Մեր տունը գյուղի ամենածայրի տունն էր։ Կտրված ոչ միայն գյուղից, այլև աշխարհից։
– Էս մեր առանձին աշխարհն է աշխարհքի մեջ,- ասում էր Խաչիկ պապս։
Երբ շատ փոքր էինք, գիտեինք, թե այդպես է, իսկ երբ մեծացանք, թեև մի քիչ ավելի ուշ, բայց համոզվեցինք, որ Խաչիկ պապս ճիշտ էր ասում։
Ինչ-որ մի շրջան եկավ, երբ քաղաքը սկսեց ձգել երեքիս էլ։ Դպրոցն ավարտել էինք և քաղաքում սովորելու մեծ ցանկություն ունեինք։
– Նոյի ագռավը կդառնաք․․․ գյուղի ջահելները գնում են քաղաք ու էլ հետ չեն գալիս․․․ ո՞ր գրողն էր, է՜հ, որ նման գործ ուներ,- ասում էր Խաչիկ պապս ու մտքերի մեջ ընկնում։
-Մուրացանը,- վրա էր բերում Նունե տատս ու ավելացնում,- ա՛յ մարդ, գյուղում ի՞նչ կա, թող գնան քաղաք ապրեն, զարգանան․․․ մեր նման աշխարհքից կտրված չապրեն։
Խաչիկ պապս նման խոսքերից բարկանում էր․
– Աղջի՛, դու ի՞նչ ես հասկանում․․․ Սու՛ս մնա։
– Սու՛ս եմ անում, Խաչիկ ջան, վե՛րջ, բան էլ չեմ ասի,- պապիս կոպտությանը սովոր Նունե տատս միանգամից սուս էր մնում, իրենը էլ չէր պնդում։ Նման պահերին կարծես կուչ էր գալիս, փոքրանում, անտեսանելի դառնում․․․ միայն թե պապս չբարկանար։
Հերս ու մերս նման պահերին ծերուկների վեճին չէին խառնվում․ «Մեծ մարդ են, էլի, մի բան էլ թող ասեն»,- երևի մտածում էին նրանք, բայց այն, որ մեզ քաղաք կրթության ուղարկեցին, արդեն նշանակում էր, որ Խաչիկ պապիս մտքերը չէին կիսում։ Բայց մի բանում Խաչիկ պապս ճիշտ էր՝ մեր տունը գյուղի մեջ ուրիշ էր, տարբերվող ու առանձին մի ամբողջ աշխարհ արժեր։
***
– Խաչիկենց տունը շեն տուն է,- ասում էին մարդիկ և գյուղ մտած քիչ թե շատ նշանավոր մարդուն մեր տուն էին բերում։ Հա՛, ըստ էության, մեր տունը՝ «Խաչիկենցը», գյուղի հրաշալիքներից էր․ բարձր դարպասների հետևում մի ամբողջ դրախտ էր։
Մեր բակում ամեն ծաղիկ կգտնեիր։ «Լրիվ դրախտ է․․․ կոֆե տվեք, հենց բակում, ներս չենք գա․․․ այս դրախտը վայելենք, գնանք»,- ով գալիս էր՝ սա էր ասում։ Իսկ տան հետևում՝ մեր պտղատու այգին էր։ Ամենահամեղ մրգերն էին պտուղ տալիս՝ նուռ, ծիրան, թուզ, խաղող, սալոր․․․ Ուրիշ ոչ մի այգու պտուղ մեր այգու մրգի համն ու հոտը չուներ։
Մերոնց հետ խզումը չգիտեմ, թե ոնց ստացվեց։ Ավելի ճիշտ՝ գիտեմ։ Ուղղակի ամենադժվարը սեփական «ես»-ի բարձունքից իջնելն ու իրականությունն ընդունելն է, այն իրականությունը, որի մեջ գիտես, որ սխալը դու ես, բայց մեկ է՝ չես ընդունում․ ամենադժվարը միշտ սեփական սխալներն ընդունելն է։ Իսկ մեղքի զգացումից վատ բան չկա, որովհետև մեղավորը ենթագիտակցորեն իրեն պաշտպանելու կարիք ունի։ Ագրեսիվ, աշխարհի դեմ չարացած մարդիկ իրականում իրենց են ատում, ոչ թե աշխարհը։ Նրանք մի տեսակ այլ ելք չունեն, այլապես․․․․ այլապես մարդիկ ավելի հաճախ մահը կընտրեին։ Իսկ ես ապրելն էին ընտրել, ուրիշ ելք չէի տեսնում․ մնում էր չարանալ աշխարհի դեմ․․․ Բայց ես չափն անցա․ մեր տան դեմ չարացա՝ գյուղից դուրս, այս աշխարհի մեջ առանձին «մեր աշխարհի» դեմ չարացա։
