ամենադաժան բռնակալն է՝ այնպիսի մի բռնակալ, որի համեմատությամբ անմեղ գառ է թվում Վարուժանի ասած հանգ-բռակալը։

Այդ բռնակալության արտահայտություններից մեկն էլ այն բանաձեւումն է, թե բանաստեղծությունը «գեղեցիկ սուտ է»։ Սուտ է այս «գեղեցիկ սուտը» Եվ այս սուտ բանաձեւումն էլ խեղդում է բանաստեղծությունը՝ նրա առնական պարանոցը, նրա ձեռքն ու ոտքը կապոտելով այնպես, ինչպես լիլիպուտները Գուլիվերին։ Եվ կապոտում է ոչ այլ ինչով, քան «գեղեցիկ» բառերի հուլունքաշարով, «բանաստեղծակա՜ն», խոսքերն նարոտով,- մի բառապաշարով, որ ողորմած հոգի Շչեդրինը բնորոշել է размасисто-стыдливо-пустопорожным (ինչը հայերեն մեծ դժվարությամբ, երեւի, պիտի թարգմանել շիլա-շփոթա-ամաչկոտա-դատարկ-մատարկային)։ Եվ գրվում ու գրվում են ոտնանավորներ այնպիսի՜ լպստված խոսքերով, որոնք տակմաշ կրկնակոշիկի պես շարունակ սայթաքում ու գետնովն են տալիս իրենց, իրենց բանիմաց ընթերցողին ու սրա համբերությունը։

Այսօրինակ պոեզիան իսկապես որ սուտ է, բայց ոչ թե գեղեցիկ սուտ, այլ այլանդակ սուտ։ Մինչդեռ իսկական բանաստեղծություն պիտի դառնա միայն ճիշտն ու ճշմարիտը, առողջն ու արդարը։ Ուստի եւ պիտի հիշել՝ գեղեցիկը միշտ չէ, որ առողջ է, իսկ առողջը միշտ գեղեցիկ է։

Ուտի եւ պիտի հիշել․․․

Թույլ տվեք հշել մեկ ուրիշ առասպել-առակ էլ՝ այս անգամ արաբական հին գրականությունից։

Մեկ անգամ ճամփա են գնում Արդարությունն ու Անարդարությունը, եւ ինչպես պետք էր սպասել, նրանց մեջ կռիվ է ծագում։ Անարդարությունն սպանում է Արդարությանը եւ որպեսզի հանցագործության հետքերը ծածկի՝ ողջակիզում է նրա դին։ Արդարության բարեկամները, երկար որոնումներից հետո, գտնում են նրա աճյունը եւ այդ մի բուռ մոխրից սարքում են․․․ թանա՜ք։ Այն օրից ի վեր,- եզրահանգում է արաբ իմաստունը,- Արդարությունը մեռած է աշխարհում, նա ապրում է միայն գրքերի մեջ․․․

Առայժմ երկրագունդը դժվար թե գոռա․ «Ոչ, նա ապրում է աշխարհում»։ Ուրեմն եւ գիրք գրողներն էլ չպիտի մոռանան, որ Արդարության մոխրե թանաքով չակերտավոր թե անչակերտ, մակդիրավոր թե անմակդիր սուտ գրելը առնվազն անբարոյականություն է․․․

«Գեղեցիկ սուտ»-ի սուտ տեսությունից բխում է մեկ ուրիշ հորդահեղուկ չարիք էլ՝ այսպես կոչված «պարզությունը»։

Ձգելով-ձգձգվելով մենք «պարզ»-ը հոմանիշ դարձրինք «հասարակ»-ին, ինչպես որ, շատ ափսոս, «հանրության» տեղն էլ գրանցվեց «հասարակությունը»։ Բայց պարզը հասարակ չէ։ Պարզ նշանակում է մաքուր (վկան՝ պարզաջրելը, պարզերեսը, պարզկան՝ իրենց ողջ շքախմբով)։ Իսկ «մաքուր»-ն ու «խոր»-ը, «հստակ»-ն ու «խորունկ»-ը ոչ թե ազգակից են, այլ մերձավոր արյունակից։

