Նվիրում եմ Մովսես Մանուկյանին
Ահա նա, նստած իմ տան բակում, եկել է ուտելիքի հոտի վրա, նայում է վեր՝ պատուհանին, որից ես նայում եմ իրեն։ Հաչում է ինձ վրա։ Ինքն է գողը, մտել է իմ տարածք սնունդ հայթայթելու ու հաչում է ինձ վրա։ Եթե երկրորդ հարկի պատուհանից նայելիս չլինեի, այլ բակում լինեի, գուցեւ հարձակվեր։ Գուցեեւ պոչը քաշեր ոտքերի արանքը ու ելք փնտրեր իմ բակից ճողոպրելու։ Իսկ հիմա ցածից հաչում է քաջաբար ու ցույց տալիս լնդերը։
– Պաշոլ,- ասում եմ նրան։ Ռուսերեն եմ դիմում, ինչպես ընդունված է։ Հետաքրիր է շների հետ ռուսերեն խոսելու սովորությունը։ Սովետից է գալիս։ Չնայած որ սովետական շները միշտ արեւմտյան անուններ ունեին՝ Ջեկ, Միկի, Բոբ, Պիտ, Ջեսի եւ այլն, չգիտես ինչու նրանց հրամաններ տալու լեզուն ռուսերենն է։ Անունները երեւի թե սառը պատերազմի հետեւանք էին, տեսեք՝ դուք մեր շներն եք ընդամենը, բայց արդյո՞ք շներին ռուսերեն հրամաններն էլ են թաքուն թշնամանք, թե՞ պարզապես հրամանի լեզուն ռուսերենն է։ Ամեն դեպքում, թե անգլոսաքսոնական անունները, թե շների հետ ռուսերեն շփումները նշանակել են մի բան՝ նրանք կդառնան մեր տան անդամը, միգուցե նրանց մեր հարեւաններից ու որոշ բարեկամներից շատ սիրենք ու գնահատենք, բայց մենք չպիտի մոռանանք, որ նրանք ուրիշ ցեղից են։ Նրանք նույնիսկ հայերեն չեն հասկանում, նրանց հետ խոսելու համար մենք պիտի օտար լեզու օգտագործենք։ Տեսնես թուրքահպատակ հայերն էլ շների հետ թուքերե՞ն են խոսել։
– Պաշոլ,- ավելի ինքնավստահ եմ ասում նրան եւ վճռական, տանտիրոջ իրավունքով։ Այս հարցում կասկածել չի կարելի։ Պոչը տնկած, արժանապատիվ կեցվածքով նա ձեւ է թափում, թե պատրաստվում է հեռանալ։ Բայց հետնաբակից տարածվող հոտերը նրան ստիպում են ոտքը կախ գցել։ Հոտի աղբյուրը երեկվա խորովածն է։ Հոտը կա, իսկ խորովածը՝ ոչ։ Խորովածի մնացորդները խոհանոցի սեղանին են։ Աղբի մեքենան կգա ու կտանի դրանք, դրանք կփտեն աղբավայրում, կդառնան հող։ Մինչդեռ կարող էին ինձնից, իմ երեխայից բացի մի շնչավոր արարածի էլ կերակրել։
Ես քշում եմ նրան, ինչ-որ բան եմ գցում նրա ուղղությամբ՝ այնպես, որ նրան չկպչի։ Կատաղի հաչալով դուրս է գալիս կիսաբաց դարպասով։ Ոսկորները հավաքում եմ, լցնում տոպրակի մեջ ու դուրս տանում։ Տան մուտքից հեռու եմ դնում, մի քանի տուն այնկողմ, նախապես հավաստիանալով, որ չի տեսնում։
Մի քանի ժամ անց նայում եմ պատուհանից։ Նա նստած է բակում։ Ինձ տեսավ, հաչաց, բայց արդեն ոչ թշնամական։ Ողջույնի հաչոց էր։ Պոչն է շարժում։ Հայացքը ասում է՝ դու կորար, քեզ թվում էր՝ եթե ուտելիքը փողոցի ծայրին դնես, գլխի չե՞մ ընկնելու, որ դու ես։ Վերջ, ինձ էստեղից էլ փետով էլ չես քշի, ես էս տան շունն եմ։ Դե ինչ, շնորհավորում եմ, շան տեր դարձար։ Ես էլ տեր ձեռք բերեցի։ Բոլորիս համար լավ ստացվեց, տեսնո՞ւմ ես։
– Պաշոլ,- ասում եմ ես ու էլի ինչ-որ անվնաս բան նետում նրա ուղղությամբ։ Ես պատրաստ չեմ շան տեր դառնալ։ Այս տանը ես ժամանակավոր եմ, սա իմ ամառանոցն է, երկու ամսից գնալու եմ այստեղից, իսկ ապրում եմ մի փոքրիկ քաղաքային բնակարանում, որտեղ ես, ամուսինս ու երեխաս հազիվ ենք տեղավորվում, քեզ համար այնտեղ տեղ չկա, շունո։ Լավ կլինի, որ հենց հիմա գնաս,- պաշոլ․․․
Նա նեղացած ձեւ է անում, թե գնում է, բայց մլոլ է տալիս, ինչ-որ խոտեր է ուտում, իբր հոտոտում է, իբր լուրջ գործով է զբաղված, վերջացնի ու կգնա։ Գիտի, որ կհանձնվեմ, ինձնից լավ գիտի, որ ես իր տերն եմ։ Հայացքով, որ խորասուզվում է ամենախորքս, նա շոշափել է իմ մեջ ապրող շան լակոտին՝ այն ամենաառաջին շանը։
Այն ամենաառաջին շունը
Երբ ես փոքր էի՝ հազիվ քայլել սովորած եւ դեռեւս չխոսող, մեր շունը ձագեր էր բերել։ Ձագերը խաղում էին ինձ հետ։ Ես մորս տված ուտելիքը մերժում ու շան ձագերի հետ նրանց ամանից էի ուտում։ Մարդկանցով առատորեն բնակեցված այդ տանը ինձ ավելի մոտիկ ու հարազատ էր շունն իր ձագերով։ Եվ ես էլ նրանց էի հարազատ՝ այնքան հարազատ, որ ձագերից մեկը չէր համբերել մինչեւ լույսը բացվի, գնամ իր հետ խաղալու։ Ինչպես ես էի գնում իրենց մոտ, այդպես ինքն էր բարձրացել իմ տան աստիճաններով, եկել էր իմ սենյակ, որտեղ ես քնած էի մայրիկիս ու հայրիկիս կողքին դրված մահճակալին։ Նստել էր իմ անկողնու կողքին, որ հսկի ինձ։ Իսկ երբ ես գիշերը արթնացել էի ու նստել գիշերանոթին, շան քոթոթը զվարթ հաչացել էր իմ կողքին։ Նրա հաչոցը նշանակել էր՝ ես այստեղ եմ, արի խաղանք։ Բայց այդ հաչոցը գիշերվա մթության մեջ ինձ՝ քնաթաթախ երեխայիս համար անսպասելի էր եղել, ես գոռացել ու սկսել էի լացել։ Հայրս արթնացել էր եւ իր ձագին պաշտպանելու մղումով, էլի քնաթաթախ հարվածել էր շան քոթոթին։ Ու ես էլի էի լացում, բայց արդեն վնգստացող իմ ընկերոջ համար էր լացս։
