6
– Ազատ աստվածն այն օրից
– Երբ կամեցավ շունչ փչել․․․
– Երբ հաճեցավ շունչ փչել
– Ազատ աստվածն այն օրից, երբ կամեցավ շունդ փչել․․․
Հայրն էր հորեղբոր որդուն ոտանավոր սովորեցնում։ Նրանք վաղուց չկային, բայց նրանց ձայները շարունակում էին ապրել իր ուղեղում։
Նա հիշում էր իր մոր տաք ու փափուկ մարմինը։ Ինչ տարօրինակ բան է կնոջ մարմինը, ծնվում է, որ փաղաքշվի ու ծնի, անվերջ ծնի։ Մոր միշտ հղի մարմնի մասին հուշը տարօրինակ կերպով ջերմացնում էր նրան ու միաժամանակ նկարագրությանը դժվար տրվող զգացում առաջացնում, որ ավելի շատ տհաճ էր, քան հաճելի։ Նա հիշում էր հոր գորովալից հայացքը, որով նա գրկում էր մոր մարմինը, եւ իր քաղցած, ծեծված, այլեւս որեւէ հմայքից զուրկ, սիրելու անարժան մարմինը թվում էր արճիճով լի մի անիմաստ գոյություն։ Միգուցե միշտ է այդպիսին եղել։ Իր ծնված օրից նա քայլում էր մահվան ու կյանքի միջեւ անցնող բարակ լարի վրայով։ Մահվան վտանգը միշտ կախված էր նրա գլխին։ Հիվանդանում էր ու հիվանդանում, եւ ոչ ոք հույս չէր կապում, որ նա երկար կձգի։ Նույնիսկ մշտապես հղի մայրը միշտ սպասում էր այն պահին, երբ իր հիվանդոտ երեխան կհանձնվի։ Միգուցե դա էր պատճառը, միգուցե դիտավորյալ էր հեռու պահում իրեն, որ չկապվի։ Միգուցե դրա համար էր նորանոր երեխաներ ունենում, որ սփոփանք ունենա։
– Իմ հողեղեն շինվածին կենդանություն․․․
-Պարգեւել․․․
Հիմա, երբ նրա հոգում արթնանում էին մանակական հիշողությունները, նա խղճի խայթ էր զգում, որ մայրիկին փոքր հասակում նման մեղքեր է վերագրել։ Նա գիտեր, իհարկե, որ մայրիկը դիտավորյալ չէր երեխաներ ունենում, երեխաները պարզապես ծնվում էին եւ տանում մայրիկին իրենից։ Եվ ոչ միայն մայրիկին, ահա մի փոքրիկ մսագունդ, եւ ողջ տունը խմբված է նրա շուրջը։ Ինչ կլինի փոքրիկ, ջերմող աղջկա հետ, ոչ մեկի հոգսը չէ։ Ոչ ոք իր մասին չի հիշում։ Հացուջուր են տալիս, բայց երեխան մարում է սիրո պակասից։ Նա ուզում է, որ մայրիկը գրկի իրեն, օրորի, իսկ մայրիկը գրկել է այդ բղավող մսակտորը ու բաց չի թողնում։ Այդ մսակտորը, որ իրեն բերում է միայն լքվածություն ու մենակություն։
Հիմա, տարիների հեռավորությունից նրան թվում էր, որ մայրիկի կարոտից էր այդքան հիվանդանում։ Գուցե հիվանդանում էր, որ մայրիկը գա, գրկի իրեն, բայց գալիս էին մորաքույրները, Տուտուն, քեռին ու քեռեկինը, իսկ մայրիկը չէր գալիս։ Տան բոլոր անդամները կանգնած էին իր եւ իր մայրիկի միջեւ։ Ինչո՞ւ էր Յուղաբերը քնացնում իրեն եւ ոչ թե մայրիկը։ Նա պարզորոշ հիշում էր ձմռան երեկոներին սենյակում տարածված բելադոնի հոտը, մառլյայով փաթաթված իր կոկորդը եւ Յուղաբեր մորաքրոջը՝ իր անկողնու ծայրին նստած, իր համար օրորոցային երգելիս․
