Ժամանակակից պոեզիան եւ «ռեալիզմի նախահիմքերը»

Վահագն Դավթյան

Երբ գրական թերթի խմբագրությունից ինձ առաջարկեցին հոդված գրել, գրողների համագումարի նախօրյակին խոհեր կիսել ընթերցողների ու գրչակիցների հետ, ես անմիջապես համաձայնեցի։ Դա ինձ շատ հեշտ թվաց, որովհետեւ ասելիք շատ կա, մեր պոեզիան, արձակն ու քննադատությունը խոսելու առատ նյութ են տալիս։ Բայց ահա, երբ նստել եմ այդ հոդվածը գրելու, խիստ դժվարանում եմ եւ դժվարանում հենց այն նույն պատճառով, որ ասելիք շատ կա, հարցերը բազմազան են, տարբեր, հաճախ իրարից հեռու, իրար հետ շատ քիչ առնչվող։ Դրանց մի մասը տեսական բնույթի է, որ խոր, բազմակողմանի վերլուծության կարիք ունի, մյուս մասը մեր այսօրվա արձակի ու պոեզիայի կուտակած առատ նյութին է վերաբերում՝ նյութ, որ նույնպես կարիք ունի բազմակողմանի վերլուծության, մեկնաբանման ու տեսական ընդհանրացման՝ ստեղծագործական շնորհակալ մի աշխատանք, որ սակայն զլանում է անել մեր քննադատությունը։

Եվ ես նպատակահարմար եմ գտնում խոսել այդ բազմաթիվ հարցերից միայն մեկի մասին, որ վերջերս ստեղծագործորեն զբացեղնում է ինձ եւ թվում հետաքրքիր։ Մեր պոեզիայի արտահայտչական միջոցներին է դա վերաբերում, հետեւաբար նաեւ մեր պոեզիայի զարգացման հեռանկարներին, եւ հենց այդ պատճառով էլ, թվում է, կարող է մտքերի փոխանակության ու ստեղծագործական վեճերի առիթ տալ։

Մարտիրոս Սարյանը մի առիթով գրել է․

«․․․Ես սկսեցի որոնել ավելի ամուր, պարզ ձեւեր ու գույներ իրականության գեղանկարչական էությունը հաղորդելու համար։ Առհասարակ իմ նպատակն է հասարակ միջոցներով, ամեն տեսակի ծանրաբեռնումից ազատվելով, հասնել առավելագույն արտահայտչականության․․․ Բացի այդ, իմ նպատակն է հասնել ռեալիզմի նախահիմքերին։ Ես խոսում եմ արտահայտման այն ուժի մասին, որն առկա է արվեստի բոլոր իսկական երկերի մեջ՝ սկսած հնագույն ժամանակներից եւ վերջացրած մեր օրերով։ Ավելի ճիշտ՝ հրապուրանքի այն ուժի մասին, որ զանազան ճանապարհներով ձեռք էին բեում բոլոր ժամանակներում»։

Ես կարծում եմ, որ Մարտիրոս Սարյանի՝ 20-րդ դարի այդ խոշորագույն արվեստագետներից մեկի այս խոսքերը շատ են նշանակալից։ Ստեղծագործական երկարամյա եւ արգասավոր որոնումներով լի կենսափորձից հանված խորիմաստ մի եզրակացություն է սա, որի մեջ կարելի է տեսնել ոչ միայն իր՝ Սարյանի ստեղծագործական հաջողության գաղտնիքը, այլեւ տեսնել այն ճանապարհները, որոնցով զարգանում ու զարգանալու է ժամանակակից արվեստը։ Ինձ թվում է նաեւ, որ Մարտիրոս Սարյանի այս խոսքերը հավասարապես վերաբերում են նաեւ բանաստեղծական արվեստին։