– Ոտդ ստե՛ղ չդնես,- գոռաց հերս։
Իսկ ես շուտով բանակ էի գնալու։
– Խաչիկիս բանակ են տանում, ա՛յ մարդ, նման բաներ մի՛ ասա,- մերս էր։
– Թող տանեն․․․ գնա՛ ու չգա՛։
– Վա՜յ, հոր անեծքը բռնում է, սու՛ս մնա․․․ լեզուդ չորանա։
– Բերանդ փակիր,- ավելի ահարկու գոռոց հանկարծ ճեղքեց պատը․ Խաչիկ պապս էր,- թոռիս չանիծես, արյունս շարունակողիս չանիծես․․․ քո անեծքը թող քո ծոցը թափվի, լակո՛տ։
«Լակոտը»՝ հերս, միանգամից լռեց։ Ինչ-ինչ, բայց պապիս երբեք չէր պատասխանում։
Իսկ ես, իրոք, մեղավոր էի։ Սխալ մարդկանց հետ էի ընկել, ո՞նց են ասում, հա՜, վատ շրջապատ։ Ճիշտ էին ասում։
Վերջնական խզումն, այնուամենայնիվ, եղավ, երբ․․․
Հերս ստիպված եղավ մեր երկու տրակտորներն ու մորս ոսկեղենը վաճառել։ Ուրիշ ելք չկար․ ինձ փրկել էր պետք։ Փողի հետ խաղը դժվար է․ սկզբնական հաղթանակները զուտ ճահիճ էին, որ հետո խրվեիր ու խրվեիր․․․ Խրվեցի։ Իսկ դա ուղղակի պարտություն չի։ Դա ճահիճ է, կործանում։ Այդ ժամանակ նոր միայն հասկացա։ Ուշ էր։ Մնացինք ես ու խղճի խայթս՝ ծակող, ներսս չարությամբ լցնող․․․․ դժվար է ապրելը նման պարագաներում․ ով էլ քեզ ների, մեկ է՝ դու ինքնդ քեզ չես ներելու։
– Գնաս բանակ ու հետ չգա՛ս,- հերս փողը տալուց ասաց։ Մերս դառը հոգոց հանեց, բայց երևի վախեցավ մի բան ասել։ «Պապս հիմա մի բան կասի»,- մտածեցի ես։ Չասե՛ց։ Արժանի էի նրա լռությանը։ Արժանի էի հենց նրա մերժմանը։ Դա ամենամեծ ապտակն էր․ Խաչիկ պապիս լռությունը։
Դուռը փակեցի ու դուրս եկա։ Հետ գալու՞ էի։ Եվան ու Ադամն էլ վտարվեցին դրախտից։ Բայց գոնե Ադամն ու Եվան իրար ունեին։ Ես էլ ու՞մ ունեի։
Թափառեցի քաղաքում։ Մութ էր արդեն, երբ որոշեցի տուն գնալ։ Մեր շենքի մոտ մրգի խանութ կար։ Առաջ չէի նկատել, ավելի ճիշտ՝ նկատել էի։ Ուղղակի կարիքը չէր եղել․ մերոնք մեր դրախտից միշտ ամենալավ մրգերն էին ուղարկում։ Սիրտս ահավոր նուռ ուզեց։ Որոշեցի գնել։ 1500 դրամ էր գինը։ «Ի՜նչ թանկ է»,- մտածեցի ես, բայց գնեցի։ Բայց համը դուրս չեկավ։ Թթվաշ թվաց։ Մեր նռան համն ու հոտը չուներ։ Կոկորդս սկսեց քերել։ Շատ թթվա՞շ էր, թե՞ դառնահամը ինձանից էր։ «Մեր տան նուռը էլ չեմ ուտի»,- մտածեցի ես ու չհասկացա էլ, թե ոնց․․․ ասում են՝ թե բա լացը