Հասմիկ Հակոբյան
Հետահայաց անդրադարձ Վահագն Դավթյանի և Շահան Շահնուրի՝ «Ազատն Կոմիտաս» հոդվածի շուրջ ծավալված բանավեճին
Ո՞վ է հայը, որտեղի՞ց է գալիս, ո՞ւր է գնում, կամ ո՞րն է մեր ազգային դիմագիծն ու նկարագիրը։ Այս հարցերին մեր մտավորականներից շատերն են անդրադարձել պատմական տարբեր իրավիճակներում, շրջադարձային փուլերում ու տարբեր առիթներով՝ Խորենացուց մինչև մեր օրեր։ Գնահատականները ևս տարբեր են, ինչն էլ երբեմն թեժ բանավեճեր է առաջ բերել։ Նոր մարտահրավերները, նոր իրականությունը, առաջացած ծանր խնդիրները առաջին հերթին հետահայաց վերլուծությունների, հինը վերագնահատելու առիթ են տալիս՝ պատճառահետևանքային կապեր գտնելու հույսով։ Ինչպես բոլոր ասպարեզներում, գրական դաշտում ևս բանավեճը նոր ճշմարտություն գտնելու նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում։ Այս համատեքստում արդիական ու արժեքավոր շատ տեսակետներ ու կարծիքներ կարելի է գտնել բեկումնային տարբեր ժամանակահատվածում ծավալված բանավեճերում, որոնք այսօր էլ կարող են ուղղորդող և ուղենշային լինել։ Ուստի կարևոր են նաև որոշ բանավեճերի հետահայաց անդրադարձները։ Բանավեճերի պատմությունը ձգվում է մինչև անտիկ ժամանակաշրջան, սակայն գրական բանավեճերը հատկապես նոր բովանդակություն ու բնույթ են ստացել մամուլի առաջացումից հետո, որտեղ էլ հիմանակում ծավալվում են քննարկումները՝ նպաստելով գրական կյանքի աշխուժացմանը։
Հարկ է նշել, որ հոգևոր ճգնաժամի պահերին մեր մտավորականները հաճախ իրենց գնահատականներում առավել բուռն ու զգացմունքային են, քան գիտականորեն վերլուծող։
Գաղտնիք չէ, որ երբեմն մենք խոսքերով, գրականությամբ փորձել ենք ներկայացնել, «կառուցել» այն, ինչ գործնականում անհնար է եղել։ Խոսքերով կառուցված այս իրականությունն ի վերջո փուլ է եկել «կառուցողների» և այդ խոսքերով սնվածների գլխին՝ առաջ բերելով ավելի վատթար իրականություն։ Ահա այս իրողությունների մոլի քննադատն է եղել 20-րդ դարում Ֆրանսիայում ստեղծագործող մեր ականավոր մտավորականներից մեկը՝ Շահան Շահնուրը, ով կարծում էր, որ «մեծամիտ գրագետներն են միայն, որ կհավակնին հայուն մեջ վառ պահել ազգասիրությունը շնորհիվ իրենց գիրքերուն: Գիրքերը ավելի արդյունքներ են, քան թե պատճառներ»:
Շահնուրը ժամանակին տարատեսակ քննադատությունների ու մեղադրանքերի է արժանացել հայ ժողովրդի պատմության մասին իր հնչեցրած համարձակ ու խիստ գնահատականների համար։ Հետեղեռնյան շրջանում «Նահանջը առանց երգի» ստեղծագործության մեջ Շահնուրը փորձում էր «մեղավորներ» գտնել՝ քննադատության սլաքներն ուղղելով Նարեկացուց մինչև Րաֆֆի և այն կուսակցական գործիչները, որոնք «Ժընեվեն հեղափոխություն կվարեին թրքահայոց գլուխին»: Վ․ Շուշանյանի կողմից «Մարդ մը որ Արարատ չունի իր հոգվույն խորը» բնորոշումը ստացած Շահնուրը, որ հրաշալի կանխազգում էր իր հնչեցրած իրատեսական ու խիստ գնահատականների հավանական հետևանքներն ու մերժողական վերաբերմունքը, իր մտքերը շարունակում է զարգացնել նաև 1935 թվականին գրված «Ազատն Կոմիտաս» էսսեում։
Կոմիտասի մահվանից յոթ օր անց «Ապագա» թերթում (Փարիզ) հրապարակված այս էսսեում Կոմիտասի ճակատագրին անդրադարձը Շահնուրին առիթ է տալիս խոսելու հայ ժողովրդի պատմության ու ճակատագրի մասին առհասարակ՝ շարունակելով խիստ գնահատությունների գիծը մեր ազգային նկարագրի, մշակութային ժառանգության և աշխարհում ունեցած տեղի ու դերի մասին։
Առաջին տպագրության ժամանակ էսսեն, սակայն, այնքան մեծ աղմուկ չի հանում, որքան՝ տարիներ անց։ 1969 թ. Կոմիտասի 100-ամյակի առիթով Բեյրութի «Սփյուռք» շաբաթաթերթի խմբագիր Սիմոն Սիմոնյանը, առանց Շահնուրի հետ համաձայնեցնելու, արտատպում է էսսեն: Հենց այս տպագրության ժամանակ էլ էսսեն հայտնվում է Վահագն Դավթյանի տեսադաշտում՝ դառնալով թեժ բանավեճի առիթ։
Կարծելով, թե «Ազատն Կոմիտաս»-ը նոր հոդված է՝ Վահագն Դավթյանը «Բաց նամակ Շահան Շահնուրին» վերնագրով մի ջախջախիչ հոդված է տպագրում «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթի 1970 թ. հունվարի 21-ի համարում:
Դավթյանն իր հոդվածում մեջբերում է Շահնուրի վիճահարույց ձևակերպումները․
«Կը խորհիմ, որ մեր աշխարհը բան մը պիտի չի կորսնցներ, եթէ իր վրայէն Հայն չքանայ, անհետանայ, կորսուի վերջնապէս: Բայց վստահ եմ, որ մեր աշխարհը բան մը կը շահի, եթէ Հայը իր վրայ մնայ յաղթանակելով, ինքզինքը փառքի մէջ պարտադրելով, անմահանալով: Ի վերջոյ ի՞նչ ենք մենք այսօր, եթէ ոչ թշուառ եւ թշուառական բարիաներու խումբ մը, նշաւակ վերջնական արհամարհանքի։ Ի՞նչ ենք մենք այսօր, եթէ ոչ եղերականօրէն անզօր, բայց կռուզան, կատարելապէս անխելք, քէնով ու չարութեամբ լեցուն պղծութիւն։ Եղկելի տզրուկ՝ պատարագուորի արիւն ծծող։ Երբեմն՝ ոչ իսկ այդ»։
Դավթյանն այն կարծիքն է հայտնում, որ հոդվածում երկակի հարցադրումներին հաջորդած շարադրանքով հեղինակը հիմնավորում է այն միտքը, թե աշխարհը հայ ժողովրդի վերացումով «բան մը պիտի չկորսնցնէ»։ Դավթյանի համար թերի, վիրավորական ու կիսատ են հետահայաց վերլուծությամբ Շահնուրի հնչեցրած ժխտողական, մերժողական տեսակետներն ու առանձնացրած չորս հաղթանակները․ «Անոնք կը կոչուին Ս․ Մեսրոպ, Կոմիտաս, Կաթողիկէ, Անդրանիկ։ Անոնցմէ զատ ինչ որ առնես հայէն, կը զգաս թէ կիսակատար կամ կեղծ է, փթուկ կամ թափթփուած է, գոյնը դուրս կու տայ կամ կը նեխի»։