Իսկ առավոտյան, մինչ ես կզարթնեի, հայրս շան քոթոթներին վերցրել ու հեռացրել էր տնից։ Մենք դրան ասում էինք՝ տանել, կորցնել։ Նրանց տարել ու թողել էր ինչ-որ տեղ բնության մեջ՝ հեռու իրենց մայրիկից։ Նրանցից մի քանիսը կապրեին, մյուսները կսատկեին։ Տեսնես քոթոթը, որ հեռացել էր իր ընտանիքից, քաջաբար բարձրացել տան աստիճաններով ու մտել տուն, ապրողների՞ մեջ էր, թե՞ սատկողների։
Ես շատ-շատ փոքր էի այս դեպքը հիշելու համար։ Բայց հիշում եմ։ Երեւի առաջին անգամ էր, որ մեղքի զգացում ունեցա։ Առաջին անգամ էր, որ հասկացա՝ իմ կյանքը ու իմ ապահովությունը այլ կյանքերի ու այլոց ապահովության զոհաբերումն է պահանջում։ Ինձ համար սա անանց ցավ էր, զուգակցված ամոթի հետ, որ հիմա, քառասունից ավելի տարիներ անց էլ դեռ զգում եմ։
Միկին
Մեղավորության ու անմարելի պարտքի զգացումը աշխարհի բոլոր շների հանդեպ կուղեկցեր ինձ մինչեւ կյանքիս վերջ, եթե չլինեին շների հետ հաջորդ հանդիպումները։ Իմ կյանքի հաջորդ շունը հարեւանի շունն էր՝ Միկի անունով մի տուզիկ, որ անսպասելի հարձակվում էր ու կծում մարդկանց գարշապարը։ Մեծ ու փոքր չէր ճանաչում։ Հարձակվում էր բոլորի վրա։ Հարեւանն էլ անվերջ ասում էր՝ մի վախեցիր, փոխանակ փակ պահեր իր դարպասը։ Դպրոց գնալիս ծնողներս անց էին կացնում ինձ այդ մասով, իսկ դպրոցից գալիս կանգնում էի հարեւան փողոցում, որտեղից մեր տնից մի փոքրիկ հատված էր երեւում ու պետք եղած դեպքում ժամերով կանչում էի ծնողներիս, քրոջս ու եղբայրներիս, որ գան ընդառաջ, անցկացնեն ինձ Միկիի մոտից։ Մի անգամ, երբ Միկին հերթական անգամ հաչալով եկավ իմ կողմ, եղբայրս մեր տնից դուրս թռավ, փայտը ձեռքին հարձակվեց հարեւանի շան վրա ու սկսեց հալածել նրան իր տան բակում։ Այդ փոքրիկ, լաչառ, կատաղած շան կլանչոցը մեր ամբողջ թաղն էր բռնել։ Բայց ինչ-որ բան իմ ներսում նորից սկսեց ցավեցնել։ Նորից իմ կյանքի ու իմ ապահովության համար այլ կյանքեր եւ այլոց ապահովությունն էր պետք զոհաբերել։ Թեկուզ այդ զզվելի շան։ Ու ես հաշտ չէի այդ մտքի հետ։ Խնդրում էի եղբորս, որ չծեծի շանը, որ չսպանի նրան։ Եղբորս տված ծեծը Միկիին զսպեց մի րւշ ժամանակ։
– Հարձակվում է, որովհետեւ դու վախենում ես իրենից, վախի ժամանակ մարդու մարմինը հոտ է արձակում, որը մենք չենք զգում, բայց շները զգում են։ Եթե չես ուզում հարձակվի, պիտի չվախենաս։
Բոլորը նույն բանն էին ասում, բայց չէին բացատրում, թե ոնց է հնարավոր չվախենալ, երբ վախենում ես։
Ռեքսը
Այնպես չէ, թե իմ մանկության միակ շունը Միկին էր։ Մենք միշտ շուն ունեինք։ Հայրս սովորաբար շներին բերում էր բնությունից՝ արձակ դաշտերից, որտեղ մարդիկ, ինչպես եւ ինքը ժամանակին, «կորցնում» էին իրենց էգ շների ձագերին։ Միգուցե նրա խիղճն էլ էր տանջում այն դեպքի համար, երբ շան ձագերին ստիպված էր եղել թողնել անմայր։ Փոքր ձագերը, որոնց հայրս բերում էր, հաճախ չէին հասցնում մեծանալ ու սատկում էին հիվանդություններից։ Ռեքսը այդ վտանգավոր շրջանն անցել էր, բայց դեռ լակոտ էր։ Սեւ խառնածին էր՝ անչափ խելացի, ինչպես բոլոր խառնածինները։ Բայց էգ էր, իսկ դա նշանակում էր, որ մի քանի ամիսը մեկ թաղի բոլոր շները հավաքվում էին մեր փողոցում, երբեմն հարձակվում մարդկանց վրա։ Հետո Ռեքսը քոթոթներ էր ունենում, որ էլի հոգս էր, հայրս չէր կարողանում նրանց տանել, կորցնել, իսկ պահել այդքան շուն հնարավոր չէր։ Եվ ամենակարեւորը՝ Ռեքսը չափազանց կրքոտ էր պաշտպանում մեր տունը, նա զիլ էր հաչում անցորդների վրա՝ վախեցնելով նրանց։ Հայրս վերցրեց ու Ռեքսին տարավ իր աշխատավայր, որի կողքին ընդարձակ դաշտեր էին։ Երբեմն հիմնարկի աշխատողներն ու պահակը կերակրում էին նրան, բայց նա այլեւս որոշակի տեր չուներ։