– Անի քաղաք նստեր, կուլա,- երգում էր Յուղաբերը։
Ինչ տխուր երգ էր իրեն բաժին հասել որպես օրորոցային։ Հետո նա այնքան գեղեցիկ օրորոցայիններ էր լսել, ինչո՞ւ էր մորաքույրն իր համար այդ զարհուրելի տխուր երգը երգում։ Նրա մտքում պատկերանում էր լացող աղջիկ՝ վանքի դռանը լքված, որին մայրը մոռացել է։
Հիշում էր՝ մի օր ինչքան երկար լացեց, եւ ոչ ոք չմոտեցավ։ Անկողինն ամբողջությամբ թաց էր իր քրտինքից ու արցունքներից։ Նա ելավ անկողնուց ու երերալով գնաց, բացեց մեծ սենյակի դուռը։ Սպիտակ պատերով, սպիտակ դռներով, սպիտակ պատուհանափեղկերով, սպիտակ վարագույրներով սենյակն ասես մշուշի մեջ լիներ, մեջտեղում դրված էր փոքրիկ, սպիտակ արկղիկ։ Ու մայրիկը, դագաղի կողքը նստած, սպիտակ թաշկինակով սրբում էր լացելուց կարմրած քիթը։ Վազեց դեպի մայրիկը ու փաթաթվեց նրա ոտքերին։ Մայրիկը սկսեց հեկեկալ ու գրկեց նրան ամուր- ամուր։
Նրան ասացին, որ փոքրիկ եղբայրիկը գնացել է երկինք։ Նա չգիտեր ու չէր կարող իմանալ՝ ինչ է մահը։ Միայն թեթեւություն ու երջանկություն զգաց, որ մայրիկը կրկին իրենն է։ Սակայն երջանկությունը միշտ խաթարվում էր, երբ մտածում էր, որ եղբայրը կարող է վերադառնալ։
Եղբայրը չվերադարձավ, բայց մայրիկը շուտով նոր երեխա ունեցավ ու էլի մոռացավ իրեն։ Բայց նա մի քիչ ավելի մեծ էր, մի քիչ ավելի քիչ էր հիվանդանում եւ շատ էր ուսումնասիրում շրջապատի մարդկանց։
Կանգնում էր պատուհանի մոտ ու նայում դուրս։ Ահա, գնում է մի տարիքով մարդ, վառարան է տանում ու գործիքներ, թիթեղագործ է, հագին ցիցոտիներ են, դժվարությամբ է քարշ տալիս ոտքերը, իսկ թաղի տղաները հարձակվում են նրա վրա, ձեռքից խլում վառարանն ու գործիքները, նրան ցած նետում։ Տեսածից նա սկսում է լալ։ Մոտ են վազում մորաքույրներն ու տուտուն․
– Ի՞նչ է պատահեր․․․
Նա մատով ցույց է տալիս դրսի պատկերը՝ ընկած մարդուն։
– Յավրում,- ասում է տուտուն,- ինչո՞ւ սիրտդ վեր կհանես- այն յահուդի է, յահուդի․․․
– Յահւդին ի՞նց է։
– Ցեղ մըն է, անոնք Քրիստոսը չարչարեցին, խաչը հանեցին, այդ մեղքն է, որ կքավեն․․․
Ոչինչ ընդհանուր թվում էր չկար նրա մանկության, պատուհանից երեւացող մանուշակագույն մայրմուտների, Թոփհանե փողոցով ընտանեկան զբոսանքների ու այստեղի միջեւ, որտեղ ինքն էր հիմա։ Սակայն սա այն սկզբի ավարտն էր, այնուամենայնիվ, մի անտեսանելի թել միացնում էր այն սկիզբը այս ավարտին:
– Ես անբարբառ մի մանուկ երկու ձեռքս պարզեցի և․․․ և․․․
– Եվ իմ անզոր թևերով ազատությունն գրկեցի։
– Եվ իմ անզոր թեւերով ազատություն գրկեցի․․․
– Կրկնե․․․