Հատկանշական է, որ Դավթյանն իր անդրադարձում հետապնդում էր սոցիալիզմը որպես վերածնունդ ներկայացնելու միտումը, ինչը, ինչպես հասկանալի է, ժամանակի թելադրանքի արդյունք էր։ Այլ հարց է, թե որքանո՞վ է նա իրավացի, եթե հարցը քննության առնենք այսօրվա դիրքերից։
Հարկ է նշել, որ մինչ այս բանավեճի ծավալվելը Շահնուրը խմբագրել է հոդվածը, հեռացրել որոշ հատվածներ, ավելացրել նորերը։ Վերը մեջբերված վերջին նախադասությունը ևս նա խմբագրելիս հեռացրել է՝ դուրս թողնելով իր նիհիլիստական բնորոշումները մեր ազգային արժեքների նկատմամբ։ Խմբագրված տարբերակում Շահնուրն ավելի հանգամանորեն է մեկնաբանում իր ասելիքը, ըստ որի՝ հաղթանակ ասելով նա նախ և առաջ նկատի ունի ձևի հաղթանակը ձայնի, քարի, հավատքի, Լուսավորչի կանթեղի նկատմամբ։ Նշենք, որ խմբագրելուց հետո Շահնուրը բավականին տարբեր արդյունք է ստացել, ուստի այստեղ զուգահեռ կքննենք նաև հոդվածի սկզբնական և վերջնական տարբերակների առանցքային փոփոխությունները՝ ցույց տալու համար ժամանակի հանգամանքներով պայմանավորված Շահնուրի մտածողության մեջ եղած տեղաշարժերը նաև։
Դավթյանի գնահատմամբ Շահնուրն ազգային մտածողությունից, գիտակցությունից զուրկ մարդ է, ով իր դատողություններով ազգը պառակտելու, հայ ժողովրդի երկու հատվածները միմյանց հակադրելու միտում ունի։ Որպես հիմնավորում՝ Դավթյանը մեջբերում է լեզվի մշակվածության մասին Շահնուրի հետևյալ ձևակերպումը․
«Մինչդեռ մեր յետամնաց զարմիկները, ասել կուզեմ արեւելահայերը, կը խարխափէին ու դեռ կը խարխափին թափթփուած, լոյծ բարբառի մը մէջ, մենք կերտեցինք ձեւը»։
«Այդ ո՞ր օրվանից նույն ժողովրդի արհեստականորեն զատված հատվածները «զարմիկներ» դարձան (նույնիսկ ոչ եղբայրներ), ընդ որում, նրանցից մեկը՝ հետամնաց։ Եվ ինչո՞վ է հետամնաց»,- հարցնում է Դավթյանը, ապա բերում Աբեղյանի ու Աբովյանի լեզվական մշակումների օրինակները։
Շահնուրը հոդվածի խմբագրման ժամանակ հեռացրել էր նաև «հետամնաց» և «զարմիկ» ձևակերպումները՝ ստանալով հետևյալ պատկերը․ «Ձեւի յաղթանակներն են մեր չորս ազատութիւնները: Մէկը ձեւ զգեցուց ձայնին, որ շունչ էր եւ ոգի: Միւսը քարին, որ հաւատք էր եւ Լուսաւորչի Կանթեղ: Ձեւ է եւ օրէնք Զապէլ եւ Հրանդ Ասատուրներու քերականութիւնը, որ կը պայմանադրէ մեր մտածելակերպը, երբ կը ճշդէ բառերուն յաջորդական կարգը նախադասութեան մէջ: Մեր մտաւորականութեան այս մտահոգութիւնը դէպի օրինաւորութիւն եւ առաւել հայեցիութիւն, խթան մը եղաւ, որպէսզի Արեւելահայն ալ սկսի սանտրել իր խառնակ լեզուն, խուսափիլ թուրք եւ թաթար բառապաշարէն եւ ռուսահնչիւն ֆրանսերէնէն, որքան ալ որ համեղ ըլլայ բարբառային գրականութիւնը»։