Մի օր մայրս շատ հուզված մտավ տուն։ Նա այցելել էր հորս, դրսում սպասելիս ցանկացել էր դաշտից ծաղիկներ հավաքել։ Ռեքսը որտեղից որտեղ հայտնվել էր ու մորս տեսնելու ուրախությունից սկսել էր ցատկոտել նրա շուրջը, թռչել նրա վրա, լպստել ոտքերը, ձեռքերը, դեմքը։ Այդչափ բուռն սիրուց մայրս վախեցել էր, սկսել էր օգնության կանչել մարդկանց։ Իրականում, սակայն, վախեցել էր իր արթնացած խղճից։ Հետո մի քանի օր շարունակ լալիս էր տանը ու մտմտում, որ միգոցե ճիշտ կլինի վերադարձնել շանը։ Բայց մենք արդեն այլ շուն ունեինք։
Ջեկոն
Ջեկոն շեկ շուն էր, որին հայրս էլի գտել էր ճանապարհներից։ Էլի շատ փոքր չէր, այն «կորցրածներից» էր, որ հաղթել էին գոյության պայքարում ու ողջ մնացել։ Եվ նույնիսկ էլ ավելի խելացի խառնածին էր, քան Ռեքսը։ Տատս նրա մասին ասում էր, որ կախարդված մարդ է։ Աթեիստ, սնահավատությունների վրա ծիծաղող տատս լրջորեն հավատում էր, որ այդ շունը կախարդված մարդ է։ Իսկ ես նրա մասին պատմվածք էի գրել՝ իմ առաջին պատմվածքը՝ «Երանի ինձ շան տեղ դնեին» վերնագրով։ Պատմվածքը տպվել էր «Կանչ» թերթում, իմ համադասարանցիներն ինձնից շուտ էին կարդացել այն, եւ այդ օրվանից հարգանքով ու նույնիսկ պատկառանքով էին վերաբերվում ինձ։ Ջեկոն թույլ չտվեց, որ իրեն կապենք, եւ երեւի մեր առաջին շունն էր, որին հայրս հրաժարվեց կապել շղթայով։ Նա նաեւ չէր սիրում ու երբեք չէր մտնում իր բունը։ Չգիտես ինչու՝ մենք եզրակացրել էինք, որ նա ինչ-որ վախեր ունի այդ բնի հետ կապված, միգուցե որովհետեւ երկրաշաժի ժամանակ այդ բնում է եղել։ Զարմանալի են մարդկանց՝ շներին իրենց վարքը վերագրելու հակումները։ Այնուամենայնիվ, Ջեկոն բացառություն էր անում հորս համար, եւ երբ հայրս խստորեն ասում էր նրան «նա մեստը», նա պոչը քաշած մտնում էր իր չսիրած բունը։
Ջեկոն երկրորդ անուն էլ ուներ, որ նրան տվել էր երկրաշարժից իր տունը կորցրած եւ հորս հրավերով մեր տանը բնակվող Նիկոլայ Մառը։ Ասում էին, որ նա ինչ-որ ազգակցական կապ ունի Նիկողայոս Մառի հետ, բայց նա դա հերքում էր, թեպետ իր նախնիներն էլ էին եկել Հայաստան Իտալիայից։ Խորհրդային Միությունը նոր էր փլուզվել, Հայաստանը անկախացել էր, եւ Նիկոլայ Մառը նոր քաղաքական իրադրության մեջ որոշել էր վերանայել շներին անվանակոչելու կարծրատիպերը։ Մեր շանը նա կոչել էր Վասյա։ Բայց մենք Ջեկոյին էինք սովորել եւ Վասյան մեզ խորթ թվաց, թեպետ Ջեկոն տիրանում էր նաեւ Նիկոլայ Մառի դրած անվանը եւ միշտ գալիս էր, երբ վերջինս կանչում էր նրան։
Սական ինչքան էլ Ջեկոն անվերապահորեն ընդուներ հորս հեղինակությունը, ինչքան էլ տան բոլոր անդամներին ուղեկցեր այն վայրերն, ուր գնում էինք մենք, միեւնույնն է՝ նա մորս շունն էր։ Ու երբ մեր եւ մորս ճանապարհները բաժանվում էին, նա երբեք չէր երկմտում, թե ում հետ պիտի քայլի։ Եվ ոչ միայն հասցնում էր մորս տեղ, այլեւ սպասում էր, մինչեւ նա կավարտի գործերը, ու հետ էր բերում մորս տուն։ Չգիտեմ էլ ինչի համար էր մայրս այդ առավոտ ժամը վեցին դուրս եկել։ Ինքն էլ իրեն երկար չէր ներում դրա համար։ Քայլում էին իրար հետ՝ տիրուհին եւ շունը ուշ աշնանային առավոտվա մառախուղի մեջ։ Ջեկոն՝ առաջ ընկած, մայրս հետեւից, իր մտքերի մեջ։ Իսկ այդ առավոտ քաղաապետարանը շների սպանդ էր իրականացնում։ Եվ ահա, մայրս լսում է կրակոց ու իր կողքին, իրենից մի քիչ առաջ՝ իր շան վնգստոցը։ Նա մոտ է վազում ու տեսնում սատկող շան աչքերը՝ լցված անսահման սիրով իր հանդեպ։
Մայրս չէր կարողանում ներել իրեն այս դեպքի համար։ Նա հոգնուր-հոնգուր լացում էր օրեր շարունակ եւ իրեն անսահման մեղավոր զգում, որ չկարողացավ պաշտպանել նրան, ով այդպես անձնվիրաբար պաշտպանում էր իրեն։
Զիտան
Մայրս էլ չէր ուզում շուն ունենալ, եւ մենք մի քանի ամիս այդպես շուն չունեցանք, մինչեւ էլի մի անտեր շուն պատահեց հորս չգիտես թե որ չոլում, ու վերջինս էլի չդիմացավ շան՝ հոգու խորքը մխրճվող հայացքին։ Ամեն անգամ նա ասես հետ էր բերում տարիներ առաջ իր այն «կորցրած» ձագերին։
Շան անունը Զիտա դրեցին հովեկների երեխաները, որ այդ ամառ ապրում էին մեր տանը։ Ըստ երեւույթին հնդկական կինոների սիրահար էին։ Շների անվանակոչման հարցում սա էլ էր ոչ ստանդարտ դեպք։