Մեկուսարանի հատակին պառկած՝ նա հիշում էր Սիլիհտարի իրենց կարմիր տունը: Հիշում էր սպիտակ պատերը, սպիտակ սավանները, սպիտակ դռները, համատարած սառը սպիտակը, որի մեջ ընկղմված էր այդ տունը։ Տուտուն չէր սիրում գույներ: Տանը, որտեղ մեծ տարաներով գույներ էին բացվում, գունային խառնուրդներ էին ստեղծվում, որպեսզի գունազարդեն կտորեղենը, որն այլ բան չէր, քան ինչ-որ մեկի հագուստը, որ պիտի գույն բերեր նրա կյանք։ Այդ տանը ահա Տուտուն հանդուժում էր միայն սպիտակը։ Նա կատարյալ մաքրություն էր պահանջում ու պահպանում։ Գույնը այս տուն չէր կարող ներխուժել անգամ ծաղիկների տեսքով։ Միակ ծաղիկը, որ Տուտուն թույլ էր տալիս բերել տուն, կարմիր վարդն էր, որը միայն լրացնում էր համատարած սպիտակը, այն ասես արյան կաթիլ լիներ սպիտակ սավանին:
Ահա, հայրիկի գոգին նստած, նրա բաճկոնով ծածկված, քնում է, իսկ հայրիկը թերթ է կարդում։
– Ասիկա ո՞ր տառն է,- հարցնում է։
-Բենն է, պիտի կարդաս բ,- ասում էր հայրը։
– Իսկ ա՞ս։
-Ադ ալ Եչն է, կկարդանք ե։
– Այ ի՞նչ տառ է։
– Հայրդ հանգիստ ձգե, հոգին մի հանիր,- Մաքրիկ մորաքույրն էր։
Հայրը՝ միշտ հանգիստ, բարեսիրտ, ապրելու երջանկության դրոշմը դեմքին, ձեռքով սաստում էր նրանց․
– Հանգիստ եմ, ադ ալ Քեն է , կկարդացվի ք։
Հայրը բոլորից տարբեր էր։ Նա միշտ հանդարտ էր ու ժպտադեմ։ Նա միշտ երազում էր գեղեցիկ կյանքի մասին, եւ ինչքան որ պայմանները թույլ էին տալիս, նա փորձում էր գեղեցկացնել իր սիրելի կնոջ եւ նրա բարեկամների կյանքը։ Տնեցիները միշտ հոգսաշատ էին ու մռայլ, հատկապես առավոտյան։ Մի քանի բաժակ սուրճ ըմպելուց հետո էին միայն բացվում նրանց դեմքերը։ Բայց եթե եղանակը նպաստավոր չէր լինում, տրամադրությունը կարող էր այդպես էլ չբացվել։ «Այսօր լոտոս է»,- ասում էր տուտուն, որ նշանակում էր հարավային քամի է, եւ պետք է բոլորի տրամադրությունն այդ օրը պահպանվի տխրության սահմաններում։ Հայրը բոլորովին անկախ էր եղանակից։ Նա ինքը միշտ արեւոտ ու պայծառ եղանակ էր այդ տանը։
– Ինչո՞ւ չես խաղար տիկինկով, որ քեզի նվիրած եմ,- ասում էր Տիգրան մորեղբայրը, ապա մի բեր տեսնեմ, անունն ի՞նչ դրած էիր, Տիգրանուհի՞,- ու ծիծաղում էր։
Մինչեւ հիմա հիշում էր տիկնիկի գեղեցիկ, կապույտ աչքերը, շեկ մազերը։ Եվ թե ինչպես էին տան անդամներն անընդհատ տիկնիկը դնում իր գիրկը։ Հատկապես այն ժամանակ, երբ նա մայրիկին էր պահանջում։ Ասես տիկնիկը կարող էր փոխարինել մայրիկին։ Նա, իհարկե, խաղում էր տիկնիկի հետ, բայց հիշում էր նաեւ, թե ոնց էին տիկնիկը խցկում գիրկը եւ փնթփնթում, թե աս ինչ աղջիկ մըն է, որ բոլորովին չի ցանկար տիկնիկին հետ ժամանակ անցուցիլ։ Եվ հիմա պարզորոշ հիշում էր իր հոգում բսնող ըմբոստության ծիլերը։ Ինչ-որ բան իր ներսում ընդդիմանում էր տիկնիկով խաղալու այդ պարտադրանքին։ Ու թեպետ Տիգրանուհին իսկապես գեղեցիկ ու սիրելի տիկնիկ էր, բայց նա զգում էր, որ երբեմն բոլորովին չի սիրում նրան։