Գրողի գերագույն նպատակն է լինել պարզ, բայց ոչ հասաակ։ Ու հանրությանն էլ պարզություն է պետք եւ ոչ թե հասարակություն, մաքրություն եւ ոչ թե ծանծաղություն։

Ուստի եւ գրողը կարող է ունենալ բազում ատելի բառեր, բայց ամենից առաջ ու հետո պիտի ունենա մեկ անընդունելի բառ, որ է հասարակը։

Այս մասին որքան շեշտված, նույնքան ընդգծված եմ խոսում եւս այն պատճառով, որ «ռեալիզմի նախահիմքեր»-ի ինձ ներշնչած վախի չորս գամերից մեկն էլ հենց այստեղ է։ Ես վախենում եմ, որ մեր երիտասարդությունը «նախահիմքեր»-ի կոչը հանկարծ հասկանա իբրեւ հանձնարարություն միամտության, պարզունակության, ֆոլկլորային մտածողության եւ այն ամենայն չարյաց, ինչից մենք տակավին չենք ազատվել։ Ուստի եւ պիտի շարունակեմ փարատել սեփական վախս՝ երիտասարդներին ասելով․

– Հրթիռային դարում կարելի է լինել ամեն ինչ, բացի մոմե թեւերով Իկարից։

– Պետք չէ, ի սեր աստծո, ատոմային էներգիայի դարում կրակ ստանալ․․․ շփումով։

– Ով կարծում է, թե անհանգ բանաստեղծություն գրելն ավել դժվար չէ, քան հանգավորը, նա տակավին չի գրել ոչ մի բանաստեղծություն։

– Ոչ միայն անհանգ, այլեւ առանց չափի գրելու համար տաղանդ ունենալն էլ քիչ է․ պետք է ունենալ հզո՜ր տաղանդ։

– Իսկ եթե կարծում եք, թե ունեք (այդ հզո՜ր տաղանդը), ապա մի կարծեք, թե հասկացող-հմուտ ընթերցողն ավելի դյուրահավատ է, քան Թոմաս առաքյալը, որ «Տեր իմ եւ Աստված իմ» չասաց, մինչեւ որ սեփական մատներով չշոշափեց խաչյալի խոցյալ կողը։

Ուրեմն՝ Հավատացնելը չէ մեր գործը, այլ համոզելը։

Եվ քանի որ «նախահիմքերի» մասին է խոսքը, ապա շատ կուզենայի հիշեցնել եւս մի «նախահիմք»՝ Պրովանսի տրուբադուրներին։

Սրանք, տակավին 13-14-րդ դարերում, լինելով ավելի թափառական երգիչ-գուսաններ, քա նստակյաց-մասնագիտացած բանաստեղծներ, իրենց արվեստին տվել են մի բնորոշում, որ բանաստեղծության բոնորոշումների մեջ ճշտերից մեկն է, ըստ իս, եթե ոչ ճշտագույնը։ Զվարթ գիտություն,- այսպես էին նրանք կոչում բանաստեղծությունը։ Խնդրում եմ ուշք դարձնեք, ոչ թե չոր ու ցամաք գիտություն, այլ զվարթ գիտություն, եւ ոչ թե զվարթ ոչմիբանություն (ներեցեք այս նորաբանության համար), այլ զվարթ գիտություն։ Մտովին հիշեցեք աշխարհիս բոլոր մեծ բանաստեղծներին (աստվածաշնչյան Սողոմոնից մինչեւ Բայրոն, Խայամից մինչեւ Գյոթե, Նարեկացուց մինչեւ Ուիթմեն, Աբու Ալա Ալ Մահարուց մինչեւ Մայակովսկի), եւ չեք կարող չընդունել, որ տրուբադուրների կոչմանն արժանանում են «ընտրյալք»-ը միայն, ոչ թե «կոչեցյալք»-ը։ Բանաստեղծություն «հույզի» կամ «զգացմունքի» շրջանակում սեղմողները, այդ «հույզը» բանականությունից եւ «զգացմունքը» իմացականությունից անջատողները կզգան իրենց վիճակի ծիծաղելիությունը, եթե մի պահ մտածեն, որ դա նույնն է, թե կանացի աշխարհում ընդունում են միայն «աղջիկ»-ը, բայց ոչ «կին»-ը, բայց ոչ «մայր»-ը։

