Զարմանալի բան է կյանքի ժամանակը, անցնում է կամ մենք ենք անցնում նրա միջով․․․ Մեզ հետ անցնում են իրեր, երևույթներ, մարդիկ և իհարկե կենդանիներ, որոնց մասին այնքան լուրջ չենք մտածում, մինչև չենք պատահում այնպիսի հետաքրքիր դեպքերի, որոնք մեզ մղում են ի մի բերելու դրանց թիվ ու հաշիվը․․․
Բացի 2-3 բանաստեղծությունից ու 2 պատմվածքից, որ գրել եմ տարբեր շրջաններում, և որոնց գլխավոր գործող կերպարները շներն են, այս շնային ֆլեշմոբով ես ինքս ինձ համար պարզեցի, որ իմ կյանքում էլ են փաստորեն եղել շատ հետաքրքիր դրվագներ շների մասնակցությամբ․․․ Շնորհակալ եմ, սիրելի Արփի, որովհետև եթե դու քո հաղթական պատմվածքը չստեղծեիր, ես հո էս բանը գրողը չէի՜․․․
Եվ այսպես, պտտենք (չէ, ոչ վագրի գլուխը), այլ ժամանակի անիվը և հասնենք իմ մանկություն․
1990-ականների Գյումրվա մեր քարուքանդ, ասֆալտի կարոտ բակը նեղ փողոց էր, որի երկու կողմերում՝ մայթերին, իրար կողք շարված էին տնակ-տները, ամեն մեկն էլ իր հերթին ուներ կարկատած ցանկապատեր։ Ահա այդ ցանկապատերից մեկի հետևում ապրում էր գամփռ Արջուկը, որ մի կատաղած ու երեխաներիս համար զարզանդելի արարած էր։ Նրան մոտենալը մեծ հերոսություն էր, առավել ևս կերակրելը, ուր մնաց՝ շոյելը․․․ Այդ անհավանական քաջությունը թաղի ջահելների մենաշնորհն էր։ Մենք՝ 5-6 տարեկաններս, միայն կարող էինք վախենալ և լավագույն դեպքում ցանկապատի անցքերից նայել Արջուկին, ու երբ բաբոս մեզ հեքիաթ էր պատմում ու հիշում Զանգի-Զրանգիին, ես վեր էի թռչում ու ավելացնում՝ բաբո, էն գամփռ Արջուկի պե՞ս։ Տատս խնդում ու հաստատում էր՝ հա՛, բալա՛ ջան, իրա պես։
Մեկ էլ մի օր թաղում լուր տարածվեց, թե Արջուկը սատկել է․․․
– Ի՞նչղ թե՝ սատկել է, այ ժողովուրդ, ըդոր ինչ գրող կպավ․․․ Ընչի՞ սատկավ, ափսոս էր․․․
Ահա այսպիսի խոսակցություններ էին այդ օրվա մեր թաղի լրահոսում, երբ պարզվեց, որ Արջուկի ճաշամանի մեջ եսիմ՝ ում «ջարդած ձեռը» ասեղ էր գցել, շունն էլ կերել ու հոգին տվել էր ․․․ Թաղի մեծ ու փոքր երեխեքով Արջուկին թաղեցինք, լաց եղանք ու ըդպես էլ չիմացանք՝ ում ձեռով գնաց մեր Գյումրվա հեքիաթի Զանգի-Զրանգին․․․
Մեր թաղում իրար կողքի ապրում էինք հարևաններով՝ լույսի կարոտ էն թվերին ամեն լավ բանի մեջ պայծառ բաներ գտնելով ու դրանից կառչելով․․․ Այդպիսի մի զարմանալի իրականություն էր մեր հարևանի շունը՝ շեկլիկ Միկին։ Էս իսանն էնքան խելացի էր, որ մինչև իր քնելու շորը չէին փռում բազմոցին, չէր պառկում։ Մեկ-մեկ մեզ ու բոլոր չարաճճի, մի քիչ էլ փնթի երեխեքին մեծերը համեմատում էին Միկիի հետ․ «Էն շան չափ էլ չկաք, այ բեֆայմներ, ընիգ մինչև չորս ոտը չի մաքրե ջրով տաշտի մեջ, չի ելնի իր տեղերին քնելու։ Դուք երկուսն ունիք, էդ էլ չեք ուզե լվաք»․․․
Միկիի տերերի տղան դուդուկ էր նվագում, շունն էլ հո չէր ձայնակցում, դա պետք էր տեսնել, ու եթե հարևաններից մեկի երեխան մի քիչ անհաջող էր երգում կամ բախտի բերմամբ երգելու տաղանդից զուրկ էր, ասում էին՝ Միկիի չափ էլ չկաք, հլը աշեք՝ ինչղ կձայնակցե դուդուկին։
Միկին զարմանալի էր ամեն ինչում․ եթե տանը միս էր լինում, մսին պահակ էր կարգվում, որ կատուն չտաներ։ Կատվի հետ էլ ընկերություն էր անում, մեկ էլ կմտնեի հարևանի տուն ու կտեսնեի՝ կատվի մեջքին դունչը դրած քնած է․․․