Կարծում եմ, որ ռեալիզմի նախահիմքեր ասելով, Սարյանը ի նկատի ունի նախ հին եգիպտացիների արվեստը եւ ապա նաեւ մեր միջնադարյան մանրանկարներն ու վանքերի որմնաքանդակները, որոնց ստեղծագործական ավանդներն ու արտահայտչական միջոցները, հիրավի, առկա են իր ստեղծագործության մեջ։ Ընթանալով դեպի ռեալիզմի նախահիմքերը, ձգտելով ազատվել ամեն տեսակի ծանրաբեռնումից եւ վերածնելով հրապուրանքի այն ուժը, որ ձեռք է բերում զանազան ճանապարհներով, Մարտիրոս Սարյանը ստեղծեց մի արվեստ, որ ժամանակակից է, 20-րդ դարի։ Եվ ինչու միայն Սարյանը, հայտնի փաստ է նաեւ, որ 20-րդ դարի մի այլ խոշոր նկարիչ՝ ֆրանսիացի Մատիսը, խորապես ուսումնասիրել է նաեւ հայ մանրանկարչությունը, ընդօրինակություններ կատարել դրանից եւ Սարյանի նման շատ բան վերցրել նրա պարզ եւ ամուր ձեւերից, արտահայտչականությունից, գունային էքսպրեսիայից։ Կամ վերցնենք Հակոբ Կոջոյանի, նույնպես ժամանակի խոշոր արվեստագետներից մեկի, ստեղծագործությունը, որ իր արմատներով գնում է դեպի մեր մանրանկարչության ու որմնաքանդակների արտահայտչական ավանդները։

Արդյոք «ռեալիզմի նախահիմքերի» արտահայտչական պարզ եւ ամուր միջոցներին ձգտելով չէ՞, որ զարգանում է նաեւ ժամանակակից պոեզիան, արդյոք նա նույնպես չի՞ ձգտում ազատվել ավելորդ ծանրաբեռնվածությունից, պաճուճանքից, ավելի ուշ ժամանակներում ստեղծված քերթության արվեստի պարտադիր, Վարուժանի ասած՝ «բռնատիրական» կանոններից եւ չի՞ ձգտում առավել ազատության ու բնականության։ Ինձ թվում է, որ այդ հարցերին պետք է միայն բնականորեն պատասխանել։ Այո, այդ է ապացուցում ժամանակակից պոեզիան, ընդ որում պոեզիայի երկու թեւերի՝ եւ, այպես ասած, նորարարական եւ արտաքնապես ավանդական թեւերի զարգացման տենդենցներն էլ այդ նույնն են ապացուցում։ Այլ խոսքով, այդ են ապացուցում եւ Էլյուարը, եւ Լորկան։

Որո՞նք են պոեզիայում «ռեալիզմի նախահիմքերը», արդյո՞ք ժողովրդական այն երգը չէ, որ պարզ էր, խիտ, ազատ ամեն ծանրաբեռնումից ու էքսպրեսիվ։ Վերջերս «Լիտեատուրնայա գազետա»-ում Աննա Ախմատովայի թարգմանությամբ նմուշներ էին տպագրված հին եգիպտական պոեզիայից, նմուշներ, որ մեզ են հասել պապիրուսների վրա։ Ու եթե նշված չլիներ, որ դրանք հին եգիտական պոեզիայի նմուշներ են, ապա առաջին հայացքից պիտի կարծվեր, թե Էլյուարի տիպի ժամանակակից մի բանաստեղծի ստեղծագործություններ են դրանք։ Արտահայտչական նույն պարզ ձեւերը, նույն սպիտակ ոտանավորը։ Այդ «նախահիմքերից» չէ՞ արդյոք Սողոմոնի «Երգ Երգոցը», որին անմիջապես աղերսվում է 20-րդ դարի մեկ ուրիշ խոշոր բանաստեղծի՝ հնդիկ Ռաբինդրանաթ Թագորի «Պարտիզպանը»։

Հայ գրականության մեջ եւս, բարեբախտաբար, պահպանվել են մի շարք նմուշներ «ռեալիզմի» այդ նախահիմքերից։ Հիշենք Արտաշեսի եւ Սաթենիկի սիրավեպը, հիշենք նավասարդյան հիանալի տաղը․

Ո՜ տայր ինձ զծուխն ծխանի
Եւ զառավոտն նաւասարդի,
Զվազելն եղանց եւ զվարգելն եղջերուանց․
Մենք փող հարուաք եւ թմբկի հարկանէաք,
Որես որէն էր թագաւորաց։