Արդի բանաստեղծությունն, ըստ իս, առավել քան զվարթ գիտություն է։ Դա է հրամայականը դարի, թելադրանքը ժամանակաշրջանի, պատվերը 20-րդ դարի մարդու։ Պատվե՛րը։ Եվ պահա՛նջը։ Պարտադրյա՛լ պահանջը։

Մեկ որ ընկել եմ միջնադար, հիշեցնեմ եւս մի «նախահիմք», թեեւ դա վերաբերում է ոչ թե արվեստի, այլ փիլիսոփայության պատմությանը։

Երբ «նոմինալիստների» եւ «ռեալիստների» սխոլաստիկական վեճը երկարաձգվեց այնքան, որ «համը դուրս եկավ», Թոմա Աքվինացիներից եւ Դունս Սկոտներից հետո եկավ Նիկողայոս Կուզանցին եւ, զարգացնելով նոմինալիզմը, սկսեց պաշտպանել «գիտական անգիտության» տեսությունը։ Կարելի է կարծել, թե անիմատ բառախաղ է դա՝ այդ գիտական անգիտությունը, բայց դա մի հերոսական քայլ էր մարդկային մտքի պատմության մեջ, քանի որ չէր նշանակում այլ բան, քան «վե՛րջ սխոլաստիկային»։

Այպիսի մի «անցման հասակի» ժամանակաշրջան է ապրում նաեւ արդի բանաստեղծությունը (այլուրեք՝ վաղուց, մեզանում՝ նոր-նոր), որ «գիտական անգիտության» դեմ կարող է դնել իր «բանաստեղծական անբանաստեղծությունը» (եթե կարելի է այսպես ասել)։ Եվ դա էլ՝ այս «բանաստեղծական անբանաստեղծությունն» էլ ոչ անիմաստ բառախաղ է, ոչ էլ ունի իմաստը «անբանաստեղծական բանաստեղծության»։ Դա նույնպես այլ բան չի նշանակում, քան «վերջ սխոլաստիկային», այն սխոլասիկային, օրինակի համար, որ սկսել էր բանավճել (հիշում եմ այդպիսի մի «լուրջ» բանավեճ), թե կարելի՞ է արդյոք գործածել․․․ իգական հանգը։

Որ բանաստեղծությունը, մանավանդ արդի բանաստեղծությունը (եւ ընդհանրապես արվեստը) ոչ այլ ինչ է, քան զվարթ գիտություն (Բալզակն ասում էր «մտքի ավելցուկ»), կարող է վիճարկվել լոկ այնտեղ, ուր ծվարել է սխոլաստկան, ու մեկ էլ այնտեղ, որտեղ եզը վերցնում, տակը հորթ են ման գալիս։

Այս պատճառով էլ արդի բանաստեղծությունը ինձ պատկերանում է ոչ թե հարությամբ, այլ փլվածքներով։ Եթե փորձենք նկարել նրա հետագիծը, ապա կստացվի ոչ թե անընդմեջ գիծ, այլ ընդմիջված գիծ՝ այն, ինչ կոչվում է կետգիծ։ Արանքներ կան ամեն մի գծիկի եւ կետի միջեւ․ դրանք (այդ ընդմիջում-արանքները) հենց այն ավելորդություններն են, որոնց մասին խոսել է Մ․ Սարյանը, եւ որոնցից ազատագրվելու պատճառաբանությամբ է վկայակոչում «ռեալիզմի նախահիմքերը»։