Մայրս աշխատում էր շատ չկապվել շան հետ։ Հորդորում էր, որ ես կերակրեմ, ես հոգ տանեմ շան մասին։ Նրա մասին խոսելիս ասում էր՝ քո շունը։
Զիտան մեզ հետ ապրեց գրեթե մինչեւ ծերություն, մինչեւ մեր ընտանիքը սկսեց ցրվել, մայրս ու հայրս ամիսներով բացակայում էին տնից, Զիտայի մասին խնդրում էինք հոգ տանել հարեւաններին, բայց մի օր նա ձանձրացել ու հեռացել էր թափուր տնից։ Մայրս, որ միշտ աշխատում էր չկապվել շան հետ, Զիտայի անհետացումը ծանր տարավ։ Նա դրանում առանձնակի խորհւրդ տեսավ՝ մեր տան ու ընտանիքի մայրամուտի խորհուրդը։ Զիտայի մասին պատմելու շատ բան չկա՝ սովորական խառածին էր, խառնածինների պես արտասովոր խելացի։
Ինձ միշտ զարմացրել է մարդկանց սերը ցեղական շների հանդեպ։ Ցեղական շները գծած գեղեցիկ են, բայց ասես զուրկ լինեն անհատականությունից։ Բոլոր տաքսաները նման են իրար, բոլոր կոկեր-սպանիելները՝ իրար, իսկ խառնածինները միշտ եզակի են։ Երբեք իրար նման երկու խառնածին չես գտնի։ Բոլորը՝ վառ անհատականություններ։ Եվ բացի այդ, նրանք անհամեմատ խելացի են բոլոր-բոլոր ցեղական շներից։ Շատ հեշտ է լինում նրանց ընտելացնել, սովորեցնել կատարել հրահանգները՝ տալ ձեռքը, պառկել, նստել։ Իհարկե, պայմանով, որ այդ հրամանները կտրվեն ռուսերեն։ Ընդ որում այդ ամենը հնարավոր է լինում սովորեցնել առանց խրախուսական «նվերների» համովությունների տեսքով։ Ճիշտ ինչպես այս շանը, որ եկել, նստել է ու չի գնում։ Փայտը գցում ես, բերում է։ Ասում ես նստի, նստում է։ Ո՞նց է հասկանում, թե ինչ ես ուզում։ Ցեղական շների համար հատուկ դպրոցներ ու դասատուներ կան։ Իսկ այս շներին, որոնց կյանքի իրավունքը տվել է բնությունը, դպրոց ու դասատու պետք չէ, նրանց հայացքը երբեմն ավելի խելացի է թվում, քան շատերի հայացքը, որ գիտական աստիճան ունեն։ Ցեղական շներին դուրս են բերւմ զբոսանքի թոկով, հաճախ վախենում են արձակել, որ չկորչեն, իսկ ահա այս շունը, որ ընդամենը երկրորդ օրն է, ինչ մեզ հետ է, քայլում է մեր կողքով առանց վզակապի, երկար տարածություններ, ոչ մի տեղ չի գնում, միայն մեզ մոտեցող շներին է քշում։
Տղաս անուններ է փնտրում նրա համար։ Տարբեր առարկաների անուններ է տալիս, որ կսազեն նրա գույնին։ Տեսնի՝ որին կարձագանքի։ Ի վերջո արձագանքում է կարագ բառին։
– Կարագ,- ասում է տղաս նորից, շունը նորից տեղից վեր է կենում ու մոտենում է։
Դե ինչ, թող լինի Կարագ։ Անսովոր անուն է, ոչ Ջեկ է, ոչ Վասյա, ոչ էլ նույնիսկ Զիտա։ Որեւէ աշխարհաքաղաքական ենթատեքստ չունի։ Ոչ էլ տեղական հայրենասիրությունն է արտահայտւմ։ Կաթնամթերքի արտադրությունը խթանող, էկո սնունդը պրոպագանդող, ինչ-որ տարօրինակ անուն՝ ժամանակի հեդոնիստական ոգուն համահունչ։ Երեւում է, որ ուտելիքի թեման հոգեհարազատ է երեխային։ Միգուցե մայրը շատ է քաղցած պահում։ Ահա, արդեն կեսօր է, իսկ նա դեռ ոչինչ չի կերել։ Մինչդեռ Կարագին մայրն արդեն երեք անգամ կերակրել է։
Երկրորդ Միկին
Զարմանալի է, թե ինչքան տարբեր կարող են լինել շները։ Ճիշտ ինչպես մարդիկ։ Եվ ինչքան էլ ասենք, թե չկան չար ու բարի մադիկ, երբեմն հանդիպում են անիմաստ չարացածներ։ Ճիշտ այդպես էլ կան անիմաստ չարացած ու կատաղի շներ։ Մի շուն ճակատագրական եղավ իմ կյանքում։ Երեւանի Երրորդ մասի բազմաբնակարան շենքի բակում ապրող տուզիկն էր, որ ճակատագրի հեգնանքով նույն անունն ուներ, ինչ իմ մանկության մանրապճեղ հրեշը՝ Միկի։ Շենքի երեխաների հավաքական շունն էր։ Մեծերն էլ էին կերակրում։ Հայերը սիրում են շուն պահելու էդ ոճը։ Զրո պատասխանատվություն, միեւնույն ժամանակ բավարարում ես երեխայիդ՝ շուն ունենալու ցանկությունը։ Շունը հարձակվում էր բնակիչներին հյուր եկող անձանց եւ ինձ վրա։ Դա հարեւաններին չէր հուզում, նրանք ինձ ընկալում էին որպես օտար մարմին, եւ իրենք էլ հաճույքով կկծեին ինձ ու կհաչային վրաս, եթե շուն լինեին։ Բայց քանի որ մարդ էին, բավարվում էին վարյահաչելով։ Մնացածն անում էր իրենց շունը, որի մշտական թիրախն էի։ Իմ բոլոր փորձերը լեզու գտնելու այդ շան ու այդ հարեւանների հետ ապարդյուն անցան։ Հարեւաններից ես իրենց թխած թխվածքներն էի գնում, շանը կերակրում էի, ոչինչ չէր օգնում։ Այդ հարեւաններն ու այդ շունը, մի մարմին դարձած, հարամում էին կյանքս։ Միկին միակ շունն էր, որի նկատմամբ ես բոլորովին խղճի խայթ չէի