թեթևացնում է։ Սու՛տ։ Հա՛, լաց էի լինում, որովհետև իմ գնած նուռը մեր նռան համը չուներ։ Մեր նռան համին կարոտ կմնամ, հա՞։ Իսկ կարոտի մեջ միշտ կորուստ կա։ «Լացը լաց է բերում»,- հիշեցի Նունե տատիս խոսքերը։ Խաչիկ պապս ջղայնանում էր նման խոսքերից․ «Աղջի՛, բերանդ փակի՛ր, դու որ չնվնվաս, բան չի լինի»։ Հա՛, տատիս հետ կոպիտ էր, բայց շատ էր իրար խառնվում, երբ հանկարծ տատս հիվանդանում էր․ «Ա՛յ Նունիկ, իմ վեր ու դիրը ո՞վ է անելու․․․ չլինի՞ էն ասածներիցս ես նեղացել․․․ մեծ մարդ եմ․․․ ախմախ-ախմախ մի բան է՝ ասել եմ, ուշք մի՛ դարձրու․․․ Համ էլ՝ հիշիր, որ մինչև ես չմեռնեմ, քեզ մեռնել չկա։ Էդ քեզ չեմ ների»։ Տատիս նման խոսքերը երևի շոյում էին, չգիտեմ, բայց ժպիտը մատնում էր, որ այդքանից էլ էր գոհ պապիցս․ ավել բան էլ չէր ուզում։ Դա իրենց սիրո արտահայտման ձևերից էր։ Եվ դա երկուսին էլ բավական էր։ Սիրո հատուկ ձև ու տեսակ չկա․ ամեն զույգի մոտ սերը ուրիշ է, տարբերվող և հենց այդ տարբերությունից էլ երևի ծնվում է սերը՝ յուրաքանչյուրի համար առանձնահատուկ , յուրովի ու չկրկնվող։
Նուռը գուցե հեչ էլ թթվաշ չէր․ իմ բերանն էր դառնահամ․ կորցրած դրախտից հետո էլ ուրիշ ոչ մի տեղ քաղցր պտուղ չէի ուտելու։ Եվ դա միայն մրգից չէր․․․ Իմ ներսից էր, ինձանի՛ց էր․ միշտ մեր ներսն է փտած, ներսը։
***
Միանգամից բարձրացա ավտոբուս։ Մերոնցից մարդ չկար, որ ինձ ճանապարհեին։ Մնում էր տխուր հետևել, թե մյուս զորակոչիկներին ինչպես էին հարազատները հրաժեշտ տալիս։ «Գնալդ լինի, գալդ չլինի՛»,- հիշեցի հորս խոսքերը։ Ներսս քերվեց։ Նորից ու նորից դառնահամ զգացի, որից թուքս կուլ չէր գնում։ «Հոր անեծքը բռնում է»,- ասում էին ավելի մեծերը ու այս մտքից սիրտս ծակեց․ ցավ զգացի․․․ ինձ համար։ Ի՜նչ մենակ էի ես։ Հա՛, թող հետ չգամ ու ստեղ անեծքը կապ չուներ, պա՛պ, ինձ էլ ելք մնաց։
Դրախտից վտարվելուց հետո Ադամն ու Եվան երևի էլ ոչ մի խնձոր չեն կերել, չնայած արդեն կարելի էր։ Ինչ-որ մի պահ ամեն ինչ կորցնում է իր իմաստը, որ դու ինքդ քեզ բաց թողնես․․․Բաց թողնես, որ խաղաղվես, այլապես գիտես, գիտակցում ես, որ բերանումդ հա դառնահամ ես զգալու ու հա թուքդ կուլ չի գնալու, եթե գնա էլ, ապա կոկորդդ քերելու է․․․․ Կոկորդիս ցավը զգում էի ու գիտակցում էի, որ այսուհետ միշտ էր կոկորդս ցավելու։
Իսկ ավտոբուսը չէր շարժվում։ «Գոնե շուտ գնայի ստեղից»։ Ամեն ինչ այնքան ճնշող էր թվում։ Խեղդվում էի։ Վերջապե՜ս։ «Հետ չեմ գալու»,-մտածեցի ես։ Իսկ մերոնք այդպես էլ չեկան, ուրեմն, հետ գալու տեղ, իրոք, չունեի։ Գնում էի, որ հայրենիքս պաշտպանեի, բայց մեկ է՝ տունս արդեն կորցրել էի։ «Ուրիշները ստեղ տուն ունեն, իսկ ես չունեմ»,- չէի կարող սա չմտածել, երբ նայում էի ուրիշ զինվորներին` նրանց, ում ճանապարհում ու սպասում էին։ Նրանց համար նաև աղոթք կանեին, իսկ իմն անեծքն էր, անեծքը․․․