Քննադատության հետագա ընթացքի մեջ Դավթյանը հարցը տեղափոխում է անձնական տիրույթ՝ պատմելով Սան Ռաֆայելում իր և Շահնուրի հանդիպման, Շահնուրի մարդկային նկարագրի առնչությամբ իր ստացած տպավորությունների մասին․ չի թաքցնում, որ մեծ հիասթափություն է ապրել, քանզի, հայապահպանության ու գրականության կարևոր հարցերը շրջանցելով, Շահնուրը մեծ ոգևորությամբ ցույց է տվել մի ֆրանսիացի գրողի մեկտողանի գովասանական կարծիքն իր մասին։
«Կը խորհիմ, որ հայ գրականությունը բան մը չի կորսնցներ, եթէ իր մէջէն Շահան Շահնուր չքանայ, անհետանայ, կորսուի վերջնապէս։ Բայց վստահ եմ, որ հայ գրականութիւնը բան մի կը շահի, եթէ Շահան Շահնուր իր մէջ մնայ հայ ժողովրդի գոյատեւութեան մասին հոգալով, հայ ժողովրդի ազգային արժանապատվութեանն ու հաւաքականութեանն ի նպաստ գործելով, նոր, բարձրարուեստ գործերով հայ դպրութիւունը հարստացնելով»,- շահնուրյան մտքերը շրջասելով՝ իր նամակն ավարտել է Դավթյանը։
Հարկ ենք համարում նշել, որ Դավթյանը, քննադատելով Շահնուրի ազգային, պատմական թեմաների գնահատությունները, չի անդրադառնում հոդվածում արծարծված մի շարք առանցքային ու էական դատողությունների Կոմիտասի կամ ինչպես օրինակ՝ անհատ-ընտանիք-ազգ-մարդկություն շղթայի մասին, որի առնչությամբ Շահնուրը հետևյալ ձևակերպումն է արել․
«Հայուն իսկական ուժը հայ ընտանիքն է։ Հայուն իսկական ուժը հայ մարդուն ուժն է։ Այսինքն ընտանիքի գաղափարի միստիքը։ Ամրակուռ, աննկելի, զարհուրելի բան մըն է հայ ընտանիքը, որ դիմադրեր է դարերու՝ ինքը իր մէջ կծկտած։ Ասիկա առաւելութթիւն մը եւ միաժամանակ պակասութիւն մըն է անշուշտ։ Քանի որ եթէ աչքի առջեւ ունենանք սա յառաջատարութիւնը-անհատ, ընտանիք, ազգ, մարդկութիւն, կը տեսնենք, որ Հայը կեցած է երկրորդ հանգրուանին, այսինքն ընտանիքին վրա, ու չէ հասած ազգության աստիճանին։ Այսօր կան տարանջատ ընտանիքներ, բայց դեռ չկայ Ազգն Հայոց»։
Դավթյանն այս մտքից առանձնացրել է միայն վերջին՝ «դեռ չկայ Ազգն Հայոց» ամփոփիչ հատվածը՝ գրելով․
«Ճիշտն ասած, ես էլ եմ երբեմն այդպիսի մտածումներ ունենում, բայց դա լինում է միայն այն պահերին, երբ Ձեր հոդվածի նման հոդվածներ եմ կարդում, երբ հայ ժողովրդի երկու հատվածները միմյանց հակադրելու միտումներ եմ տեսնում»։
Այս առումով Դավթյանի անդրադարձը որոշակի միակողմանիություն ունի, քանի որ այն կառուցված է բացարձակապես ժխտողական ու քննադատական հիմքի վրա՝ առանց հաշվի առնելու նաև քննադատվող հոդվածի արժանիքները, որտեղ ժխտողական ու քննադատական դատողություններին զուգահեռ բերվում են նաև գնահատողական ու արժևորող փաստարկներ։