զգում։ Տնից դուրս էի գալիս քարերը ձեռքիս, վերադառնում էի քարերով։ Հարեւաններս ու նրանց շունը տիեզերական չարի մարմնացումն էին՝ անպատճառ չարի, չարի հանուն չարի։ Նրանք այն աստիճան ճշգրիտ էին մարմնավորում չարը, որ ես ինձ զգում էի «Դոգվիլի» հերոսուհու պես՝ համարյա վստահ, որ մի օր կլինի նրանց հատուցումը։ Իմ երազանքներում այդ հատուցումը պատկերանում էր ինձ զարհուրելի տեսարաններով․ Միկին, ինձ մոռացած, ինչ-որ մի հրաշքով շուռ է գալիս հարեւանների կողմը ու սկսում է կծել նրանց ժրաջան պիրանիաների վտառի նման։ Իդեալական կլիներ, եթե պարզվեր, որ Միկին ինչ-որ տեղից կատաղություն է կպցրել, ու նրանից վարակված հարեւաններն էլ, որ տեղից կատաղած էին, շուռ գային ու սկսեին նրան կծոտել։ Եվ ի վերջո, երկուսն էլ անէանային իրենց կատաղության մեջ, մաքրեին աշխարհը իրենցից։
Բայց հրաշք չէր լինում։ Ու եթե հարեւաններիս հետ մեկ-երկու կռիվը որոշակիորեն զսպեց նրանց, Միկիի աչքում հեղինակություն դառնալու համար քարերը բավական չէին։ Միկին՝ գեհենի այդ զավակը, աննկուն էր։ Աննկուն եւ անմահ։ Ես մի քանի անգամ նրա նկատմամբ մահափորձ եմ ձեռնարկել։ Մի անգամ նրա համար ուտելիք եմ պատրաստել մկնդեղով, մի անգամ կոտրած ասեղով։ Երկու անգամ էլ նա ընդհուպ մոտեցավ իր մահվանը, մի քանի օր վնգստում էր ու արյուն թքում, թվում էր մարում է, մեկ էլ էլի հառնում էր փյունիկի պես։ Հետո ես փոխեցի տունս, եւ Միկին ու հարեւանները անհետացան իմ կյանքից։ Բայց տիեզերական չարը չանհետացավ, ժամանակ առ ժամանակ նա տարբեր կերպավրումներ է ընդունում ու հայտնվում իմ կյանքում։ Երբեմն մտերիմ մարդկանց տեսքով։
Ոհմակը
Միկիի պատճառով իմ մեջ ամրապնդվեց հիվանդագին վախը շներից, որի հիմքերը դրել էր մեկ այլ Միկի։ Նույնիսկ այդ տնից տեղափոխվելուց հետո ես վախենում էի շներից ու պատահում էր՝ շուն տեսնելիս փոխում էի մայթս։ Բայց երեւի մեզնից յուրաաքնչյուրի կյանքում լինում են դեպքեր, երբ մենք դեմ առ դեմ հանդիպում ենք մարմին առած մեր վախին։
Այդ ճակատագրական հանդիպումը տեղի ունեցավ բնության մեջ։ Ծաղկաձորի գրողների տանը հանգստանում էի, ճաշից հետո որոշել էի բարձրանալ կողքի բլուրը, ուր նախկինում շատ էի բարձրացել։ Դեկտեմբեր ամիսն էր, ցուրտ ու ձյուն։ Ալարել էի գնալ սենյակ, վերարկու հագնել։ Մետակ շորով որոշեցի արագ բարձրանալ ու իջնել արագ։ Ամենավերեւում ոչ մեծ բացատ կա, որտեղ խորհրդային տարիներին ցանկացել են պիոներական ճամբար սարքել, սակայն գրողները թույլ չեն տվել, ասել են՝ մեզ պիոներների պաթոսով գոռում-գոչյունը կխանգարի ստեղծագործել։ Բացատը Գրողների տնից բավականին բարձր է, այնտեղից հանգստյան տունը չի երեւում, միայն ծառեր։ Բլրի գագաթին կանգնած՝ նայում էի ծառերին, որոնց վրա ձյուն էր նստել, երբ լսեցի առաջին հաչոցը։ Հասկացա, որ պետք է արագ հետ դառնալ։ Երկու քայլ էլ չէի արել, երբ հաչոցները կրկնապատկվեցին ու բազմապատկվեցին, ապա սկսեցին մոտենալ։ Եվ վերջապես ես տեսա նրանց՝ մոտ քառասուն շուն, որ արագ շրջապատեցին ինձ։ Ես՝ կուշտ, նոր կերած ուտելիքների բույրը արտածող, եւ շները՝ քաղցած, չսիրված, անտեր ու գազազած կյանքի վրա։ Փոքր, միջին ու մեծ։ Հաչում են ու առաջ գալիս։ Ես այդ օրը դեմ առ դեմ հանդիպեցի ոչ միայն մարմին առած իմ վախին, ես հանդիպեցի մահվանը։ Հենց այդ դեմքն ունի մահը՝ գազազած, լնդերը մերկացնող շան դեմքը։
Ես հասկացա, որ իմ վերջը եկել է։ Ինչ անփառունակ մահ՝ կեր դառնալ Ծաղկաձորի Գրողների տան բլրի գագաթին ապրող շներին։ Եթե նույնիսկ նրանք ինձ ամբողջւթյամբ չուտեին, այլ միայն գզեին, մահը դարձյալ երաշխավորված էր։ Եթե նույնիսկ ինձ հաջողվեր ողջ մնալ, ես կարնաքամվեի կամ կմեռնեի ցրտից։ Մինչեւ վաղն առավոտ կամ կեսօր ոչ ոք իմ բացակայությունը չէր հայտնաբերի։ Եթե ես չիջնեի ճաշարան ընթրիքին ու նախաճաշին, բոլորը կմտածեին, որ ստեղծագործում եմ ու չէին խանգարի։ Ճաշին միգուցե զանգեին եւ, տեսնելով, որ չեմ պատասխանում, անհանգստանային։ Բայց ոչ դրանից շուտ։
