Երկար ժամանակ ես ապրել եմ այն համոզմամբ, որ Մկրտիչ Մաթևոսյանը՝ Մըգոն, հրատարակիչ է։ Այս հավատամքը մեզ վրա թանկ էր նստում՝ վեճեր, թյուրիմացություններ։ Ես նրան իմ աչքերով էի նայում՝ ելնելով արևմտյան հեղինակ լինելու իմ փորձից, մինչդեռ նա փոքրիկ քայլերով ինձ բերեց այն համոզմանը, որ մի երկրում, որը նորմալ չէ, հրատարակիչը չի կարող լինել նորմալ։ Դա սկսվեց Թումանյանի «Քառյակներ»-ի իմ թարգմանության հրատարակումից, 2006թ.-ին, երբ ես ձեռքս վերցրի գրքեր՝ կապույտ կազմով և գրքեր՝ կարմիր կազմով։ Եվ արևմտյան ոճով ես նրան իմ զարմանքի մասին հայտնեցի: « Հայաստանը նորմալ երկիր չէ, ինչպես գիտես », – հանգիստ ասաց նա։
Հայաստանը նորմալ չէր, քանի որ պատերազմը նոր էր ավարտվել, եւ երկիրն ապրում էր մեկ ուրիշ պատերազմի սպասման մեջ այնպես, կարծես թե այն երբեք չէր գալու։ Այս տեսակ՝ հաղթած եւ թաքնված պատերազմների միջեւ փակագծի մեջ մշակույթը միանշանակ զոհաբերված էր գոյատեւման զոհասեղանին։ Յուրաքանչյուրն այնքան մտահոգված էր առաջին անհրաժեշտության կարիքների բավարարմամբ, որ ոչ ոք գլուխ չուներ կարդալու։
Ահա այսպիսի մի թիանավ էլ բարձրացրել էր հայ ժողովուրդն իր անկախությունից ի վեր, և Մկրտիչ Մաթևոսյանը պետք է թիավարեր այն՝ գիրքը փրկելու համար, լռության մեջ, համառությամբ եւ համեստությամբ։ Կարճ ասած՝ եթե Նոբելյան մրցանակի արժանի մի վեպ գրվելիս լիներ, ինչպես Հեմինգուեյի «Ծերունին ու ծովը », դա կլիներ մի Մըգոյի 25-ամյա պատմություն, որ գրքեր հրատարակելով՝ միայնակ կռիվ է տալիս մշակութային ապատիայի օվկիանոսի դեմ, որը գրավել է հայկական աշխարհը։
Միայնակ։ Այո, միայնակ՝ Խնկո –Ապոր անվան գրադարանի իր գրասենյակ-քարանձավում, փչելով իր ֆիլտրով Marlboro-ի քուլաները, կարծես թե վարագույր դնելով իր եւ աշխարհի միջեւ։
Մի հասարակության մեջ, որ մտավորականների կողմից վերակենդանանալու փոխարեն գազան գործարարների իշխանության տակ է հայտնվել, ուր գիշատիչ տնտեսությունը չնչին տեղ է թողնում նորարար նախաձեռնություններին, կառուցել նորմալ հրատարակչատուն` նշանակում էր լինել ձեռնարկատեր, որն ընդունակ է խղճին դեմ գործարք անել, դիմել մեքենայությունների, ախպերության: Դրանք մութ հմտություններ են, որոնց Մըգոն միանգամայն օտար է: Թող նա ների իմ միամտությունը, որ սա հասկանալու համար ես այսքան երկար ժամանակի կարիք եմ ունեցել:
Ուրեմն, եթե Մըգոն նորմալ հրատարակիչ չէ, դա նրանից է, որ նա նողկում է ձեռնարկատեր լինելուց: Եվ եթե նա չունի ձեռնարկատիրոջ ընդունակություններ, դա նրանից է, որ նա թվեր չի սիրում: Իրականում, ասեմ ձեզ, եթե Մկրտիչ Մաթևոսյանը հաշվապահի գծեր չունի, ապա դա, անկասկած, շատ ավելի լավ է, քանի որ նրա պատրաստած գրքերը արևմտյան գրախանութների տաղավարներում երբեք չեն կարմրում:
Այսպես, պատրաստելով ուրիշների գրած գրքերը՝ Մըգոյին 25 տարվա ընթացքում հաջողել է փրկել այն, ինչը միշտ եղել է իր առաջին կոչումը: Դա աչքի է զարնում: Բավական է պատահաբար տեսնել նրա ձևավորած շապիկները: Նրանց զուսպ ուժը եւ գրաֆիկական նրբությունը ինքնին իսկական գեղագիտական մանիֆեստ են: Եվ երբ հեղինակը նրան խնդրում է ավելի հեռուն գնալ իր տեխնիկական սխրանքներում, Մըգոն հրաշքներ է գործում: Փորձեք մի սեղանի վրա խառը լցնել Հայաստանում հրատարակված գրքեր, եւ Մըգոյի գրքերը միանգամից իրենց նկատել կտան՝ ձեւավորման արդիականությամբ:
Հետևաբար, եթե Մկրտիչ Մաթևոսյանը հրատարակիչ չէ, ապա նա դրանով հաստատում է արտիստի իր լիարժեք կարգավիճակը : Եթե նա ինքն իրեն արգելում է լինել նորմալ հրատարակիչ, ապա դա նրանից է, որ ինքը հանճարեղ արտիստ է, որը պատրաստում է գրքեր, որոնք « խոսելու տեղ ունեն »: Նա գիտակցում է, որ իր հիմնական առաջադրանքը գեղեցիկ գիրք հրատարակելն է, ինչպես մեծ խոհարարն է ափսեն այնպես ձեւավորում, որ աչք է շոյում: Հենց գիրքը նրա ձեռքերից դուրս է գալիս, գոյություն ստանում (իսկ Մըգոն որքան լավ, այնքան էլ վատ է դրա մասին իմաց տալիս), իսկույն արտիստը շղթայվում է մեկ այլ գրքով: Եվ եթե նա չի կարողանում իր գրքի շրջանառությունն ապահովել, ապա դա նրանից է, որ իր խառնվածքից չի բխում դա, իսկ Հայաստանի ենթակառուցվածքները եւ նաեւ հոգեկերտվածքը վատ կամ շատ քիչ են նպաստում մշակույթի ընդլայնմանը գրքերի տարածման միջոցով :
Իմ մասով ասեմ. ինչպե՞ս նրան երախտապարտ չլինել: Մըգոն կարողացել է գլուխ բերել իմ ամենադժվար գրքերը՝ դրանք ձևավորելով արվեստի գործերի պես: Կարող եմ նշել «Ինքնակենսագրասյունը», «Կրետեի ճանապարհը» եւ այլն: Նրա ցուցաբերած հնարամտությունն անհերքելի է այն առումով, որ այս տեսակ նորարար եւ կատարելապաշտ «հրատարակիչներ» Ֆրանսիայում գնալով ավելի ու ավելի հազվագյուտ են դառնում:
Այժմ, Հայաստանում գրքին նվիրված լավ ու հավատարիմ ծառայությունների 25 տարիներից հետո, ինչպիսի՞ նոր ուղիներ նա պետք է բացի: Ոչինչ միտքս չի գալիս, քանի որ վերջին ողբերգական իրադարձությունները, որոնք երկիրը տեսավ, քաղաքացիների գլուխները շրջեցին դեպի այնպիսի հորիզոններ, որ ոչ մի գիրք չի կարող մեղմացնել կամ լուսավորել: Մշակույթն առաջնային չէ ամեն կողմից սպառնալիքի մեջ ապրող երկրում: Նույնիսկ եթե այն պետք է շարունակի գոյություն ունենալ գիտակցության խորքերում, եւ նույնիսկ եթե գրողների գրքերը կրկին գրվեն, եւ Մըգոն դրանք հրատարակի:
Սակայն ամեն գիրք իր ուղին միայնակ է հարթում: Նա գնում է այնտեղ, ուր ոչ ոք գլխի չէր ընկնի, որ կարող է գնալ: Նա տեսնում է այն, ինչ ինքն է ուզում, այն ժամանակ, երբ ինքն է ցանկանում, եւ այնտեղ, ուր որ իրեն հաճելի է: Այդպիսով, գիրքը պահանջում է ընդամենը գոյություն ունենալ, որպեսզի կարողանա ցանել սեփական կյանքը:
Քանի որ Աստված մեծ է, իսկ Մըգոն՝ նրա հրատարակիչը:
Դընի Դոնիկյան
Ֆրանսերենից թարգմանությունը՝ Լիլիթ Մնացականյանի