Ինքը՝ Շահնուրը ևս իր ձևակերպումը հետագայում այլ կերպ է խմբագրում․ «Հայ պետականութեան կործանումը նման է ջերմաչափի ջախջախումին, որով նաեւ սնդիկիկոտորակումին: Հայ ընտանիքը սնդիկի այն ամրակուռ մետաղեայ գնդիկն է, որ կը ցրուի խօլաբար: Ինքն իր վրայ գոց` ան կը մնայ այլամերժ եւ բացառիկ ուժով կը դիմադրէ Թուրքին, որկը կոչէ «այլազգի»: Ընտանիքի գաղափարին միսթիքը չի կրնար սակայն փոխարինել ազգային զգացումին միսթիքը: Որպէսզի կատարուի տարտղնուած գնդիկներուն այնքա՜ն ցանկալի միացումը, ոմանք պահանջը զգացին բարձրաստիճան ջերմութեան, ձուլելու համար սնդիկը, որ մետաղ է: Յեղափոխութիւնը, կամ ինչ որ անոր կը նմանէր, ձախողեցաւ ողբերգականօրէն: Եթէ ճիշդ է, որ անոր մէկ անուղղակի հետեւանքն եղաւ կովկասեան փրկարար յաջողութիւնը, ուղղակի հետեւանքով՝ ցրւումը սաստկացաւ, այս անգամ ամբողջ երկրագունդի մակերեսին: Եւ եթէ աչքիառջեւ ունենանք սա յառաջտւութիւնը — անհատ, ընտանիք, ազգ եւ մարդկութիւն, կը տեսնենք,որ Հայը անշարժացած է երկրորդ հանգրուանին վրայ ու չէ հասած ազգութեան աստիճանին: Այսօր կան տարանջատ ընտանիքներ, բայց չկայ ազգն Հայոց»։
Վ․ Դավթյանի նամակը սփյուռքում բավականին մեծ հակաշահնուրյան բանավեճ է առաջ բերում․ լինում են նաև շահնուրյան գաղափարների պաշտպանությամբ հանդես եկողներ։ Նամակն անպատասխան չի մնում․ Շահնուրը գրում է պատասխան հոդված՝ «Անիմանալի գրոհը», որն էլ տպվում է «Զարթոնք» թերթում, ապա արտատպվում «Սփյուռքում»1։Այստեղ Շահնուրը նախ իր վրդովմունքն է հայտնում այն առիթով, որ իր էսսեն վերատպվել է՝ առանց իր հետ համաձայնեցնելու, ապա պատմում է էսսեի գրության և առաջին տպագրության հանգամանքների մասին․ Կոմիտասը մահացել էր, նրան պաշտում էին, սակայն «Ապագան» (թերթը) չուներ Կոմիտասի մասին հոդված գրող մեկին՝ ըստ պատշաճի նշելու հայ մեծի մահը։ Շահնուրի մոտ տարակուսանք է առաջ բերում փաստը, որ «Սփյուռք» թերթի խմբագիրն իր հենց այդ հոդվածն է հիշել։
Նշենք, որ Շահնուրի պատասխանը տպագրելիս «Սփյուռք»-ի խմբագրականը նախաբան է կցել, որտեղ պատասխանել է Շահնուրի մեղադրանքներին՝ արված էսսեն առանց իր համաձայնության արտատպելու առիթով։ Խմբագրականի մեկնողական խոսքում նշվում են մի շարք անհամապատասխանություններ, որոնք կան Շահնուրի հնչեցրած մեղադրանքներում ու խոսքերում2։
Շահնուրն իր պատասխանում շեշտում է, որ իր արձագանքի նպատակն է որոնել «համաձայնութեան դժուարին, այլեւ անհրաժեշտ ճամբան», ինչին Դավթյանը պատասխանում է երկրորդ՝ «Շահան Շահնուրին ուղղված իմ բաց նամակի առիթով» հոդվածով, որտեղ արձանագրում է․ «այդ ճամբան որոնելու կարիքն այլևս չունենք, որովհետեւ Ձեր իսկ հոդվածի նոր տարբերակով այն արդեն հիմնականում գտնված է»։