Ես իրավիճակը սթափ գնահատեցի եւ հասկացա, որ փրկության հույս բոլորովին չկա։ Մտովի նախապատրաստում էի ինձ, հաշտեցնում ցավոտ վախճանիս։ Սակայն տարօրինակ բան կատարվեց․ ուղեղս հիշեց մի սերիալ, որ դիտել էի ավելի քան տասը տարի առաջ։ Վավերագրական սերիալ էր Աֆրիկայում ապրող մի երիտասարդ, սպիտակ աղջկա մասին, որ վիրավոր գազաններին հավաքում էր ճանաարհներից, խնամում, կյանքի կոչում։ Աղջիկը կարճ տաբատ էր հագնում եւ ուներ շատ գեղեցիկ ոտքեր, շեկ մազեր, ավելի շատ նման էր գեղեցկության մրցույթի մասնակցի, քան գթության քրոջ կենդանիների համար։ Բայց նա իր կյանքը նվիրել էր վայրի գազաններին եւ իր գեղեցիկ մարմինը ի սպաս դրել նրանց։ Քնում էր իր փրկած վագրին գրկած, լոգանք էր ընդունում կապիկների հետ։ Եվ ահա, մի դրվագ այդ սերիալից․ աղջիկը գնում է կերակրելու մի խումբ ընձառյուծների, որոնց փրկել էր եւ շարունակում էր խնամել։ Սակայն կենդանիները չէին ընտելացել, եւ նրան որպես կերակուր էին դիտարկում։ Երբ աղջիկը շրջվում էր օպերատորի կողմ, ընձառյուծները թիկունքում հարմար դիրքավորվում էին նրա վրա ցատկելու համար։ Աղջիկը շրջվում էր նրանց կողմ, եւ նրանք հետ-հետ էին գնում գռմռալով։ «Մի բան կա միայն, որ նրանց թույլ չի տալիս խժռել ինձ,- ասաց աղջիկը օպերատորին,- դա իմ համոզմունքն է, որ ես մարդ եմ եւ էվոլյուցիոն սանդղակում նրանցից բարձր եմ կանգնած։ Եթե ես մի պահ կասկածեմ այս ճշմարտւթյանը, եթե ես համարեմ, որ մենք հավասար ենք, նրանք չեն վարանի եւ ինձ կհոշոտեն»։
Եվ ահա, Ծաղկաձորի անտառիկում քառասուն շնով շրջապատված՝ իմ ուղեղը կենդանացրեց այդ ֆիլմի դրվագը, որն ինձ առանձնապես չէր տպավորել եւ նախկինում ոչ մի առիթով երբեք չէի հիշել ու չէի պատկերացնի, որ ուղեղիս պահոցներում այս դրվագը պահված էր այս նեղ օրվա համար։ Ինչ էլ լինի, շները ընձառյուծներ չեն, մտածեցի, նույնիսկ վայրենացած շները այնուամենայնիվ մարդկայնացած են։ Եվ եթե այն աղջիկը կարողանում էր զսպել ընձառյուծներին, հավանաբար ես էլ կկարողանամ լեզու գտնել շների հետ։ Ես փքվեցի գիտակցումից, որ մարդ եմ, բնության զարդը ու էվոլյուցիայի գագաթը։ Զարմանալի էր, բայց շները հետ-հետ գնացին, ճիշտ ինչպես ընձառյուծները այն սերիալում։ Նրանք շարունակում էին հաչալ ու լնդերը ցույց տալ ու ցույց տալ, իբր պատրաստվում են ցատկել վրաս, բայց չէին համարձակվում։ Անսահման հպարտ մարդ լինելու գիտակցությամբ՝ սկսեցի իջնել բլրի գագաթից՝ երբեմն թափահարելով ծառից պոկած մի ճյուղ՝ ցույց տալու համար նրանց իրենց տեղը էվոլյուցիոն սանդղակում։ Շներից մեկը, որ չափերով փոքիկ էր եւ հիշեցնում էր Երրորդ մասի բակի Միկիին, չէր հանձնվում, անընդհատ փորձում էր վախ ներշնչել ու կարճել հեռավորությունը, որ ես կարողանում էի պահպանել շնորհվ իմ խոր համոզման, որ մարդ եմ։ Ինձ միշտ ապշեցրել է առանձնակի փոքրերի ամբարտավանությունը մեծությունների նկատմամբ։ Բայց ինքնաներշնչմամբ սոված շների ախորժակը զսպելը դժվարանում էր, իմ գաղափարական կայունությունը՝ սպառվում, եւ երբ Գրողների տան տանիքը երեւաց, ես դեն նետեցի փայտը եւ ինչքան հնարավոր էր արագ վազեցի։ Շները, իհարկե, հետապնդեցին ինձ, բայց իմ բացած արագությունը չտեսնված էր, չկարողացան հասնել։ Ես այնքան արագ էի վազել, որ շորերս հագիցս դուրս էին եկել, կաշվե գոտիս արձակվել էր։ Դա ճիշտ եւ ճիշտ վախի եւ ապրելու ցանկության արագությունն էր։
Այգում պատահած տարօրինակ շունը
Ծաղկաձորի Գրողների տան բլրի գագաթին իմ սեփական վախի հետ առերեսվելուց հետո ես սկսեցի չվախենալ փողոցում հանդիպող շներից։ Տեւական ժամանակ վախը հաղթահարված էր։ Եվ այնուամենայնիվ, ժամանակ առ ժամանակ վերադառնում էր։ Վերադառնում էր տարօրինակ ձեւերով։ Մի անգամ Անգլիական այգում պառկած էի սիզախոտի վրա։ Նայում էի ծառերի սաղարթներին, տերեւների արանքից երեւացող կապույտ երկնքին։ Աչքերս հոգնեցին լույսի ու գույների առատությունից, փակեցի, ընկղմվեցի նինջի մեջ։ Եվ հանկարծ հեռվից, շատ հեռվից ինձ է հասնում ինչ-որ մեկի հեւքը։ Այն մեկ ինձնից հեռու է թվում, մեկ մոտ։ Շատ երկար ես պարզապես լսում եմ ու չեմ փորձում հասկանալ, թե դա ինչ է։ Թվում է՝ հազարամյակներ են անցնում, եւ հանկարծ ինձ հասնում է, որ պետք է աչքերս բացել։ Ես բացում եմ աչքես ու տեսնում իմ գլխավերեւում կանգնած շանը, որ նայում է ուղիղ աչքերիս։ Հավանաբար այսպես էր եղել, երբ գիշերը գիշերանոթի վրա նստած լսել էի քոթոթի հաչոցը։ Անսպասելիությունից վեր եմ թռչում, շունն էլ է հանկարծակիի