Զարմանալի բան էր, սակայն, հիշողությունը։ Տասնյակ տարիներ առաջ ապրած իր մանկությունը հանկարծ հառնում էր նրա հիշողության մեջ՝ անասելի ցավ պատճառելով։ Ամեն ինչ, ինչին նա դիպչում էր, արթնացնում էր նրա մեջ մանկությունը։ Ամառ օրով, երբ դրսում զարհուրելի շոգ էր, նա իր ոսկորներում զգում էր Պոլսո ձմեռների շունչը։ Տեսնում էր իրեն պատուհանի մոտ կանգնած ձմեռային Պոլսին նայելիս։ Դրսում երեխաները ձնագնդի են խաղում, ուրախ գոռում-գոչում են, միմյանց բռնում, գցում են ձյան մեջ, իսկ ինքը նայում է։
-Աս կողմ եկուր,- ասում է Մաքրիկ մորաքույրը,- պատուհանին մոտ կմրսես, քեզի կարելի չէ մրսել, վաղը բժիշկը պիտի երթանք, նշիկներ չես ունենա անկե ետք, կրնաս խաղալ երեխոց հետ։
– Ինչո՞ւ թողած ես Տիգրանուհիդ անտեր,- ասում էր Յուղաբեր մորաքույրը՝ տիկիկը նրա գիրկը դնելով,- բա մեղքդ չի՞ գա։ Դուն պիտի անոր համար հոգ տանես։
– Դե տիկիկդ գրկե ու գնանք քնելու, քեզի համար երգ կերգեմ, կքնես․․․
Յուղաբերը նրան գիշերանոց էր հագցնում, էլի սպիտակ։ Հետո դնում էր սպիտակ անկողնու մեջ, նստում կողքը եւ երգում․
– Անի քաղաք նստեր, կուլա․․․
Զապելը պատկերացնւմ էր լացող աղջկա՝ վանքի դռանը մենակ մնացած՝ առանց մայրիկի, իր պես, հանձնված մորաքրոջ հոգածությանը, եւ նրա լացը գալիս էր։
– Մինչ գիշերը անհանգիստ օրորոցում կապկապած լալիս էի անդադար, մորս քունը խանգարած, խնդրում էի նորանից բազուկներս արձակել. ես այն օրից․․․
-Ուխտեցի․․․
– Ուխտեցի ազատությունը սիրել․․․
Կողքի սենյակում հայրը շարունակում էր սովորեցնել Նալբանդյանի բանաստեղծությունը զարմիկին։ Զապելը փակեց աչքերը, որ մորաքույրը դադարեցնի երգը։ Մորաքույրը լռեց, ապա զգուշորեն ուղղեց վերմակը՝ իր հետ տանելով լամպը։ Զապելն աչքերը բացեց ու լսում էր տան ձայները։ Իրեն հանձնել էին քնի թագավորությանը, որտեղ միշտ մութ էր, իսկ իրենք զվարճանում էին լույսի, համեղ ուտելիքների հոտերի, արթնության թագավորության մեջ, որտեղ կարելի էր եկրար արթուն մնալ։ Հայրիկի ու զարմիկի ձայները համարյա չէին լսվում, բայց երբեմն հայրիկը ձայնը բարձրացնում էր։ Երեւում էր, որ համբերությունը հատնում է։ Իր հանդարտ, բարի, գեղեցիկ հայրիկը։
– Չալե,- խիստ ու կեսկատակ ասաց հայրը զարմիկին, երբ Զապելը մտավ նրանց սենյակ։
– Ազատ աստվածն այն օրից,
Երբ հաճեցավ շունչ փչել,
Իմ հողանյութ շինվածքին
Կենդանություն պարգևել.