Ընդամենը հինգ տող, եւ փառահեղ ու մոնումենտալ մի պատկեր։ Մոնումենտալության հետ նաեւ զարմանալի մի քնարականություն, ողողված կարոտով եւ առավոտի թարմությամբ։ Նաեւ այդ հեթանոսական պահպանված երգերի գլուխգործոցը՝ «Վահագնի ծնունդը», ադամանդի պես հստակ, ցոլուն, ամուր․․․

Արդյոք ռեալիզմի այս նախահիմքերին չէ՞ր անդրադառնում կամ նրանց բնական ու օրգանական շարունակությունը չէր նաեւ Նարեկացին իր հիասքանչ տաղերով ու «Մատյան ողբերգության» պոեմով։

Այքն ծով ի ծով ծիծաղախիտ
Ծաւալանայր յառաւօտուն,
Երկու փայլակնաձեւ արեգական նման,
Շողն ի ժմին իջեալ յառաւօտէ լոյս։

Նույն թափանցիկ պարզությունը, հստակությունը եւ հետեւանքում՝ արտահայտչական մեծ ուժ, ազդեցիկ ու էքսպրեսիվ պատկեր։ Եվ սակայն Նարեկացին այդ ամենից զատ իր խոսքին գումարել է հրապուրանքի այլ մի ուժ, ալիտերացիայի ուժը, «ծ» բաղաձայնի հաճախակի կրկնությամբ ասես գործիքավորել է իր տաղը եւ մի ցնծուն տրամադրություն հաղորդել նրան։ Արտահայտչական այդ միջոցը Նարեկացին էլ ավելի է զարգացրել իր «Մատյան ողբերգության» պոեմում։

Իսկ որ Նարեկացուն ծանոթ էին մեր հեթանոսական երգերը, ռեալիզմի այդ նախահիմքերը, տարակուսանք չի կարող լինել, որովհետեւ դրանք ժողովրդի մեջ երկար են պահպանվել, եւ դրանցից մեկը՝ վերեւում մեր բերած նավասարդյան տաղը, որ ըստ ավանդության Արտաշես թագավորի վերջին խոսքն է մահից առաջ, 11-րդ դարում լսել ու գրի է առել Գրիգոր Մագիստրոսը։

Այո, շատ է մեծ Նարեկացու կապը Մարտիրոս Սարյանի ասած «ռեալիզմի նախահմքերի» հետ, որին ձգտում է եւ ժամանակակից արվեստը։ Արդյո՞ք դրա ապացույցներից մեկն էլ այն փաստը չէ, որ երբ Ֆրանսիայում հատվածներ են թարգմանել Նարեկացու «Մատյան ողբերգությունից», ապա եղել են մարդիկ, որ կասկածել են՝ դրանց հեղինակն արդյոք միջնադարյա՞ն բանաստեղծ է, թե՞ ժամանակակից։ Այդ կասկածները, անշուշտ, որոշ հիմքեր են ունեցել․ ֆրանսիացիք կարող էին Նարեկացու եւ Էլյուարի բանաստեղծությունների միջեւ նմանության եզրեր գտնել, նմանություն գտնել, ասենք, նաեւ Ուիթմենի, Ներուդայի եւ այդ տիպի այլ բանաստեղծների ու Նարեկացու միջեւ։

Հեռու չգնանք, սակայն, եւ անդրադառնանք նաեւ 20-րդ դարի հայ խոշոր բանաստեղծներին։ Արդյոք Սիամանթոյի բանաստեղծությունը եւս դեպի ռեալիզմի նախահիմքերը ձգտելու մի յուրատեսակ օրինակ չէ՞։ Վերցնենք թեկուզ միայն արտաքին հատկանիշնեը, այն, որ Սիամանթոն գրում էր սպիտակ ոտանավորով, որով եւ ստեղծվել են մարդկության առաջին երգերն ու բանաստեղծությունները։ Նաեւ ազատ չափը։ Այդ ազատ չափով են ստեղծված մեր հեթանոսական երգերը, Նարեկացու տաղերը, «Մատյան ողբերգության» պոեմը։ Սակայն, լսենք նաեւ այդ ժամանակաշրջանի մեր մյուս խոշոր բանատեղծին՝ Վարուժանին։

