I
Վաղուց արդեն արձանագրել են խելացի մարդիկ, որ երջանկությունը առողջության պես է․ երբ ակնհայտ է, չես նկատում։ Բայց անցնում են տարիներ, ու սկում ես հիշել երջանկությունը, էն էլ ո՜նց ես հիշում։
Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ես, ինչպես պարզվեց, երջանիկ էի 1917 թվականի ձմռանը։ Անմոռանալի, փոթորկուն, սրընթաց տարի։
Սկսված փոթորիկը ներքաշեց ինձ իր մեջ, ասես ճղճղված լրագրի պատառիկ լինեի, եւ իմ հեռվաշենից քշեց գավառական քաղաք։ Բայց ով ինձ պես կես տարին մաշե է՝ ձմռանը ձյան մեջ, ամռանը՝ նոսր ու խղճուկ անտառներում, անգամ մի օր հանգիստ չունենալով, ով լրագրով փաթաթված, անցյալ շաբաթվա ծանրոցը բացել է պատառոտելով ու սրտի նույն տրոփյունով, ինչ երջանիկ սիրեկանը՝ երկնագույն ծրարը, ով տասնութ վերստ սահնակով գնացել է ծնունդ ընդունելու, նա ինձ կհասկանա։
Հիասքանչ բան է կերոսինի լամպը, բայց ես էլեկտրականության կողմնակից եմ։
Եվ ահա, ես դրանք նորից տեսա՝ գայթակղիչ էլեկտրական լամպերը, վերջապես, նորից։ Քաղաքի գլխավոր փողոցը, որ գյուղացիների սահնակնեը լավ հարթեցրել էին, փողոցը, որի վրա կախված՝ աչք էին շոյում երկարաճիտ կոշիկներով ցուցանակը, ոսկեգույն ոլորահացը, կարմիր դրոշները, երիտասարդ մարդու պատկերը՝ խոզի լկտի աչքերով ու շատ անբնական սանրվածքով՝ հուշող, որ դռան հետեւում տեղական Բազիլն է նստած, որ պատրաստ է երեսուն կոպեկով ձեզ սափրել ցանկացած ժամի, բացառությամբ տոնական օրերի, որոնցով հարուստ է հայրենիքն իմ։
Մինչ օրս սրտի դողով եմ հիշում Բազիլի անձեռոցիկները, որ ուղեղիդ մեջ վերաբացում էին մաշկային հիվանդությունների էջը գերմանական դասագրքից, որի վրա համոզիչ հստակությամբ պատկերված է կոշտ շանկրը՝ ինչ-որ քաղաքացու կզակին։
Բայց նույնիսկ անձեռոցիկները չեն պղտորի իմ հուշերը։
Խաչմերուկում կենդանի միլիցիոներ էր կանգնած, փոշոտված ցուցափեղկում աղոտ երեւում էին դեղնակարմիր կրեմով թխվածքաբլիթների շարքերը երկաթյա թիթեղների վրա , հրապարակում խոտ էր փռած, եւ քայլում էին, եւ քշում էին, եւ զրուցում էին, կրպարկում երեկվա մոսկովյան թերթերն էին վաճառում ցնցող նորություններով, ոչ հեռու սուլոցով ողջունում էին իրար մոսկովյան գնացքները։ Մի խոսքով, դա քաղաքակրթություն էր, Բաբելոն, Նեվսկի պողոտա։
Հիվանդանոցի մասին էլ չասեմ։ Այնտեղ կային վիրաբուժական, թերապեւտիկ, վարակաբանական, մանկաբարձական բաժանմունքներ։ Հիվանդանոցում վիրահատարան կար, այնտեղ փայլփլում էր ավտոկլավը,արծաթափայլ ծորակները, սեղանները իրենց խորամանկ թաթերն էին բացում, ատամները, պտուտակները։ Հիվանդանոցում ավագ բժիշկ կար, երեք օրդինատոր (ինձնից բացի), բուժակներ, մանկաբարձուհիներ, հիվանդապահներ, դեղատուն ու լաբորատորիա։