Նոր անդրադարձում Դավթյանի խոսքն ավելի համակողմանի ու բազմաշերտ է։ Նա իր ափսոսանքն է հայտնում այն առիթով, որ անտեղյակ է եղել հոդվածի գրության թվականին, քանզի այն կարող էր լույս սփռել նրա մեջ արտահայտված առանձին տրամադրությունների ու մտքերի վրա։ Հետո արձանագրում է, որ ընդդիմախոսներից ոմանք, շրջանցելով ու աղավաղելով իր հիմնական առարկությունները, փորձել են ապացուցել, թե Շահնուրի հոդվածում առարկելի կամ դատապարտելի ոչինչ չկա, մինչդեռ, ի զարմանս Դավթյանի, առաջին մարդը, որ հաստատել է իր նամակի իրավացիությունը, հենց ինքը՝ Շահնուրն է եղել։ Դավթյանը գնահատողաբար է վերաբերվում փաստին, որ Շահնուրը խմբագրել ու վերափոխել է հոդվածի հենց այն կետերը, որոնց քննադատությամբ հանդես է եկել ինքը, ընդ որում, Շահնուրը դա արել է՝ մինչ իր գրած բաց նամակին ծանոթանալը։ Դավթյանն առանցքային է համարում այն, որ Շահնուրը նոր տարբերակում ճշգրտել է նախ և առաջ հոդվածի հասցեն ու ժամանակահատվածը՝ խոսելով ոչ թե ընդհանրապես հայի, այլ 1935 թվականի գաղթականության մասին՝ զուգահեռ տեսնելով նաև «կովկասեան յաջողութիւնը» և «Հայաստանի խորհրդայնացումը», հեռացնելով մշակութային արժեքների հանդեպ վաղօրոք հնչեցրած նիհիլիստական, մերժողական ձևակերպումները։
Հատկանշական է, որ 1970 թվականի փետրվարին Դավթյանի «Բաց նամակ Շահան Շահնուրին» հոդվածի առաջացրած փոթորիկի առիթով «Նամակ… հին հասցեով» վերնագրով անդրադարձ է գրում Ալեքսանդր Թոփչյանը, սակայն «Հայրենիքի ձայն»ը մերժել է այն տպագրել՝ ասելով, որ այդ խնդրին այլևս չեն ուզում անդրադառնալ»։ Հոդվածը հետագայում տպվել է 2006 թվականին՝ «Ազգ»-ի հուլիսի մեկի համարում։3։ Այս հոդվածում Ալ․ Թոփչյանը, վերլուծության ենթարկելով Շահնուրի ու Դավթյանի ունեցած բանավիճային երկխոսությունը, Շահնուրի արտահայտած տեսակետները, գալիս է այն եզրակացության, որ «Շահան Շահնուրի գրականությունը, հայության երկու հատվածների հոգևոր հարստության արժեքավոր էջերից է, ուստի հարկ է հոգատար ու գիտական մերձեցումով գնահատել նույնիսկ նրա ծայրահեղ դատումները»։