Նա, ով ուզում էր Միկիի սիրտը շահել ու դառնալ նրա աչքի լույսը, որի վրա երբեք չէր հաչի և պոչը թափ տալով առաջ կվազեր, ուրեմն պիտի օրվա մեջ գոնե մի անգամ կանչեր ու շաքարավազով բրդուճ արած հաց տար։ Հա, հա, եթե Միկին գար ու «պեսոկած սոմին» չտայիր, կխռովեր․․․ Տխուր բան պիտի ասեմ, բայց էն թվերին պատահում էր նաև, որ տանը շաքարավազ չէր լինում, ցամաք հացով Միկի խաբելը էժան չէր նստի տանտիրոջ վրա, կհոտոտեր, խռոված մի հատ՝ հաֆ․․․ ու էլ չէր գա էդ տան կողմը․․․ Եթե Միկին «քեզնեն խռովավ», իմացի՝ տանդ «դարվանը դառավ», կըսեին մեծերը․․․
Ես Միկիի ոռնոցով իմացա, որ էդ հեչ լավ նշան չէ, ու եթե շունը կոռնա, ուրեմն վատ բան կէղնի, իսկ «ամենազուլումը»՝ մարդ կմեռնի․․․ Երբ ՄԻկիի տերերից մեկը մեկնեց հեռու երկիր, շունը կարոտից լաց եղավ ու հիվանդացավ, խեղճացավ․․․ Երեխա էինք, բայց էդ չորքոտանին մեզ համար անիմանալի դասերի շտեմարան էր ու զարմանալի աշխարհների բանալի։
Ինքը իր սրտի կանչով մեկ էլ կգար, դուռը կճանկռեր, թե՝ բացեք, բացում էի, մի հատ՝ հաֆ, ասում էի՝ բարև, Միկի ջան, արի, կմտներ տուն, սենյակով մի շրջան կաներ, ասես համոզվեր, որ ամեն ինչ կարգին է, ու կելներ՝ հաֆ, ասում էի՝ հաջող, Միկի ջան․․․
Դուք անշուշտ լսել եք, որ հարևաններն իրար թեյ ու սուրճի կանչելու հազար ու մի ձև են մտածել, ասենք՝ ջեռուցման համակարգի խողովակներին խփելը, ահա մեր հարևանության սուրճի հրավերն անողը Միկին էր։ Եթե գար ու 2 անգամ հաչեր, դուռն էլ 2 անգամ ճանկռեր, էդ նշանակում էր, որ տնեցիք մայրիկիս կանչում էին սուրճի կամ թեյի․․․ Եթե գար ու 3 անգամ հաչեր-ճանկռեր, ուրեմն տնեցիներից մեկնումեկը իրեն լավ չէր զգում, բուժքույր մայրս պիտի ճնշման չափիչ սարքն ու դեղերն առներ-վազեր․․․
Միկին մի քանի անգամ հարևաններին, իր տերերին և մեզ՝ երեխաներիս էլ փրկել է մոտիկ աղբավայրի սոված շների ոհմակից։ Միկին տան անդամ էր մի քանի տասնամյակ․․․ Եթե թաղի վերին անկյունից դառնայինք ու տեսնեինք Միկին փողոցում է, դառնում էինք առյուծ կտրածներ, ոչ մի ուրիշ շուն մեզ համար խնդիր չէր, մեր պաշտպանը տեղում էր։ Եթե մեկնումեկս աղբավայրի շներից մազապուրծ հազիվ էինք տուն հասնում, առաջին հարցը՝ հըբը Միկին ըդտեղ չէ՞ր․․․
Էդ զարմանալի խելոք կենդանու մահը ինձ շատ տխրեցրեց, ես արդեն չափահաս մարդ էի, էնքան լացեցի, ափսոսանքի զգացումից ու կարոտից հիվանդացա։ Հիմա, երբ հիշում եմ ու նորից վերապրում, մտածում եմ, որ Միկին իմ մանկության անխոս վկան էր։ Արփիի կյանքի շների մեջ երկրորդ Միկի եղել է, իսկ իմ կյանքում մինչ օրս ուրիշ Միկի ինձ չի պատահել․․․ Հիշեցի ու էլի կարոտեցի․․․
Գրում ու հընթացս հիշում եմ իմ կյանքի մյուս շներին, որոնք բոլորը փաստորեն մանկության ու պատանեկության շրջանում են մնացել․․․