Պատկերացրեք միայն՝ լաբորատորիա։ «Ցեյս» ֆիրմայի մանրադիտակով, առատ գույներով։
Ես ցնցված էի տպավորությունների առատությամբ։ Քիչ օր չպահանջվեց, որպեսզի սովորական դառնա, որ դեկտեմբերյան իրիկնամուտին հիվանդանոցի մեկ հարկանի շենքերը, ասես ինչ-որ մեկի հրամանով լուսավորվում են էլեկտրական լույսով։
Այն կուրացնում էր ինձ։ Լոգարանում փրփրում ու շառաչում էր ջուրը, եւ փայտյա, հնամաշ ջերմաչափերը սուզվում ու լողում էին ջրի երեսին։ Մանկական սուր-վարակիչ բաժանմունքում ողջ օրը տնքոցներ էին, սուր, սրտամաշ լաց, խզված ղլղլոց էր լսվում։
Հիվանդապահները վազվզում էին, այս ու այն կողմ սուրում․․․
Հոգուցս ծանր բեռ ընկավ։ Այլեւս ճակատագրական պատասխանատվություն չէի կում ամենի համար, ինչ կատարվում է աշխարհում։ Ես մեղավոր չէի ճմլված ճողվածքի համար եւ չէի ցնցվում, երբ սահնակը գալիս ու բերում էր կնոջ՝ միջաձիգ դիրքով, ինձ չէին վերաբերում թարախային պլեւրիտները՝ վիրահատություն պահանջող․․․ Ես առաջին անգամ ինձ զգում էի մարդ, որի պարտականությունների ծավալը որոշակիորեն սահմանափակված է։ Ծնո՞ւնդ։ Խնդրեմ, ահա ներքեւի շենքը, այ այն ծայրի պատուհանը, որի վրա մարլյա է քաշած։ Այնտեղ մանկաբարձ բժիշկն է՝ համակրելի ու գեր, կարմրաշեկ բեղիկներով ու մի քիչ ճաղատ։ Դա նրա գործն է։ Սահնակ, քշիր դեպի մարլյայով պատուհանը։ Բարդ կոտրվա՞ծք է, ահա գլխավոր վիրաբույժը։ Թոքաբո՞րբ։ Խնդրեմ, թերապեւտիկ բաժանմունք, Պավել Վլադիմիրովիչի մոտ։
Օ՜, մեծ հիվանդանոցի առինքնող մեքենա՝ կարգավորված, յուղած, անխափան։ Ինչպես նախապես որոշված չափով ներս հրված պտուտակը, ես մտա այդ մեքենայի մեջ ու զբաղեցրի մանկական բաժանմունքը։ Եվ դիֆտերիտն ու քութեշը կուլ տվին ինձ, օրերս իրենցով արին։ Բայց միայն օրերս։ Ես սկսեցի գիշերները քնել, քանի որ պատուհանիս տակ այլեւս չէր լսվում գիշերային չարագույժ թակոցը, որըհանում էր ինձ իմ տեղից եւ քաշում-տանում դեպի մթություն՝ վտանգների ու անխուսափելիության։ Երեկոները սկսեցի կարդալ (առաջին հերթին, իհարկե, դիֆտերիտի ու քութեշի մասին, ապա, չգիտես ինչու, տարօրինակ հետաքրքրությամբ՝ Ֆենիմոր Կուպերին) եւ գնահատեցի թե սեղանի վրայի լուսամփոփը, եւ ինքնաեռի սկուտեղի վրա դրված սպիտակած ածուխները, եւ սառչող թեյը, եւ քունը մեկուկես անքուն տարվանից հետո․․․
Այ այդպես երջանիկ էի 17 թվականի ձմռանը՝ տեղափոխված լինելով բքառատ ու խուլ տեղամասից գավառական քաղաք։
II