«Ինձի կգրեք, թե, եթե իմ գրություններես հանգերը վտարեմ, անոնք ավելի պիտի ընդարձակին եւ գեղեցկանան, այդ մասին Ձեզ համախոհ եմ եւ ոչ թե՝ վասնզի անոնք մտածումը կշղթայեն՝ այլ նույնիսկ կքայքայեն մեր շեշտերուն գեղեցկությունը․․․ Հանգը միջին դարեն է եւ ինչ որ միջին դարեն է ընդհանրապես՝ բռնապետական է, եւ ինչ որ բռնապետական է, է հետադիմական, եւ չէ՞ որ հանգը արվեստին բռնավորն է եւ անոր հոգին կազմող մտածման հետմղիչը։

Միջին դարեն ասդին ամեն հաջորդական նոր սերունդ կամաց-կամաց սկսած է գահեն թագը խլել, խղճեն՝ բանադրանքը եւ քերթվածեն՝ հանգը»։

Դեպի ռեալիզմի նախահիմքերը գնալու պարզ միտում է սա։ Ճիշտ է, Վարուժանն ինքը մինչեւ վերջ էլ չազատվեց հանգի՝ այդ «բռնապետի» իշխանությունից եւ իր վերջին գործը՝ «Հացին երգը» հանգավոր գրեց, բայց տվեց նաեւ սպիտակ ոտանավորի բազմաթիվ փայլուն օրինակներ։ Եվ ինչպես ցույց է տալիս ժամանակակից միջազգային պոեզիան, որ մեծ մասամբ անհանգ է, Վարուժանը դարասկզբից ոչ միայն իր ստեղծագործության բովանդակությամբ, այլեւ ձեւով ձեռք է մեկնում դեպի մեր օրերը։

Բայց քանի որ խոսքը հասավ հանգին, մի փոքր ավելի հանգամանորեն խոսենք, չնայած այն բանին, որ մեր քննադատությունը դա համարում է «մանրուք» եւ նույնիսկ անհարմար զգում խոսել այդ մասին։ Այո, ժամանակակից պոեզիան ավելի հակված է դեպի անհանգ եւ ազատ ոտանավորը։ Բայց հանգը, որպես արտահայտչական միջոց, ինչպես երեւում է ամենեւին էլ չի սառել իրեն, եւ Մայակովսկին՝ մեր դարի ամենանորարար բանաստեղծներից մեկը, ոչ միայն դեն չնետեց այն, այլ ավելի զարգացրեց՝ դարձնելով իր արտահայտչական զորեղ միջոցներից մեկը։ Մեծ մասամբ հանգավոր է գրել նաեւ Լորկան, քանի որ իսպանական ժողովրդական եգերն են եղել նրա ստեղծագործության ակունքները։ Դա հավանաբար տաղանդի խառնվածքով, նաեւ ստեղծագործության բովանդակությամբ է պայմանավորված։ Եվ այստեղ եւս ճշմարիտ է Մարտիրոս Սարյանը, երբ գրում է, թե ինքը օգտագործել է հրապուրանքի այն ուժը, «որ զանազան ճամփաներով ձեռք էին բերում բոլոր ժամանակներում»։ Ինչպես երեւում է, միջնադարի այդ «բռնապետը» ըստ էության գայթակղիչ բռնապետուհի է, որի հրապուրանքի ուժը հարատեւող իշխանություն է ձեռք բերել։ Ուրեմն, եթե այդ հրապուանքի ուժը պետք է տվյալ բանաստեղծությանը եւ նրա տրամադրությունը դա ընդունում է, բռնապետը դադարում է այդպիսինը լինելուց, իսկ եթե զգացմունքն ու տրամադրությունն այնքան են շիկացած, որ այդ հրապուրանքի ուժի կարիքը չեն զգում, պարզ է, որ բանաստեղծությունների առկայությունը ժամանակակից պոեզիայում ամենեւին էլ չի հակասում մեր այն կարծիքին, թե մեր օրերի բանաստեղծությունը ձգտում է դեպի ռեալիզմի ակունքները։ Այո, ձգտում է դրան, սակայն չհրաժարվելով նաեւ արտահայտչական պարզ ու ամուր միջոցներից, որոնք ձեռք են բերվել «հնագույն ժամանակներից եւ վերջացրած մեր օրերով»։