Վերհիշենք, թե ինչպես է Պո Լոն գնահատում Չու Ֆանի հմտությունը․ «Վերահասու լինելով էությանը՝ նա մտահան է անում անէական գծերը․․․ նա չի նկատում անհարկավորը․․․ եւ անտեսում է այն, ինչ չարժի տեսնել»։ Արանք-ընդմիջում են դառնում հենց այդ անէականը, անհարկավորը եւ չարժին, այլ կերպ ասած՝ բոլոր ավելորդ մանրամասները (այն, ինչ կարող է պատմվել)․ բոլոր ծանոթ տեղերը (այն, ինչ ենթադրվում է)․ մտքից-միտք, պատկերից-պատկեր գցված կեռերն ու ճարմանդները (երեւակայությունը, ինչպես շողը կամ անձրեւը կապում է երկինքը երկրին)․ բոլոր անհարկի կամուրջ-կամրջակները (միտքը, ինչպես ստվերը, թռնում է բոլոր ձորերի ու վիհերի վրայով)։ Այս պատճառով էլ՝ ոչ թե համատարած հարթություն, այլ հարթություն փլվածքներով։ Այս պատճառով էլ եւ այն, որ արդի բանաստեղծությունը շատերին թվում է խրթին, ոմանց՝ նույնիսկ անտրամաբանական։

Յուրաքանչյուր ոք իրավ է յուրովի։ Բայց յուրաքանչյուր ոք էլ եթե պարտավոր չէ, ապա ստիպված է ենթարկվել միեւնույն հավերժական օրենքին․ «Հարկ լուծանե զօրենս»։ Ուստի եւ արդի բանաստեղությունը ծնունդ է ոչ թե ինչ-ինչ մարդկանց քմահաճույքի, այլ «հարկի»՝ այն անհրաժեշտության, որ «լուծում»-քանդում է երեկվա օրենքը՝ ձեւակերպելով նոր օրենքներ։ Այդ օրենքներից մեկը ըստ իս կարելի է արտահայտել կիբեռնետիկայի լեզվով․ ժամանակակից բանաստեղծը պետք է ձգտի «նվազագույն տեղամասի վրա ստանալ առավելագույն ինֆորմացիա»՝ չվախենալով ոչ խրթին, ոչ անտրամաբանական, ոչ էլ անգամ խելացնոր կոչվելուց։ Չէ՞ որ արդի ֆիզիկայի հայրերից մեկը՝ Նիլս Բորն է ասել․ «Արդյ՞ք բավականաչափ խելացնոր է սույն տեսությունը, որպեսզի կարողանա լինել ճշմարիտ»․․․

Ծալովի սեղանը բացում-երկարացնում են լոկ այն ժամանակ, երբ ճաշողները շատ են։ Այսօրվա հավաքական ընթերողը (միշտ նկատի ունեմ բարձրագույն ընթերցողին) մեն-մենակ է նստած բանաստեղծի սեղանի մոտ։ Էլ ինչո՞ւ ծալվածը բացել։

Երկար-բարակ բացատրություններ են տալիս միայն հարցաքննվելիս, բայց բանաստեղծը հանցագործ չէ, ինչպես որ ընթերցողն էլ վերաքննիչ չէ, որ բացատրություններ ու մանրամասնություններ տաս ստիպմամբ։

Արդի բանաստեղծությունը նման է նաեւ այն ճամփորդին, որը հետը վերցնում է ամենակարեւորը տվյալ ճամփորդության համար՝ «տանը» թողնելով այն ամենը, ինչ կարող է հեշտությամբ գտնել վագոնում, ցանկացած կայանում կամ կայարանում՝ «այն ամենի» մեջ ամփոփելով այն գիտելիքներն ու պատկերները, որ գիտի (կամ կարող է իմանալ) ընթերցողը, այն խոհերն ու ապրումները, որ կարող է ծախել ամեն ոք (որովհետեւ ինքն էլ ունի առատորեն), այն քարոզներն ու միտումները, որ ոչ ոք չի առնի ջրի գնով անգամ (որովհետեւ կուշտուկուռ է դրանցով) եւ վերջապես արտահայտչական այն ձեւերն ու եղանակները, որոնց հաճախանքից կոշտուկապատվել է ամեն մի գործունյա ուղեղ, ամեն մի մտածող աչք, ամեն մի բաղդատող ականջ։