Անցավ մի ամիս, նրա հետեւից՝ երկրորդն ու երրորդը։ 17 թվականն ավարտվեց, եւ թռավ 18-ի փետրվարը։ Ես սովորեցի իմ նոր վիճակին եւ քիչ-քիչ սկսեցի մոռանալ հեռավոր տարածքս։ Հիշողությունիցս ջնջվեցին թշշացող կերոսինով վառվող կանաչ լամպը, մենակությունը, ձյան կույտերը․․․ Անշնորհակալ։ Ես մոռացա իմ մարտական դիրքը, որտեղ մեն-մենակ, առանց որեւէ օգնության կռիվ էի տալիս հիվանդությունների դեմ՝ իմ ուժերով, Ֆենիմոր Կուպերի հերոսի պես՝ դուրս գալով ամենաարտասովոր իրավիճակներից։
Ճիշտ է, երբեմն, երբ պառկում էի անկողնու մեջ վերահաս քնի մասին հաճելի մտքերով, ինչ-որ պատառիկներ սուրում էին արդեն մթագնող գիտակցությանս մեջ։ Կանաչ լույսը, թարթող լապտերը․․․ սահնակի ճռնչյուն․․․ կարճ տնքոց, հետո խավար, բորանի խուլ ոռնոցը դաշտերում․․․ Ապա ամենը գլորվում ու չքանում էր․․․
«Հետաքրքիր է՝ հիմա ո՞վ է նստած իմ տեղում։ Ինչ-որ մեկը նստած է․․․ Ինձ պես մի երիտասարդ բիշկ․․․ Դե ինչ, ես իմ բաժինը նստել եմ։ Փետրվար, մարտ, ապրիլ․․․ դե, կարելի է ասել՝ նաեւ մայիսը, եւ կլրանա ստաժս։ Նշանակում է՝ մայիսի վերջին հրաժեշտ կտամ այս հրաշք քաղաքին ու կվերադառնամ Մոսկվա։ Ու եթե հեղափոխությունն ինձ առնի իր թեւին, երեւի ստիպված կլինեմ էլի այս ու այն կողմ գնալ։ Բայց ամեն դեպքում իմ տեղամասը այլեւս երբեք չեմ տեսնի։ Երբեք․․․ Մայրաքաղաք․․․ Հիվանդանոց․․․Ասֆալտ, լույսեր․․․»։
Այդպիսի բաներ էի մտածում։
«․․․ Բայց այնուամենայնիվ լավ է, որ եղա այդ տեղամաում․․․ Ես քաջ մարդ դարձա․․․ Ես չեմ վախենում․․․ Ինչ ասես, որ չբուժեցի։ Իսկապե՞ս։ Բայց․․․ Հոգեկան հիվանդություններ չեմ բուժել․․․ Բայց․․ ճիշտ որ, չէ, կներեք․․․ Բա որ գյուղատնտեսը մահացու խմել էր․․․ Եվ ես նրան բուժում էի, ու պետք է ասել՝ բավական անհաջող․․․ Սպիտակ տենդ․․․
Ինչո՞վ հոգեկան հիվանդություն չէ։ Պետք է հոգեբուժություն կարդալ։ Դե լավ, է․․․ հետո, մի օր Մոսկվայում․․․ Իսկ հիմա առաջնահերթ մանկական հիվանդություններ․․․ եւ էլի մանկական հիվանդություններ․․․ եւ հատկապես այս տանջալից մանկական դեղագրությունը․․․ Գրողը տանի․․․ Եթե երեխան տասը տարեկան է, ապա, ասենք, ինչքա՞ն պիրամիդոն կարելի է տալ նրան մի ժամին։ 0,1, թե՞ 0,15․․․ Մոռացել եմ։ Իսկ եթե երե՞ք տարեկան է։ Միայն մանկական հիվանդություններ եւ ուրիշ ոչինչ։ Անհաշվարկ պատահականություններն անցած լինեն։ Մնա բարով, իմ տեղամաս։ Եվ ինչո՞ւ այս երեկո տեղամասս այդպես համառորեն գլխիցս դուրս չի գալիս։
Կանաչ կրակը․․․ Ես նրա հետ հաշիվները փակել եմ ընդմիշտ․․․ Դե ուրեմն բավական է․․․ Քնել․․․»։
– Նամակ ունեք։ Եկողի հետ են ուղարկել։
– Հապա տվեք։