գալիս, հետ-հետ է գնում ու սկսում է հաչալ վրաս։ Ես վեր եմ կենում պառկած տեղից, վերցնում պայուսակս ու ասում ՝«պաշոլ»։ Բայց շունը ցատկում է իմ ուղղությամբ, ցուցադրում է ժանիքները, կատաղած հաչում, ապա շարժում պոչը՝ անհասկանալի ընկերական։ Ես հավաքում եմ ինձ, վերցնում իրերս ու ուղեւորվում այգուց դուրս։ Շունը գալիս է իմ հետեւից՝ երբեմն հաչալով, երբեմն այնպես, իբր իմ հետեւից չի գալիս։ Պարբերաբար շրջվում եմ ու նրան ասում «պաշոլ»։ Բայց նա միեւնույնն է՝ գալիս է։ Նա հալածում է ինձ, ինչպես որսաշունը։ Ես արագ եմ քայլում, համարյա վազում եմ։ Խանութ եմ մտնում։ Պատուհանից նայում եմ, խանութի դռան մոտ սպասոմ է։ Ես մնում եմ խանութում շատ երկար, մինչեւ շունը հոգնում ու գնում է։ Հետո վերադառնում եմ տուն։ Անցնում են ժամեր։ Ինձ պետք է խանութ գնալ։ Հագնվում եմ, բացում եմ դուռս, եւ շունը շեմին նստած է։ Նայում է աչքերիս մեջ ու հաչում վրաս կատաղած։ Ես փակում եմ դուռը, բայց ինձ պետք է խանութ գնալ։ Շունը ոչ մի կերպ չի հեռանում դռան շեմից։ Հաջորդ օրն էլ նա դեռ այդտեղ է։ Չի թողնում ինձ դուրս գալ տնից։ Կատաղած հաչում է։ Անծանոթ շունը։ Իմ դռան շեմին։ Ասես վատ երազ։ Ես զանգում եմ ընկերներիս ու խնդրում եմ, որ գան ու քշեն շանը։ Ընկերներս ապշած են, նրանք նման բան չեն տեսել։ Քշում են շանը փայտով, վախեցնելով, բայց շունը նրանց վրա էլ է հաչում, նստում է դռան շեմին փռված շորին ու չի գնում։ Ի վերջո մի քանի հոգով կարողանում են քշել շանը։
Այս դեպքն այնքան արտառոց էր ու միստիկական, որ երկար ժամանակ մտքիցս դուրս չէր գալիս։ Ի՞նչ էր ուզում ինձնից այդ շունը, այդպես էլ չհասկացա։
Աներեւույթ շունը
Ստեղծագործող մարդկանց միջավայրում անպակաս են ալկոհոլն ու զանազան թմրամիջոցները։ Ես արագ եմ հարբում, իսկ այ թեթեւ թմրամիջոցները (ծանրերը չեմ փորձել) ինձ վրա չեն ազդում կամ այնպես չեն ազդում, ինչպես պետք է ազդեին։ Ընկերուհիս սիրում էր խոտը։ Խոտ էր ասում, որ չասի պլան, ինչպես ասում են քյարթերը, եւ խուսափի ասելուց մարիխուանա, ինչպես ասում են «պռադվինուտի» քաղքենիները։ Խոտը ինձ երբեք ոչինչ չէր ասում, ինչքան էլ ընկերուհիս ճիգ գործադրեր մեզ իրար հետ ընկերացնելու։ Այն ինձ հաճույք չէր պատճառում, տհաճություն ու տխրություն՝ խնդրեմ։ Առավելագույնը, որ լինում էր, սրտխփոցն էր ու սրտխառնոցը։ Նա զանազան խոտեր ուներ, սնկեր եւ մի բան էր ճարել, որ կոչվում էր պլաստիլին։ Փորձարկումների հերթական երեկոյից հետո, առավտյան, որպես այդ խմբում թմրամիջոցների նկատմամբ առավել դիմակայուն անձ, խանութ ուտելիք առնելու ես իջա։ Գեղեցիկ ձմեռ էր, մինչեւ ծնկները հասնող ձյուն էր նստած բակում ու նեղ կածաններ էին փորված։ Խանութից տուն ճանապարհին զգացի, որ հետեւիցս շուն է գալիս։ Շրջվեցի, տեսա՝ ոչ ոք չկա։ Քայլում եմ ու նորից եմ հստակ լսում՝ հեւոցը, դուրս գցած լեզուն, կախված թուքը․․․ Պիտի որ փոքր չլինի։ Շրջվում եմ՝ ճերմակ ձյունն է, վրան՝ իմ հետքերը։ Արդեն գիտեմ, որ պլաստիլինն է կենդանացրել իմ ուղեղում իմ վախի սրբապատկերը։ Բայց միեւնույնն է, չհավատալ չի լինում։ Քայլերս արագացնում եմ, շունն էլ իր քայլերն է արագացնում, արագանում է հեւքը։ Շունը անհամբեր է շնչում, եւ պարզ չէ, թե ինձնից ինչ է ուզում։ Նորից շրջվում եմ, թեպետ գիտեմ, որ իմ հետեւում շուն չկա։ Համարյա վազելով մտնում եմ շենք ու հանգստանում եմ միայն այն ժամանակ, երբ վերելակի դուռը փակվում է։
Կարագը
Այնպես չի, թե իմ միակ ֆոբիան շների վախն է։ Ես զանազան վախեր ունեմ։ Եվ դրանցից հիմնականը կապված է իմ մանկության տան հետ, որտեղ պիտի անցկացնեմ ամառը։ Այս ահռելի, բազմաթիվ դռներով տունը անասելի խթանել է իմ միստիկական երեւակայությունը, երբ փոքր էի, եւ նույնիսկ հիմա, երբ արդեն քառասունն անց եմ, շարունակում է ինձ վախ ներշնչել։ Չկա աշխարհում մի բան, որը կստիպի ինձ այս տանը մենակ գիշերել։ Եվ նույնիսկ երբ մենակ չեմ, ես մանրամասն կողպում եմ բոլոր դռները՝ սկզբում դարպասները, հետո մուտքի, ապա նախամուտքի դռները, ընդհանուր առմամբ մոտ տասը դուռ։ Մահճակալիս տակ կացին եմ դնում, թեպետ պարզ չի, թե ոնց է կացինը պաշտպանելու ինձ իմ վախից։ Բայց միեւնույնն է՝ ապահովության զգացում չեմ ունենում։ Ինչ-որ տեղ մուկ շարժվեց, քամին