Արդյոք Սարյանի այս խոսքերը կանխելով չէ՞, որ Չարենցը սովետական գրողների առաջին համագումարում ասել է․ «Ես տեսնում եմ, որ այնպիսի վարպետներ, ինչպիսին են մեր միջնադարյան աշխարհիկ բանաստեղծները՝ այդ «հանճարեղ ճորտերը», չի կարելի գտնել ոչ մի ուրիշ գրականության մեջ, հարկավ, ոչ նրանց հանճարեղության իմաստով, այլ գույների ու երանգների, ձեւի ու նյութի, ինքնատիպության իմաստով։ Այսօր նրանք մեծ օգնություն են ցույց տալիս ինձ՝ կերտելու այնպիսի ձեւեր, որոնք արմատապես տարբեր են խորհդային մյուս բոլոր պոետների գործադրած ձեւերից»։

Բայց իր հերթին Չարենցին չի՞ կանխել նաեւ Տերյանը, որ օգտագործելով միջադարյան մի տաղի գույները, երանգներն ու ատահայտչական միջոցները, կերտել է իր «Տեսա երազ մի վառ․․․» հմայիչ բանաստեղծությունը, կամ Վարուժանը, որ գրել է «․․․Արվեստիս մեջ կնախընտրեմ Քուչակը»։ Կարելի է նաեւ բազմաթիվ օրինակներ բերել Թումանյանից եւ Իսահակյանից՝ ցույտ տալու, թե նորը ստեղծելու համար ինչպես են նրանք գնացել դեպի միջնադարը եւ ավելի հեռու, գնացել դեպի ռեալիզմի նախնական ակունքները, բայց դա արդեն մեծ ու հանգամանալից ուսումնասիրության նյութ է եւ դուրս է մեր այս հոդվածի նպատակներից։

Այսպիսով, ինչպես ցույց են տալիս փաստերը, 20-րդ դարի մեր խոշոր արվեստագետները՝ Սարյանն ու Չարենցը, Սիամանթոն ու Կոջոյանը, Վարուժանն ու Տերյանը՝ նրանք, որ ժամանակին համահունչ խոսք են ասել եւ դուրս եկել ազգային շրջանակներից, այդ բանն արել են համարձակորեն գնալով հենց դեպի ազգային մշակույթի նախահիմքերը, ուր այնքան առատ են գույներն ու ձեւերը, որոնք պարզ են ու ամուր։ Դա միաժամանակ նրանց տարել է դեպի մի այնպիսի ինքնատիպություն, այնպիսի ազգային ձեւեր, որոնք, ինչպես Չարենցն էր աում գրողների առաջին համագումարի ամբիոնից, «արմատապես տարբեր» են մյուս բոլոր արվեստագետների գործադրած ձեւերից։

Բայց դեպի ազգային մշակույթի նախահիմքերը ձգտելու տենդենցը անշուշտ երբեք չպետք է կապել մեխանիկական ոճավորման հետ։ Սարյանի, Կոջոյանի, ապա նաեւ Վարուժանի, Սիամանթոյի, Չարենցի մոտ դա պարզ, արտահայտիչ ու ինքնատիպ ձեւեր որոնելու ներքին ու խոր մի պրոցես է եղել, թեեւ, այո, նրանց ստեղծագործության մեջ անխուսափելիորեն մտել են ոճավորման առանձին տարրեր, որոնք սակայն բխել են հենց ազգային ձեւերի էությունից։