Հիվանդապահը կանգնած էր իմ ընդունարանում։ Հնամաշ օձիքով վերարկուն վրան էր գցել սպիտակ, նշումով խալաթի վրայից։ Կապույտ, էժանագին ծրարի վրա հալվում էր ձյունը։
– Դո՞ւք եք այսօր ընդունարանի հերթապահը,- հարցրի հորանջելով։
– Այո, ես եմ։
– Ուրիշ ոչ ոք չկա՞։
– Ոչ, չկա։
– Եշե․․․ (հորանջելուց բերանս ծամածռվում էր, եւ դրանից բառերը փնթի էի արտասանում), ինչ-որ մեկին բերեն, դուք ինձ իմաց արեք․․․ Ես պառկեմ քնելու․․․
– Լավ, կարելի՞ է գնալ․․․
– Հա, հա, գնացեք։
Նա գնաց։ Դուռը ճռնչաց, իսկ ես կոշիկներս թվթփացնելով անցա ննջասենյակ՝ ճանապարհին անշնորհք ճղելով ծրարը։
Մեջը երկար, ճմրթված բլանկ կար, վրան՝ իմ տեղամասի, իմ հիվանդանոցի կապույտ կնիքը։ Անմոռանալի կնիքը․․․
Ես քմծիծաղ տվի։
«Այ քեզ բան․․․ Ամբողջ երեկոն մտածել եմ տեղամասի մասին, եւ ահա այն ինքը հայտնվեց, որ իրեն հիշեցնի․․․ Կանխազգացում է, ինչ է․․․»։
Կնիքի տակ քիմիական մատիտով դեղատոմս էր դուրս գրած։ Լատիներեն բառեր՝ անվերծանելի, վրան գիծ քաշած․․․
– Բան չեմ հասկանում, անհասկանալի դեղատոմս է,- քրթմնջացի ու հայացքս դեմ առավ «morphini» բառին։ Ի՞նչն է այս դեղատոմի մեջ, որ տարօրինակ է։ Ահա թե ինչը․․․ Չորս տոկոսանոց մորֆինի լուծույթը։ Ինչի՞ համար։
Ես շրջեցի թերթիկն, ու քունս փախավ։ Թերթիկի հակառակ կողմում թանաքով, հոգնած ու ցանցառ ձեռագրով գրված էր․
«11 փետրվարի, 1918 թ․
Սիրելի collega,
Ներեցեք, որ թղթի պատառի վրա եմ գրում։ Ձեռքի տակ թուղթ չունեմ։ Ես շատ վատ ու ծանր հիվանդացել եմ։ Ոչ ոք չկա, որ ինձ օգնի, եւ ես էլ չեմ ցանկանում ոչ մեկի դիմել օգնության համար, Ձեզնից բացի։
Երկրորդ ամիսն է, ինչ Ձեր նախկին տեղամասում եմ, գիտեմ, որ Դուք քաղաքում եք եւ համեմատաբար մոտ եք ինձ։
Հիշելով մեր ընկերությունն ու համալսարանական տարիները՝ խնդրում եմ Ձեզ հնարավորինս արագ գալ։ Գոնե մեկ օրով։ Գոնե մեկ ժամով։ Եվ եթե Դուք ասեք, որ հույս չկա, ես Ձեզ կհավատամ։ Բայց միգուցե հնարավոր լինի փրկվել․․․ Միգուցե հույս վառվի ինձ համար․․․ Խնդրում եմ, ոչ մեկի մի հայտնեք այս նամակի բովանդակության մասին»։
– Մարյա, արագ գնացեք ընդունարան եւ կանչեք հերթապահ հիվանդապահին․․․ անունը ի՞նչ էր․․․ մոռացել եմ․․․ Մի խոսքով, հերթապահին, որ բերեց այս նամակը։ Արագ։
– Հիմա։
Մի քանի րոպեից հիվանդապահ կինը կանգնած էր իմ առջեւ, եւ ձյունը հալվում էր մազաթափ կատվի վրա, որ օձիքի համար հումք էր ծառայել։
– Ո՞վ է բերել նամակը։
– Ես չգիտեմ։ Մորուքավոր մեկն էր։ Կոոպերատոր է։ Ասաց՝ քաղաք էր գալիս։
– Հըմ․․․ Լավ, գնացեք։ Չէ, մի րոպե։ Ես հիմա գլխավոր բժշկին բան կգրեմ, տարեք, խնդրում եմ, ու պատասխանը բերեք։
– Լավ։