Այսպիսով՝ կարելի է պնդել, որ ծավալված բանավեճն ի վերջո երկու կողմերին բերում է համակողմանի դատողությունների ու վերլուծությունների դաշտ, որտեղ երկու կողմերն էլ առավել հավասարակշռված և կառուցողական են իրենց վերլուծություններում և հիմնավորումներում։ Շահնուր-Դավթյան բանավեճին հետադարձ հայացքով նայելիս կարելի է արձանագրել, որ ծավալված բանավեճի շրջանակներում արտահայտված կարծիքների հանրագումարում վերստին գնահատվել ու տարբեր տեսանկյուններից է քննվել մեր պատմությունն ու մշակույթը․ բանավեճը նպաստել է պատմության հանդեպ ունեցած միակողմանի մոտեցումը կոտրելու, իրողություններին նոր հայացքով նայելու, անցած ուղուն քննադատաբար վերաբերվելու միտումների առավել հիմնավորմանն ու զարգացմանը, ինչպես նաև մեր պատմության ու մշակույթի հանդեպ եղած անհարկի խիստ ու ժխտողական վերաբերմունքի վերանայմանը, քանզի ձևակերպումների որոշակի վերափոխություն, մտածողության տեղաշարժ է տեղի ունեցել նաև Շահնուրի մոտ, ինչի մասին վկայում են նրա խմբագրումներն ու պատասխան հոդվածը։
Խմբագրված տարբերակում և պատասխան հոդվածում Շահնուրը, բացելով փակագծերը, բերում է փաստեր, որոնց հետ անհնար է հաշվի չնստելը, պատմում է, թե ինչպես է Կոմիտասը ստիպված լինում խույս տալ Կովկասից ու Վանքի հեղձուցիչ միջավայրից՝ ի վերջո հանգրվանելով Պոլսում, քանզի «կովկասահայ զանգուածը մնացած էր ռուսամոլ, ծիծաղելի սնոպիզմով եւ անպատրաստ, իր ցրուածութեա՛մբն իսկ, թմբուկի դերին»։ Ցավոք, իրենց մայրաքաղաքը Պոլիսն էր, բայց մեղքը Պոլսինը չէր։ «Պոլսահայը պաշտեց իր Կոմիտասը, բայց ափսո՜ս, չկրցաւ պաշտպանել զայն։ Եւ որովհետեւ խաչուեցաւ ան, եւ որովհետեւ թաղուեցաւ ան, ահա յարութիւն կ՚առնէ մեր անսահման պաշտամունքին եւ խանդաղատանքին մէջ, ան` Ազատն Կոմիտաս»,- գրում է Շահնուրը։
Ինչպես հարյուր տարի առաջ, այնպես էլ հիմա, երբ հայրենիքը կանգնած է լուրջ ու վտանգավոր փաստի առաջ, երբ ցնցվել է Մեծ Տակառն ու ամբողջ պարունակությունը խառնվել է իրար, երբ պետության գաղափարը կապվում է ոչ թե համակարգի, այլ անհատների հետ, երբ ցանկացած մտածող անհատականություն կարող է կամայականորեն հեղինակազրկվել կամ հերոսացվել, մեր առջև ծառացել են լուրջ հիմնախնդիրներ, որոնց լուծումը լուրջ ջանքեր է պահանջում։ Մեր մտքերը դարձյալ հետահայաց փնտրտուքների մեջ են՝ որոնելու և վեր հանելու անցյալի սխալներն ու վրիպումները։ Եվ այս պարագայում պատեհ և նույնիսկ երբեմն անհրաժեշտ է շահնուրյան զայրույթը՝ փառաբանական և խիստ քննադատական բևեռները հավասարակշռելու, ճշմարտության ճանապարհը բռնելու և լուծման տարբերակներում ոսկե միջինին հասնելու համար։ Արդյոք մենք կկարղանա՞նք պաշտելուն զուգահեռ նաև պաշտպանել մեր Ազատն Հայրենիքը։ Այս է խնդիրը։
1 Տե՛ս Շահան Շահնուր, Անիմանալի գրոհը, «Պայքար», 4 մարտ 1970, «Զարթօնք», 20 մարտ 1970, նույնը տե՛ս «Սփիւռք», 29 մարտ 1970։
2 Տե՛ս «Սփիւռք», 1970, 29 մարտ, թիվ 13, էջ 2։
3 https://www.azg.am/AM/culture/2016070102
