Վարդան Ջալոյան/Պետությունը՝ մահվան արվեստագետ

Կորուստը զրկում է ապագայից. եթե կորցրել ենք մեր հարազատին, ապագայում այլևս նրան չենք տեսնի: Ներկան անիմաստ է և լցված ցավի զգացողությամբ:

Ծեսը նման դեպքերում մեզ օգնում է շարունակել ապրել: Այն ասում է՝ արա այն, ինչ պետք է անես ըստ կանոնների, և գոյությունը կշարունակվի:

Որքան մարդը ավելի ինտենսիվ է մտածում կյանքի վերջավոր բնույթի մասին, այնքան ավելի կապվում է կյանքի ամեն մի պահի հետ, որն անցողիկ է: Մահը շատ անձնական և ինտիմ պրոցես է, որը հաճախ «գեղեցիկ» չէ։ Արվեստում հաճախ «կյանքի գեղեցկությունը» հակադրված է մահվան «տգեղությանը», ինչպես Բալդունգ Գրինի հանրահայտ կտավում /Կնոջ երեք հասակները և մահը, Բալդունգ Գրին, 1510 թ./։

Հայկական սոցիալական կյանքում մահը, թաղման արարողությունը, հետմահու ծեսերը՝ հոգեհացը, յոթը, քառասունքը, մեռելոցները առանցքային դեր են կատարում։ Մեր ֆրագմենտացված հասարակությունում մարդկանց միավորող խորհրդանիշը ոչ թե կյանքն է, այլ մահը։ Ոչ միայն անձնական, այլ նաև կոլեկտիվ և հոգևոր։ Բայց նույնիսկ մահն է դառնում հեռու․ եթե նախկինում դագաղը դրվում էր տանը և այնտեղ էլ հոգեհացն էր կատարվում, ապա այն հիմա սովորաբար տեղի է ունենում գերեզմաններին կից «սգո սրահներում»։ Հեռանալով կյանքի բնակության վայրից՝ ինչպես Արևմումտքում, այնպես էլ Հայաստանում մահը ձեռք է բերում տեխնիկական վերարտադրության բնույթ։

Սեփական տանը մահանալը չի ​​նշանակում, որ մահը անհատական է և մասնավոր, քանզի ողջ տնեցիները ակտիվորեն մասնակցում են մեռնելու գործընթացին։ Ժամանակակից միտումը հակառակն է՝ մահացողը բացառվում է տնեցիների ցուցակից։ Վալտեր Բենյամինը գրում է. «Նախկին ժամանակներում չկար մի տուն կամ նույնիսկ սենյակ, որտեղ ինչ-որ մեկը նախկինում մահացած չլիներ… <…> Այսօր մարդիկ այն բնակարաններում են, որոնք զերծ են մնացել մահացածների ներկայությունից։ Նրանք հավերժության չոր բնակիչներն են, և երբ նրանք ավարտում են իրենց կյանքը, նրանց իրենց ժառանգները ուղարկում են առողջարաններ կամ հիվանդանոցներ՝ տնից հեռու մահանալու համար»: Մահը և մահացողը կյանքի և տան ներսում չեն, նրանք դուրս են մղված դրա համար նախատեսված հատուկ տարածքներ։ Տրամաբանությունը թափանցիկ է՝ մեռնելը շատ ամոթալի է։

Արդիականության այս կոնտեքստում ի՞նչ կարող է անել արվեստը մարդուն վերադարձնելու համար սեփական մահը։ 

Մարդը այժմ սովորաբար մահանում հիվանդասենյակում, նրա մահանալու պրոցեսը գտնվում է բժշկական անձնակազմի բացարձակ վերահսկողության ներքո՝ զանցելով մահացողի և նրա հարազատների կամքը։ Ժամանակակից գերմանացի արվեստագետ Գրեգորի Շնայդերը համարում է, որ մահանալու պայմանները պետք է որոշեն ոչ թե բժշկական չինովնիկները, այլ ինքը՝ մահացողը։ Մահանալու պայմանները պետք է լինեն էսթետիկական, մահանալու տարածությունը պետք է կազմակերվի որպես  արվեստ։ Բժշկական «տգեղ» և թաքուն մահը պետք է ըստ մահացողի կամքի դառնա «գեղեցիկ» և բաց, ավելի էական․ այն իր սեփականն է։ 

Գ․ Շրեյդերը խոսում է մահվան մասին՝ որպես «դրական փորձի», ինչպիսին երեխայի ծնունդն է. «Իմ հույսը գեղեցիկ և հագեցած մահն է. միգուցե մենք բոլորս կարող ենք հասնել դրան, եթե ազատենք մահը տաբուներից և այն դարձնենք դրական փորձ, ինչպես երեխայի ծնունդը»:

Մահանալու տարածության կլինիկացումը, անշուշտ պայմանավորված է ժամանակակից կապիտալիզմի անողոք պահանջներով։ Արվեստը կարող է առաջարկել այլընտրանքային պրակտիկաներ՝ ձևավորված որպես պոետիկ ստեղծագործություն, այդ թվում՝ մահանալու պրակտիկայի առումով։ Ինչպես մարդու կյանքը պետք է կազմակերվի ստեղծագործական սկզբունքներով, այնպես էլ մահանալը մարդու համար պիտի դառնա ստեղծագործական ակտ։ Բժշկությունը մահանալը համարում է «անհաջողություն», մարդը արվեստի միջոցով այն կարող է դարձնել «հաջողված», գեղեցիկ՝ էսթետիկորեն և արդարացված՝ բարոյապես։

Ըստ կրոնական պատկերացման, Աստված արարում է կյանքը և այն խլում մարդուց։ Վերածննդից սկսած արվեստագետը մրցում է կրոնի հետ և իրեն համարում արարչագործ՝ ինչպես կյանքի, այնպես էլ մահվան։

Իր «Խորհրդանշական փոխանակում և մահ» գրքում Ժան Բոդրիյարը առաջ քաշեց այն թեզը, որ անհատի մահվանը նախորդում է մահացածների բացառումը. «Մահը որպես մարդկային համընդհանուր վիճակ գոյություն ունի միայն այն պատճառով, որ գոյություն ուներ մեռյալների հանդեպ սոցիալական խտրականություն»։

Ֆիլիպ Արիսը մահվան պատմության իր լայնածավալ աշխատության մեջ եզրակացնում է, որ մահվան ծեսերի աճող էրոզիան ժամանակակից զանգվածային հասարակության մեջ ստիպում է մարդկանց «զգալ ամոթ մահից առաջ, ավելի շատ ամոթ, քան զզվանք և ստիպում է ձևացնել, որ մահը գոյություն չունի»:

Միշել Ֆուկոն կյանքի և մահվան հարցերը դիտարկում է իր բիոքաղաքականության տեսության շրջանակներում։ Միշել Ֆուկոն մեկնաբանել է «մահվան որակազրկումը» ոչ թե Ժ․ Բոդրիյարի նման կրոնական վերահսկողության արդյունավետության կորստի հետևանքով, այլ լիբերալ քաղաքական դրդապատճառներով։ «Մահից խուսափելու մտահոգությունը կապված է ոչ այնքան մեր հասարակությունների համար անտանելի դարձող նոր վախի հետ, որքան այն բանի, որ իշխանության ընթացակարգերը երես են թեքել նրանից… Հիմա իշխանությունն իր ուժը ուղղում է կյանքի և նրա ողջ ընթացքի վրա. մահվան պահը, նրա սահմանը խուսափում է դրանից. այն դառնում է գոյության ամենագաղտնի, ամենից ավելի «անձնական» կետը»։ Բիոքաղաքականությունը մտահոգված է, որ քաղաքացիները լինեն առողջ, մեռածները նրա համար անօգտակար են։

Բայց մահվան տեղեր են ոչ միայն տունը, ինչպես հին հասարակություններում էր, ոչ միայն հիվանդանոցը, ինչպես նոր հասարակությունում է, այլ նաև պատերազմի դաշտը։ Մեռնելու մի տեղ, որ արդեն պետության և գեներալների վերահսկողության տակ է։ Նույնիսկ զոհվածների՝ մահացած զինվորների մարմինները ավելի շուտ պետության սեփականությունն են, քան հարազատների։ Վկա «Եռաբլուրը» և այլ զինվորական պանթեոնները ողջ աշխարհում։

Բայց ինչպե՞ս, ի՞նչ հնարքով է պետությունը յուրացնում մեռած զինվորի աճյունը։ Տանը կամ հիվանդանոցում մահանալը ավանդաբար չի համարվում «գեղեցիկ», «գեղեցիկ» է միայն հերոսական մահը, որի իրավունքը ամբողջապես պետությանն է։ Այս իմաստով պետությունը հանդես է գալիս իբրև գեղագետ օրենսդիր՝ մնացյալ մեռելների մահը սահմանելով իզուր, անօգուտ, ամոթալի և «տգեղ»։

Պետությունը պատերազմի ֆենոմենի միջոցով հանդես է գալիս իբրև մահվան արվեստագետ, բան անզոր իբրև ամբողջական արվեստ։ Արվեստի վեճը պետության և ուժերի դեմ իմ կարծիքով հենց մահվան էսթետիկայում հակադիր են։