Իմ գրությունը գլխավոր բժշկին․
«13 փետրվարի, 1918 թ․
Հարգելի Պավել Իլարիոնովիչ, ես հենց նոր նամակ ստացա համալսարանական ընկերոջիցս՝ բժիշկ Պոլյակովից։ Նա հիմա գորելովյան իմ նախկին տեղամասում է աշխատում եւ լրիվ մենակ է։ Հիվանդացել է, ըստ երեւույթին՝ ծանր։ Պարտքս եմ համարում գնալ նրա մոտ։ Եթե թույլ կտաք, վաղը բաժանմունքը մի օրով կհանձնեմ բժիշկ Ռոդովիչին ու կմեկնեմ Պոլյակովի մոտ։ Մարդն անօգնական է։
Ձեզ հարգող՝ բժիշկ Բոմգարդ»։
Գլխավոր բժշկի պատասխան գրությունը․
«Հարգելի Վլադիմիր Միխայլովիչ, գնացեք։
Պետրով»։
Երեկոն անցկացրի երկաթուղու ուղեցույցն ուսումնասիրելով։ Գորելովո կարելի էր հասնել հետեւյալ ձեւով․ վաղը, ցերեկը երկուսին դուրս գալ մոսկովյան փոստային գնացքով, անցնել երեսուն վերստ, ելնել N կայարանում, այնտեղից քսաներկու վերստ սահնակով՝ մինչեւ Գորելովոյի հիվանդանոց։
«Հաջողության դեպքում վաղը երեկոյան կլինեմ Գորելովոյում,- մտածում էի՝ անկողնում պառկած,- ի՞նչ հիվանդություն է կպցրել։ Տի՞ֆ, թոքաբո՞րբ։ Ոչ մեկը, ոչ մյուսը․․․ Այդ դեպքում պարզապես կգրեր․ «Թոքաբորբ ունեմ»։ Մինչդեռ շփոթեցնող, մի տեսակ շինծու ձեւակերպումներ են․ «Վատ ու ծանր հիվանդացել եմ»։ Ինչո՞վ։ Սիֆիլի՞ս։ Հա, հաստատ սիֆիլիս։ Նա սարսափած է․․․ թաքցնում է․․․ վախենում է․․․ Բայց ի՞նչ ձիերով եմ, հետաքրքիր է, պատրաստվում կայարանից հասնել Գորելովո։ Լավ չի ստացվում․ իրիկնադեմին կլինեմ կայարանում, բայց չեմ իմանա՝ ինչով տեղ հասնեմ։ Հեռագիր ուղարկել, որ ինձ համար ձիեր ողարկի։ Իմաստ չունի։ Հեռագիրը իմ հասնելուց մի օր ուշ կհասնի․․․ Այն հո օդով չի սլանալու Գորելովո։ Կմնա կայրանում, մինչեւ գնացող պատահի։ Գիտեմ ես այդ Գորելովոն։ Աշխարհի ծերն է»։
Բլանկի վրա գրված նամակը սեղանի վրա էր, լուսամփոփի նետած լույսի շրջանակի մեջ, իսկ կողքին տհաճ անքնության ուղեկիցն էր դրված՝ ծխուկների ստեւով մոխրամանը։ Ես շուռումուռ էի գալիս ճմրթված, գնդված սավանի վրա, եւ հոգումս վրդովմունք էր առաջանում։ Նամակը սկսեց ազդել ջղերիս վրա։
«Իսկապես, եթե ինչ-որ սուր բան չէ, այլ, ասենք, սիֆիլիս, ապա ինչո՞ւ ինքը չի գալիս։ Ինչո՞ւ պիտի ես բորանի միջով հասնեմ իր մոտ։ Ես ի՞նչ է, մի երեկոյի ընթացքում նրան պիտի բուժեմ լյուեսի՞ց։ Կամ կերակրափողի քաղցկեղի՞ց։ Ի՞նչ քաղցկեղ, նա երկու տարով ինձնից ջահել է։ Քսանհինգ տարեկան․․․ «Ծանր․․․»։ Սարկոմա՞։ Անհեթեթ, հիստերիկ նամակ։ Նամակ, որ ստացողի մոտ կարող է միգրեն հարուցել․․․ Եվ ահա այն։ Քունքս ցավում է․․․ Առավոտյան կզարթնեմ, ուրեմն, ու ցավը քունքից բարձրացած կլինի, գլխիս կեսը բռնած, երեկոյան ստիպված կլինեմ կոֆեինով պիրամիդոն խմել։ Բայց սահնակի մեջ ո՞նց կազդի։ Պետք է բուժակից ուղեւորությունների մուշտակը վերցնել, թե չէ վերարկուով կարելի է սառչել․․․ Ի՞նչ է պատահել նրան․․․ «Հույս վառվի․․․»,- այսպես վեպերում են գրում, ոչ թե լուրջ, բժշկական նամակներում։ Քնել, քնել․․․ Էլ չմտածել դրա մասին։ Վաղն ամեն ինչ կպարզվի։ Վաղը»։