Երկրաշարժերը անհամեմատ ավելի են հաճախական, քան հրաբուխները։ Բանաստեղծության «զվարթ գիտությունը» գիտությունն է ոչ թե երկրաշարժերի նկարագրության, այլ հրաբուխների գործունեության։ Բանաստեղծության դարավոր զարգացումը եկել-հասել է ահա այս սահմանագծին․․․

Ամեն մարդ ունի նայվածք։ Բայց արվեստագետը նա է, ով ունի նաեւ հայացք (այս բառի փիլիսոփայական իմաստով), մի հայացք, որ պիտի նետված լինի ոչ միայն աշխարհի վրա, այլեւ իր կերած հացի, որքան մարդկության ճակատագրի տառերի վրա, նույնքան էլ փողոցային ցուցանակների։ Իսկ ով ունի այդ հայացքը, արդեն փնտրում է ոչ թե կյանք, այլ կյանքի իմաստ։ Նման մեկը արդեն չի կարող չհասկանալ, որ ոչ թե գրողն է ստեղծում իր խնդիրը, այլ խնդիրն է ստեղծում իր գրողին։ Ուստի եւ այսպիսի մեկի գործը չի կարող նմանվել դեղատան, որտեղ կարելի է դեղ սարքել ցանկացած դեղատոմսով, դեղաբաժիներն իրար խառնելու ծանոթ եղանակով։

Ճշմարիտ բանաստեղծ-«բժիշկների» բուժման եղանակը առավելապես «հոմեոպաթիկ-հեքիմային» է․ ամեն մեկն ունի իր «գաղտնիքը», բուժման իր եղանակը, որ կարող է չընդունվել «պաշտոնական բժշկության» կամ այս ու այն դիպլոմավոր «բժիշկ»-քննադատ-ընթերցողի կողմից։

Իսկ վերջիններիս էլ պիտի խոնարհաբար պատասխանել այնպես, ինչես ամերիկյան անվանի գրող Շերվուդ Անդերսոնն է պատասխանել մի քննադատի․ «եթե դուք գնում եք կայարան, բայց ճանապարհին ուշանում եք, եւ գնացքը թեթեւանում է որոշ ուղեւորներից, վերցնում ուրիշ ուղեւորների, իսկ դուք չեք հացնում գնացք նստել, դրա համար մի նախահեք մեքենավարին»։

Ամեն գրող նախ եւ առաջ ընթերցող է։ Ու ես էլ, իբրեւ այդպիսին, չեմ կարող իմ հերթին մի երկու խոսք չասել մեր երիտասարդներին, որոնց գալուստը իմ անձնական ուրախությունն է եւ որոնց առաջին քայլերի հետամտողն եմ։

Ես շատ խոսեցի ընդդեմ հասարակի եւ պարզունակի, ընդդեմ ծամծմված եւ տափակի, ընդդեմ պատմողական, նկարագրականի՝ հանուն (կարճ ասեմ) փլվածքների ու կետգծի։ Ես, այո, ոխերմություն ունեմ դեպի այն գրողը, որը, իսկն ասած, գրող չէ, այլ քարտուղար՝ ժողովի արձանագրություն կազմողի իմաստով։ Ես կարծում եմ, որ արդի գրականությությունը պիտի համեմատվի ոչ թե ժողովի արձանագրության, այլ այդ արձանագրության քաղվածքի հետ։ Բայց սա բնավ էլ չի նշանակում, թե բանը պետք է հասցնել սղագրության։ Այս անցանկալի հակումն ու միտումը, ցավոք, արդեն զգացվում է այնքան, որ ինձ վախ է ներշնչում։ Այսօրինակ բոլոր ոտանավորները կարելի է առնել մեկ ընդհանուր խորագրի տակ․ «Ես տանձ ասեմ, դու գանձ հասկացիր»։ Իսկ ես, սիրելիդ իմ, «գանձ» չեմ հասկանա, եւ քո տանձը ոչ միայն չի ծախվի, այլեւ իբրեւ դեղահաբ էլ չի կլլվի, որովետեւ այդ «տանձը» ստեղծված է ոչ թե ավշից ու արեւից, այլ թղթից ու մեծամտության թանաքից։