Այստեղ հիշեմ նաև բակի երեխեքով համընդհանուր մեր որդեգիր Շառոյին, որ ինչ-որ օր ինչ-որ տեղից հայտնվեց մեր փողոցում ու մնաց, մենք էլ անուն դրինք ու սկսեցինք էդ շանը տիրություն անել։ Հարևան Ավետիք պապը, որ մի պատկառելի ծերունի էր՝ ձեռնափայտով, խստահայաց, «իր աչքին ալաբուլա երևացողներին» էլ հաճախ ուշունցներով նախշող, մեզ հետ հավասար սիրեց էդ կենդանուն, մինչ այդ մեզ համար մի քիչ վախենալու կերպար պապը դարձավ մեր խոհակիցը Շառոյի շնորհիվ, սկսեց հետներս զրուցել, խորհուրդներ տալ, կերակրել կենդանուն, մենք իմացանք, որ խիստ ու խոժոռ պապն իրականում շատ բարի մարդ է, ու երբ մի օր Շառոն սատկեց, մենք տխրեցինք, ինքն էլ մեզ հետ տխրեց, գլուխը օրորեց ու մխիթարեց՝ բան չկա, աշխըրքի մեջ ամեն մեկն էլ գնացական է, իդոր տեղն ուրիշը գուքա։
Պապը չսխալվեց, մի տարի անց մի ուրիշ Շառո հայտնվեց, բայց մեզ համար էն մեկն ուրիշ էր․․․
Հիմա ոչ պապը կա, ոչ Շառոն ու մանկությունը, բայց հայրական տուն գնալիս մեր փողոցում հառնում են այդ բոլոր հուշերն ու հաստատում, որ այդ հեքիաթը եղել է իմ կյանքում ինչ-որ օր՝ ժուկով-ժամանակով․․․
Ես շներից վախենում եմ, հա, բայց էդ վախը հաղթահարելու համար հետները խոսում եմ, չգիտեմ՝ ինչպես, բայց օգնում է․ մի օր ես՝ երկու երեխատեր կին, գրքերը ձեռքիս գրադարանից գալիս եմ, մի գամփռ շուն տեղից թռավ ու հաչելով վազեց իմ կողմ, լեղաճաք եղած մեխվեցի տեղում ու ոչ ավել-ոչ պակաս ասի․
– Հլը սո՛ւս, հասկանանք՝ ի՞նչ է ուզածդ, այ շունո, գնա էլի, ախպոր պես, շունո ջան, քո հավեսը չունեմ։
Էս կենդանին, ինչպես որ մի քանի ապշած անցորդներ, երևի մտածեց՝ ըսիգ սայլուգ է, ես կհաչամ, ինքը կըսե ՝ շունո ջան, քու հավեսդ չունիմ․․․ ձայնը կտրեց (ես էդ պահին հիշեցի բաբոյիս, որ շատ խոսող մարդու մասին ասում էր՝ շան հաչոցը կկտրե) ու չուզեց հետս գլուխ դնել, հոտոտեց ու դարձավ եկած ճամփով։
Էդ օրվանից ամեն անգամ հենց որ շուն է պատահում ու վազում իմ կողմ, ես նույն տեքստը ասում եմ։ Իրենք վայթե ինձ հասկանում են, կամ էլ իրենք էլ ինձ հետ չեն ուզում գլուխ դնել, իմ վախն ինձ են բաշխում ու գնում են իրենց գործին․․․
Եվ որպեսզի իմ կյանքով անցած շների մասին տեքստը շատ չերկարի, այս դրվագով ավարտեմ այս պատմությունը։
Մեր տնակային դպրոցի բակում ծառ ու թուփ այնպես էին սերտաճում ամռանը, որ դառնում էին մի թավ անտառ․ դա երեխաներիս համար միակ խաղատեղն ու ուրախությունն էր, կանաչ օազիսը քարքարոտ, փոշոտ թաղի անապատում։ Չորրորդ դասարանի երեխա էինք, դասարանցիներով վազվզում էինք այնտեղ, ես սայթաքեցի ու ընկա, մի ճյուղ ծակեց ու մտավ կոկորդս։ Լեղաճաք եղած, լացուկոծ կապած՝ մինչև գնացին մեծերին կանչելու, դասարանցիներս փորձում էին մխիթարել, ամեն մեկը մի լավ բան իր իմացածի չափով ասում էր, դասընկերս թե՝ բան չկա, Գևորգյան ջան, լաց մի էղնի, մենձ աղջիկ ես, կանցնի, դիմացի, շունը մե յարով չի սատկի․․․
Ես էն ժամանակ իմ ցավն ու վերքի արյունը թողած՝ շատ նեղացա․․․
Եկա տուն բաբոյիս հարցրի․
– Բաբո, հըբը շունը քանի՞ յարով կսատկի։ Տատս զարմացած նայեց, նայեց ակնոցի տակից, ձեռքի գիրքը մի կողմ դրեց ու ասաց․
– Բալա ջան, որ ուզենա՝ առանց յարա էլ կսատկի, իսկ որ չուզենա՝ տասը յարով էլ չի սատկի․․․
Երեք տասնամյակ անց հենց հիմա հասկանում եմ քեզ, տատ ջան, դիմացկուն իսան ենք մենք՝ բանական արարածներս, ամուր ու պինդ կառչած մեր ժամանակից այնպես, որ մեզ պատուհասած անհաշիվ արհավիրքների միջով անցնում ու մնում ենք մարդ՝ շան հոտառությամբ, շան պես հավատարիմ, շան բախտ ունենալով․․․