Ես պտտացրի անջատիչը, եւ մութն անմիջապես կլանեց սենյակս։ Քնել։ Քունքս մզզում է․․․ Բայց ես իրավունք չունեմ բարկանալու մարդու վրա անհեթեթ նամակի համար, առանց իմանալու, թե ինչ է եղել։ Մարդն իր ձեւով է տառապում, իսկ գրում է ուրիշին։ Ինչպես կարողանում է, ինչպես հասկանում է․․․ Եվ վայել չէ միգրենի ու անհանգստության պատճառով նրան թեկուզ մտովի դատափետել։ Միգուցե սա շինծու ու ռոմանտիկ նամակ չէ։ Ես երկու տարի է՝ չեմ տեսել նրան՝ Սերյոժա Պոլյակովին, բայց լավ եմ հիշում։ Նա միշտ շատ ողջմիտ մարդ է եղել։ Այո։ Նշանակում է, ինչ-որ փորձանք է պատահել․․․ Քունքս էլ թեթեւացավ․․․
Երեւում է՝ քունն է վրա հանում։ Ո՞րն է քնի մեխանիզմը․․․ Կարդացել եմ բնախոսությունից․․․ բայց մութ պատմություն է․․․ չեմ հասկանում՝ ինչ է նշանակում քուն․․․ ինչպես են քնում ուղեղի բջիջները։ Որպես գաղտնիք եմ ասում՝ չեմ հասկանում․․․ Ու համոզված եմ, որ բնախոսության գրքի կազմողն էլ շատ վստահ չէ․․․ Տեսություններն իրար արժեն․․․ Ահա, կանգնած է ոսկեգույն կոճակներով, կանաչ տուժուրկան հագին Սերյոժկա Պոլյակովը ցինկից սեղանի գլխավերեւում, իսկ սեղանի վրա դիակ է․․․
Հըմ, դե սա արդեն երազ է․․․
III
Թըխկ, թըխկ․․․Դըմբ, դըմբ, դըմբ․․․ Ահա՛։ Ո՞վ։ Ո՞վ։ Ի՞նչ․․․ Հա՜, թակում են, ա՜հ, գրողը տանի՜, թակում են․․․ Որտե՞ղ եմ։ Ի՞նչ եմ․․․ Ի՞նչ է պատահել։ Հա, իմ անկողնում․․․ Ինչո՞ւ են ինձ արթանացնում։ Իրավունք ունեն, որովհետեւ ես հերթապահն եմ։ Արթնացե՛ք, բժի՛շկ Բոմգարդ։
Ահա, Մարյան քայլեց դեպի դուռը, որ բացի։ Ժամը քանի՞սն է։ Տասներւուսն անց կես։ Գիշեր։ Նշանակում է՝ միայն մի ժամ եմ քնել։ Ինչպե՞ս է միգրենը։ Ակնբախ։ Ահա այն։
Դուռը թակեցին կամացուկ։
– Ի՞նչ է պատահել։
Ես բացեցի ճաշասենյակի դուռը։ Հիվանդապահի դեմքը ինձ նայեց մթության միջից, եւ ես միանգամից տեսա, որ այն գունատ է, աչքերը չռված են, հուզված։
– Ո՞ւմ են բերել։
– Գորելովյան տեղամասի բժշկին,- խզված ու բարձր ձայնով ասաց հիվանդապահ կինը,- բժիշկը կրակել է ինքն իրեն։
– Պո-լյա-կո-վի՞ն։ Չի կարող պատահել։ Պոլյակովի՞ն։
– Ազգանունը չգիտեմ։
– Ուրեմն այսպես․․․ Հենց հիմա գալիս եմ։ Իսկ դուք գնացեք գլխավոր բժշկի մոտ, արթնացրեք նրան, հենց հիմա։ Ասացեք, որ ես իրեն շտապ կանչում եմ ընդունարան։