Այդ ինչպե՞ս են հայ ժամանակակից բանաստեղծները ստեղծագործաբար գնում դեպի այդ «պարզ ու ամուր» ձեւերը, այլ խոսքով ասած՝ մեր դարավոր ու հարուստ գրական ժառանգության կուտակած արտահայտչական հարուստ զենքերն ինչպե՞ս են օգտագործում ժամանակակից գեղարվեստական խնդիրներ լուծելու համար, մի մեծ, բարդ ու դժվարին թեմա է սա, որ հանգամանալից ուսումնասիրության կարիք ունի՝ մի բան, որ դժբախտաբար չի անում մեր քննադատությունը։ Բայց չէ՞ որ այդ թեմայի ուսումնասիրությունն առավելապես արվեստի հարց է՝ սերտորեն կապված մեր պոեզիայի զարգացման խնդիրներին։ Իսկ այդ թեմայի ուսումնասիրության համար ժամանակակից հայ պոեզիան անչափ հարուստ նյութ է տալիս՝ Չարենցից մինչեւ Պարույր Սեւակ։ Մի՞թե շնորհակալ գործ չէր լինի, օրինակ, ցույց տալ, թե Ն․ Զարյանն ինչպես է, մեր հեթանոս երգերի ու ասորաբաբելական արձանագրությունների արտահայտչական ձեւերն օգտագործելով, ստեղծել իր «Արա Գեղեցիկը»։ Կամ Պարույր Սեւակը, մոտենալով ռեալիզմի նախահիմքեից մեկին՝ Սողոմոնի «Երգ Երգոցին», գրել իր «Երգ երգոցը», ուր ժամանակակից մարդու սերն է երգված։ Իմ խորին համոզումով այդպիսի ուսումնասիրությունները կարող են միայն նպաստել մեր պոեզիայի զարգացմանը, կողմնորոշել մեր այն երիտասարդ բանաստեղծներին, որոնք ստեղծագործական որոնումներ են անում եւ հաճախ սխալ տեղերում որոնում, մեխանիկական ընդօրինակություններ անում ժամանակակից հայտնի բանաստեղծների գործերից՝ չիմանալով, որ իրենց որոնածը կարելի է գտնել հենց հայրենի բազմադարյան մշակույթի ընդերքում։

Բայց ինչպես վերեւում նշեցի, այս հարցերի ուսումնասիրությունն առավելաես արվեստի հետ է առնչվում, իսկ ինչպես հայտնի է, մեր քննադատությունն այնքան էլ չի սիրում մոտենալ արվեստի խնդիրներին։ Եվ ահա, նախահամագումարյան այս օրերին չի կարող կրկին չբարձրանալ, ճիշտ է, ոչ այնքան ինքնատիպ, բայց օրինական դժգոհությունը մեր քննադատությունից։ Մեր քննադատները պատրաստ են ամեն ինչով զբաղվել, օրինակ, հաստափոր մենագրություններ գրել Սրբուհի Տյուսաբի, Տիգրան Կամսարականի, Ծատուրյանի, Սիպիլի մասին, բայց ոչ երբեք զբաղվել կենդանի գրական պրոցեսով։ Կարող են անցյալի հեղինակների մասին մեկ անգամ արդեն գրած ու տպագրած թեկնածուական դիսերտացիաներն ընդարձակել, դարձնել դոկտորական եւ ժամանակակից գրականության մասին դարձյալ լռել։ Բայց առավել վատն այն է, որ այդ դիսերտացիաների մեծ մասում ամեն ինչ կարելի է գտնել տվյալ գրողի վերաբերյալ, բայց եւ այնպես չիմանալ, թե արվեստի ինչ որակ է բերել նա եւ գումարել հայ գրականությանը։ Անշուշտ, անցյալի մեր գրողները պետք է գնահատվեն եւ դրվեն իրենց տեղը, բայց դա նախ պետք է կատարվի արվեստի չափանիշներով՝ մի բան, որ դարձյալ մեծ օգուտ կարող է բերել ժամանակակից գրականությանը։ Բայց տվյալ գրողի ստեղծագործությունը նկարագրելը դեռ գրականագիտություն եւ գրական քննադատություն չէ։

Այո, համագումարի նախօրյակին շատ հարցեր են բարձրանում, տարբեր տիպի ու բազմազան են այդ հարցերը։ Ես շոշափեցի դրանցից միայն մեկը, որ մեր պոեզիայի արտահայտչական միջոցներին է վերաբերում, եւ քանի որ գրականության տեսաբան չեմ, շոշափեցի միայն հարցադրման եւ ոչ վերլուծման իմաստով։ Դա արդեն քննադատների գործն է։

Հոդվածը տպագրվել է 1965թ․-ի դեկտեմբերի 10-ին «Գրական թերթի» թիվ 50 համարում։