Ես անբարբառ մի մանուկ
Երկու ձեռքս պարզեցի,
Եվ իմ անզոր թևերով
Ազատությունն գրկեցի։
Մինչ գիշերը անհանգիստ
Օրորոցում կապկապած
Լալիս էի անդադար,
Մորս քունը խանգարած,
Խնդրում էի նորանից
Բազուկներս արձակել.
Ես այն օրից ուխտեցի
Ազատությունը սիրել։
Թոթով լեզվիս մինչ կապերը
Արձակվեցան, բացվեցան,
Մինչ ծնողքս իմ ձայնից
Խնդացին ու բերկրեցան․․․
– Հետո՞․․․
– Նախկին խոսքը, որ ասացի,- հանկարծ ասաց Զապելը,- Չէր հայլ, կամ մայլ, կամ այլ ինչ.
Ազատությո՜ւն, դուս թլավ իմ մանկական բերանից։
Զապելն էր։ Զարմիկը ձեռով փակել էր բերանը, հայրիկը շրջվել ու իրեն էր նայում կարկամած․․․
– «Ազատությո՞ւն», ինձ կլկնեց Ճակատագիրը վերևից. «Ազատությա՞ն դու զինվոլ
Կամիս գրվիլ այս օրից։
Եվ հիշում էր հաջորդ պահին իրեն՝ արդեն հյուրասենյակի մեջտեղում դրված աթոռին կանգնած, շուրջը՝ տնեցիները։
– Ո՛հ, փշոտ է ճանապարհդ,
Քեզ շատ փորձանք կը սպասե.
Ազատություն սիրողին
Այս աշխարհը խիստ նեղ է»։
– Նալլաթ քեզ չար սատանա,- ասաց Տուտուն։
Բոլորի դեմքը զարմանք էր արտահայտում, իսկ մայրիկի դեմքը՝ սարսափ։
— Ազատությո՜ւն,— գոչեցի,—
Թող ոլոտա իմ գլխին
Փայլակ, կայծակ, հուլ, երկաթ,
Թող դավ դնե թշնամին,
Ես մինչ ի մահ, կախաղան,
Մինչև անարգ մահու սյուն,
Պիտի գոլամ, պիտ կլկնեմ
Անդադալ. ազատությո՜ւն։
Հյուրասենյակում, աթոռի դիմաց շարքով կանգնած հարազարտները կարճատեւ լռությունից հետո սկսեցին ծափահարել ու ասել՝ բռավո, բայց մտահոգություն կար այդ ամենի մեջ։ Իսկ մայրիկի սարսափած աչքերից արցունքներ էին գլորվում․․․
– Ազատությո՞ւն,- ասաց Յուղաբերը՝ նրան աթոռից իջեցնելով, ապա վերից նայելով ասաց,- ազատությա՞ն դու զինվոր կամիս գրվել, չար աղջիկ, ինչո՞ւ քնած չես, ապա գնացինք քնելու․․․
Եվ նորից պառկեցրեց իրեն, Տիգրանուհուն դրեց ծոցը ու սկսեց երգել՝
– Անի քաղաք նստեր, կուլա․․․
Անմիջապես փակեց աչքերը, իբր քնել է։
– Ախ դու խորամանկ, կուզես խաբե՞լ զիս, իբրեւ թե քնա՞ծ ես․․․
Այլ բան չէր մնում, քան արագ քնել։ Քնել չլսելու համար այդ ահավոր երգը․․․