Հիվանդապահն արագ հեռացավ, եւ սպիտակ բիծը կորավ տեսադաշտից։
Երկու րոպեից չոր եւ ծակող բուքը ապտակեց այտերիս, փքեց վերարկուիս փեշերը, սառեցրեց վախեցած մարմինս։
Ընդունարանի պատուհաններում սպիտակ լույս էր անհանգիստ թրթռում։ Սանդամուտքի մոտ, ձյան ամպի մեջ բախվեցի ավագ բժշկին, որ գնում էր նույն տեղը, ինչ ես։
– Ձե՞րն է, Պոլյակո՞վ,- հազալով հարցրեց վիրաբույժը։
– Բան չեմ հասկանում։ Հավանաբար ինքն է,- պատասխանեցի, ու արագ քայլքով մտանք հարկաբաժին։
Նստարանից վեր կացավ ու ինձ ընդառաջ եկավ տաք հագնված մի կին։ Ծանոթ աչքեր ինձ նայեցին դարչնագույն գլխաշորի եզրից։ Ես ճանաչեցի Մարյա Վլասյեվնային՝ Գորելովոյի մանկաբարձուհուն, իմ հավատարիմ օգնականին գորելովյան հիվանդանոցի ծնունդների ընթացքում։
– Պոլյակո՞վն է,- հարցրի։
– Հա,-պատասխանեց Մարյա Վլասյեվնան,- սարսափ է, բժիշկ, գալիս էինք, ամբողջ ճանապարհին դողացել եմ, միայն թե հասցնեմ․․․
– Ե՞րբ է եղել։
– Այսօր առավոտյան, լուսաբացին,- ցածրաձայն ասում էր Մարյա Վլասյեվնան,- պահակը վազելով եկավ, թե՝ բժշկի տանը կրակոց եղավ․․․»։
Լամպի տակ, որ տհաճ ու տագնապալից լույս էր սփռում, պառկած էր բժիշկ Պոլյակովը,եւ նրա անկյանք, ասես քարե ներբաններին նետված առաջին իսկ հայացքից սիրտս թուլացավ։
Գլխարկը հանել էին, եւ երեւում էին իրար կպած, խոնավ մազերը։ Իմ ձեռքերը, հիվանդապահի ձեռքերը, Մարյա Վասիլյեւնայի ձեռքերը սկսեցին շարժվել Պոլյակովի վրա, եւ սպիտակ մարլյան, վրան՝ դեղնակարմիր, մեթացող բծեր, դուրս եկավ վերարկուի տակից։ Նրա կուրծքը թեթեւակի բարձրանում էր։ Ես ստուգեցի զարկերակն ու ցնցվեցի․ զարկերը մատիս տակ կորչում էին, ձգվում թելի պես, որի վրա քարկապեր կան՝ հաճախակի ու ոչ ամուր։ Վիրաբույժի ձեռն արդեն ձգվում էր դերի ուսը, գունատ մարմնի վրա սեղմակ էր դնում, որ կամֆարա ներարկի։ Այդտեղ վիրավորը հեռացրեց սոսնձված շուրթերը, ընդ որում դրանց վրա վարդագույն, արնոտ գիծ երեւաց, թեթեւակի շարժեց կապտած շուրթերն ու չոր, թույլ արտաբերեց․
– Թարկե՛ք կամֆարան։ Թքա՛ծ։
– Լռե՛ք,- պատասխանեց նրան վիրաբույժը եւ դեղին հեղուկը լցրեց մաշկի տակ։
– Սրտապարկն է վնասվել երեւալով,- շշնջաց Մարյա Վասիլյեւնան, ամուր բռնվեց սեղանի եզրից ու սկսեց նայել վիրավորի անվերջանալի կոպերին (նրա աչքերը փակ էին)։ Մուգ մանուշակագույն ստվերները, որ ասես մայրամուտի ստվերներ լինեին, ավելի ու ավելի սկսեցին հայտնվել նրա քթի թեւերի տակի փոսերում, եւ քրտիինքի մանր՝ սնդիկի գնդիկների նմանվող կաթիլները դուրս տվեցինլ այդ ստվերներում ցողի պես։
– Ատրճանա՞կ,- դեմքը ծռելով հարցրեց վիրաբույժը։