Ավտոբուսը շատ դանդաղ սկսեց շարժվել։ Պահը թեև սպասված էր, բայց և՛ անակնկալի եկա, և՛ սիրտս ավելի արագ սկսեց բաբախել։
– Կանգնե՜ք, կանգնե՜ք,- ինչ-որ մեկն էր գոռում ու վազում էր ավտոբուսի հետևից։
Առաջին արձագանքս զարմանքն էր, բայց նաև ներսումս ջերմացնող թրթիռ զգացի։ Թուքս վերջերս երբեք այդքան հեշտ կուլ չէր գնացել։ Ուրախությունից էր, թե ինչ․․․ աչքերս լցվեցին։ Խաչիկ պապս էր։
Ավտոբուսը կանգնեց։ Մերոնք եկել էին։ Չգիտեի, թե ինչի ուշացան, բայց կարևորը ՝ եկել էին։ Մնացածն արդեն նշանակություն չուներ։
– Աստված օրհնի՛, բալես,- Նունիկ տատս էր։
– Ամե՛ն, – ավելացրեց մերս ու շարունակեց,- տանը մարդ կար՝ դրա համար հերդ․․․
Հա՛, հերս չէր եկել։ Ես էլ աջ ու ձախ էի նայում՝ մտածելով, որ գուցե տարածքում էր․․․ Ներսս ահավոր ճզմվեց, ես կարծես կուչ եկա, փոքրացա․․․ այնքան փոքր ու աննշան ինձ զգացի․․․ չնչին։ Մերս դա զգաց։ Իմ ցավն անցավ նրա միջով ու ինքն էլ կարծես կուչ եկավ, փոքրացավ ու մի բուռ դարձավ․ «Մնացած ամբողջ կյանքում այսպես էլ կշարունակի մնալ՝ քայլելով կուզեկուզ ու խեղճացած»,- մորս մասին հանկարծ մտածեցի ես ու այդ մտքից կարծես ես էլ ավելի փոքրացա։
– Մա՛մ․․․- հազիվ արտաբերեցի։
Մերս ուզեց ինչ-որ բան պատասխանել, բայց չկարողացավ ու չշարունակեց։ Գրկեցի մորս։ Իմ գրկում ավելի փոքր թվաց։
Խաչիկ պապիս ձեռքերը դողում էին, երբ ինձ գրկեց։ Դրանից սիրտս ավելի ցավեց։
– Թոռս է․․․- հանկարծ իր բամբ ձայնով ասաց նա։ Ասաց բարձր, որ ոչ միայն մարդիկ լսեին, այլ ես լսեի, ե՛ս, որ հասկանայի, որ իր կողմից ես մերժված չէի, բայց դրանից սիրտս ավելի ծակեց։ Խղճի խայթ էր։ Անտարբեր լինել չէի կարող, իսկ անտարբերությունը խիղճը մաքուր պահելու ամենալավ ձևերից է։ Հերս երևի դրա համար էր անտարբերությունը ընտրել։
***
2020թվականի սեպտեմբերի 27-ը տագնապով սկսվեց։ Պատերազմ էր։ «Հորս անեծքը կատարվելո՞ւ է»,- վախով մտածեցի ես։ Իսկ տանը՝ իմ դրախտում, այնուամենայնիվ, ինձ սպասող կար։ Հայրենիքը պաշտպանելը տունդ պահպանելու, վերադարձիդ տեղն ու տաք օջախդ նորից տեսնելու փափագն է։ Կվերադառնայի՞։ Հորս անեծքն ավելի ուժեղ կլինե՞ր, թե՞ Խաչիկ պապիս, մորս ու տատիս աղոթքները։ «Հոր անեծքը բռնում է»,- ասում էր ժողովուրդը։
Եթե վերադառնամ․․․ Եթե հետ գամ, առիթ չեմ տա էլ ինձ անիծելու․․․ պա՛պ․․․ խոստանում եմ․․․