ծառի ճյուղը քսեց պատուհանին, ինչ-որ դուռ ճռռաց․․․ Միշտ քնում եմ մի աչքս բաց։ Գիշերները այնքան մութ ու լուռ են լինում, որ թվում է՝ մոլորակների շարժման ձայնն եմ լսում։ Բայց նկատում եմ, որ երկու գիշեր է՝ չեմ արթնացել։ Քնել եմ հանգիստ։ Առավոտ շուտ դուրս եմ գալիս, նա կազմ-պատրաստ կանգնած է, նայում է հոգուս խորքը իր անտանելի գեղեցիկ աչքերով։ Ես վազում եմ խոհանոց ու նրա համար ուտելիք եմ պատրաստում։ Ես չեմ սիրում այս գործը, բայց շունը չի կարող բացել սառնարանը ու մի բան վերցնել, նրան պիտի ես կերակրեմ։ Նա ուտում է ու շնորհակալությամբ նայում ինձ։ Նա ինձնից է շնորհակալ, ես՝ իրենից։ Շնորհակալ եմ իմ հանգիստ քնի համար։ Պարզ չի, իհարկե, թե ինչից եմ վախենում եւ թե ոնց է շունը պաշտպանել ինձ այդ վերացական վախերից, բայց փաստ է՝ պաշտպանված եմ ինձ զգում։
Ժամը մեկն է, տղաս դեռ չի նախաճաշել, իսկ Կարագին կերակրել եմ արդեն չորս անգամ։ Խիղճ ունեցիր, շունո, ես ո՞նց եմ քեզ թողնելու, գնալու։
– Հայրիկը երբեք թույլ չի տա,- ասում է տղաս։
Մեզ հետ տանելը նրան անհնար կլինի։ Ես թաքուն հույս եմ փայփայւմ, որ երբ մի քանի օրով գնանք Երեւան, նա կհեռանա։ Մի քանի օր կոռնա ու կգնա, իսկ եթե չգնա, հարեւանները կքշեն։ Ի՞նչ պիտի անի այդտեղ սոված։ Ես, իհարկե, մի քանի կիլոգրամ հաց եմ առնում ու պահում նստարանների տակ, որ գտնի, ուտի, սոված չմնա եւ չգնա մեր տնից, բայց գիտեմ, որ նա այդ ամենը միանգամից է ուտելու ու հետո ոռնալու է մեր կարոտից, ասես մեռել ենք։ Եվ ես չեմ կողմնորոշվում՝ ինչ է իմ ուզածը՝ որ գնա՞, թե՞ մնա։
Իմ վախը շներից ու իմ սերը շների հանդեպ միշտ քայլում են ձեռք-ձեռքի։ Երբեմն մտածում եմ, որ եթե կա կյանք մահից հետո, ինչ-որ մի աշխարհ, ապա ինձ այդ աշխարհի շեմին դիմավորողը շուն է լինելու։ Հարց է, իհարկե, դա Երրորդ մասի Միկին կլինի՞, թե՞ Կարագը։ Շան հանդեպ իմ վերաբերմունքը նման է Աստծո հանդեպ իմ վերաբերմունքին։ Մի կողմից հրաշալի է հավատալը, որ նա կա, մյուս կողմից բոլորովին տեղ չկա նրա համար քո հոգում ու քո փոքրիկ տանը, որտեղ փողոցից թափանցող գիշերային լուսավորությունն ավելի ուժեղ է, քան ջահի լույսը։ Որտեղ ոչ մի ձայնամեկուսացում չի փրկում գիշեր-ցերեկ մոլեգնող աղմուկից։ Որտեղ հնարավոր չէ լսել մոլորակների շարժման ձայնը։ Իմ վերաբերմունքն իդեպ արտառոց չէ, այն սովորական է հայերի մեծ մասի համար։ Մենք բոլորս շնասեր ենք ու շուն ենք պահում, նույնիսկ մի քանիսը։ Դրանք փողոցում թափառող շներն են՝ ստերջացված, ականջներին՝ կոճակ կպցրած։ Եվ մերն են, եւ մերը չեն։ Դա մեզ թույլ է տալիս միժամանակ ունենալ շուն եւ չունենալ ոչ մի պատասխանատվություն։ Բավարարել մեր խիղճը եւ չկրել ծանրություն։ Միաժամանակ լինել հավատացյալ ու աթեիստ։
Աշխարհի ծագման հնագույն առասպելներում Աստված մարդուն ստեղծում է կավից, եւ առասպելներ կան, որտեղ Աստված շներ է դնում մարդու կողքին, որ հետեւեն, չթողնեն՝ դեւերը փչացնեն իր կավե ստեղծագործությունները։ Առասպելներից մեկում շները քնով են ընկնում, ու դեւերը ապականում են Աստծո ստեղծած խեցին՝ ջարդոտում մարմնամասերը, կղկղում վրան։ Այս պատկերը տպավորվել էր իմ մեջ երիտասարդ տարիներիս, եւ նույնիսկ «Հայր մեր» վերնագրով մի բանաստեղծւթյան մեջ տող ունեմ՝ արի, տես, դեւերը կղկղել են մեզ վրա, արի, տես, շունը քնած է․․․ Կարագը՝ մշտարթուն նստած մեր շեմին, թույլ տվեց հասկանալ, որ առասպելի մեջ հնարած ոչինչ չկա։ Եվ ի՞նչ են փողոցներում շրջող ստերջացված շները, եթե ոչ շներ, որոնց ի պահ տրված մարդկանց դեւերը ապականել են։ Ահա, շրջում են նրանք գոյության բավիղներում՝ չիմանալով, թե ում պիտի հսկեն։ Կամ շները, որ հանդիպեցին ինձ բլրի գագաթին։ Կամ շունը, որ հետապնդեց ինձ Անգլիական այգուց եւ երկու օր չհեռացավ իմ շեմից։ Ի՞նչ էր ուզում ասել։ Այն շունը, որին գեներացրել էր իմ բնական բանականությունը։ Ի վերջո ի՞նչ էր այդ Միկիների ուզածը․․․
Ամեն անգամ, երբ հայրս ինչ-որ շուն տեսնելով խղճահարվում էր ու նրան մեր տուն բերում, նրա խիղճը երեւի բավարարում էր գտնում այն մտքից, որ մի անտեր շուն տեր գտավ։ Այնինչ շունն էր մեզ տեր կանգնում ու տիրություն անում։ Մենք էինք տեր գտնում։ Մենք գտնում էինք մեր տիրոջը։
2024, Ծաղկաձոր