– Բրաունինգ,- շշնջաց Մարյա Վլասյվնան։
– Է՜հ-է՜հ,- հանկարծ, կարծես ջղայնությամբ ասաց վիրաբույժն ու ձեռքը թափ տվեց եւ հեռաացավ։
Վախեցած նրա կողմ շրջեցի, որ հասկանամ։ Նոր մեկի աչքերը պսպղացին թիկունքում։ Մի բժիշկ էլ մոտեցավ։
Պոլյակովը հանկարծ շարժեց շրթունքները՝ ծռելով, ինչպես քունը գլխին մարդը, որ ուզում է քշել կպչող ճանճին, ապա նրա ներքին ծնոտը սկսեց շարժվել, ասես կոկորդում ինչ-որ խեղդող բան կար, որ ուզում էր կուլ տալ։ Ահ, նա, ով տեսել է հրազենային վնասվածքներ, լավ գիտի այդ շարժումը։ Մարյա Վասիլեւնան դեմքը կնճռոտեց կարեկցանքով, հոգոց հանեց։
– Բժիշկ Բոմգարդին,- հազիվ լսելի արտասանեց Պոլյակովը։
– Ես այստեղ եմ,- ասացի, ու ձայնս հնչեց քնքշությամբ՝ նրա շուրթերին մոտ։
– Տետրս՝ Ձեզ․․․,- խզված եւ նվաղող ձայնով արձագանքեց Պոլյակովը։
Նա բացեց աչքերը եւ հայացքը հառեց դեպի անուրախ, խավարի մեջ սուզված առաստաղը։ Մութ բիբերը կարծես ներքին լույսով սկսեցին լցվել, աչքի սպիտակուցաթաղանթը ասես թափանցիկ դարձավ, երանգույնին խփող։ Հայացքը կանգ առավ բարձունքում, ապա աչքերը խամրեցին եւ կորցրին այդ կարճատեւ գեղեցկությունը։
Բժիշկ Պոլյակովը մահացավ։
__________
ԳԻշեր է։ Լուսաբացին մոտ։ Լամպը պայծառ, վառ լուս է տալիս, քանի որ քաղաքը քնած է, եւ էլեկտրականությունը շատ է։ Ամեն ինչ լռում է, իսկ Պոլյակովի մարմինը եկեղեցում է։ Գիշեր է։
Սեղանի վրա ընթերցանությունից ոռշած աչքերի առջեւ դրված են բացված ծրարն ու թերթիկը։ Վրան գրված է․
«Սրելի ընկեր,
Չեմ սպասի Ձեզ։ Ես փոշմանեցի, էլ չեմ ուզում բուժվել։ Դա անհույս է։ Այեւս չեմ ուզում տառապել։ Բավական է, ինչքան ճաշակեցի։ Մյուսներին զգուշացնում եմ՝ զգույշ եղե՛ք սպիտակ, 25 բաժին ջրում լուծվող բյուրեղների հետ։ Ես նրանց չափազանց շատ վստահեցի, եւ նրանք ինձ կործանեցին։ Իմ օրագիրը ձեզ եմ նվիրում։ Դուք միշտ ինձ վրա հետաքրքրասեր մարդու տպավորություն եք թողել, որ սեր ունի մարդկանց փաստաթղթերի նկատմամբ։ Եթե հետաքրքրում է Ձեզ, կարդացեք իմ հիվանդության պատմությունը։
Մնաք բարով։ Ձեր՝ Ս․Պոլյակով»։
Լրացում մեծ-մեծ տառերով․
«Իմ մահվան համար խնդրում եմ ոչ մեկի չմեղադրել։
Բժիշկ Սերգեյ Պոլյակով։
13 փետրվարի, 1918 թվական»։
Ինքնասպանի նամակի կողքին ընդհանուր տետրերի տիպի տետր է՝ սեւ մոմլաթով կազմած։ Էջերի առաջին կեսը մեջից ճղված է։ Մնացածը կարճ գրառումներ են, սկզբում՝ սրած մատիտով ու թանաքով, հստակ, մանրիկ ձեռագրով, տետրի վերջում՝ քիմիական ու հաստ, կարմիր մատիտներով, փնթի, խոշար ու անփույթ ձեռագրով, բազմաթիվ կրճատված բառերով։
շարունակությունը՝ այստեղ