Մեզ զզվեցրել է հարթագրությունը (гладкопись)։ Բայց մեզ նույնքան էլ պետք չէ բարդագությունը, եթե դիտումնավոր է ու միտումնավոր։ Ոչ հարթագրություն, ոչ բարդագրություն, այլ (այսօր եւ միշտ եւ հավիտենից հավիտյանս) մարդագրություն՝ մի այնպիսի եղանակով, որի բացատրության համար պիտի հիշեմ Ա․ Խամիսոյի «Պետեր Շլմեիլ» վիպակը։

Այս վիպակում ստեղծված է մի կերպար, որ կորցել է իր․․․ ստվերը։ Հեշտ չէ նմանվել այս հերոսին, այսինքն՝ կորցնել իր ստվերը, որ անցյալն է, սերունդների դարավոր շաղկապվածությունը։ Ինչպես երեւում է՝ առավել հեշտ է հակառակը․ կորցնել իրեն՝ թողնելով միայն իր ստվերը, առանց դեմքի եւ էության, դե ե՜կ ու ճանաչիր մարդուն, ստվերը զանազանիր ստվերից․․․

Մեր երիտասարդները դայակի կարիք չունեն, բայց չէր խանգարի, եթե նրանց հարսանեկան կնքահայր դառնար նույն ինքը Ա․ Շամիսոն՝ մշտական հիշեցնելով, որ մարդ չի կարող ապրել ոչ առանց ստվերի, ոչ էլ ստվերի պես։

Բայց, եթե մի պահ մտածենք, գրականության ինչպես մկրտության, այնպես էլ հարսանիքի կնքահոր իսկական անունը ինչո՞ւ պիտի լինի ինչ-որ Շամիսո եւ ոչ թե․․․ Քննադատ։

Ես այսօր չպիտի հարցնեմ․ «Իսկ ո՞ւր է նա»։ Իմ այսօրվա հարցն է․ «Նա տեսա՞վ իր տեղը դաոսական առասպելի մեջ»։

Այդ տեղը ցույց տալով էլ ես կվերջացնեմ իմ խոսքը։

Ծերացած Պո Լո-ին իշխանի հիացմունքին պատասխանում է․ «Լավ ձին կարելի է ճանաչել տեսքից ու շարժումներից․․․ Իմ որդիների շնորհքը չի հասնում բարձրագույն աստիճանի․ նրանք կարող են ջոկել լավ ձին՝ նայելով նրան, բայց նրանք չեն կարող ճանաչել աննման նժույգը»։

Մեր քննադատությունն առայսօր կանգնած է նույն այդ որդիներին մակարդակին․ նայելով տեսքին ու շարժմունքին՝ նա զանազանում է ձիերի վատն ու լավը, էգն ու որձը, սեւն ու աշխետը։

Բայց մենք, ինչպես որ իշխան Մուն, կարիքն ունենք ոչ թե «լավ ձիու» այլ «աննման նժույգի», իսկ այս վերջինս «այն է, որ տները գետնին չի դիպցնում ու հետք չի թողնում, որ խորհրդավոր է, անըմբռնելի-անբռնելի, եւ անշոշափելի, ինչպես առավոտվա մուժը»։

Ուստի եւ մեզ էլ է պետք մի Չու Ֆան-կաո, որ «ներթափանցում է ոգու կառուցվածքի մեջ»։

Ո՞ւր է նա։

Գուցե նա էլ առայժմ «ցախ ու կանաչեղեն է ծախում»։

Բայց նա շատ է հարկավոր Մու իշխանին, որ Չինի առասպելյա տիրակալը չէ, այլ իրական-ժամանակակից հայ գրականությունը․․․