Ինքն է, որ կա։ Բնազդս հուշեց։ Գիտելիքի վրա հույս դնելուն հերթը չէր հասնում։ Ես՝ վեց ամիս առաջ համալսարանն ավարտած բժիշկս, գիտելիք, իհարկե, առնաձնապես չունեի։
Վախեցա դիպչել մերկ ու տաք ուսին (թեպետ վախենալու բան չկար) եւ խոսքին դիմեցի․
– Հորեղբայր, մի քիչ դեպի լույսը շրջվեք։
Տղամարդը պտտվեց այնպես, ինչպես ես էի ուզում, եւ կերոսինե կախովի լամպի լույսը թափվեց նրա դեղնած մեջքին։ Այդ դեղնության մեջ նրա ցից կրծքի ու կողերի վրա մարմարե ցան էր դուրս տված։ «Ինչպես աստղերն երկնքում»,- մտածեցի եւ սրտիս ներքեւի մասում սառնություն զգալով, հակվեցի նրա կրծքին, ապա հայացքս հեռացրի ու հառեցի դեմքին։ Իմ դիմաց քառասնամյա դեմք էր՝ կեղտոտ մոխրագույն մորուքի մեջ թաղված, աժխույժ աչուկներով, որ ծածկված էին ուռած կոպերով։ Այդ աչքերում ի զարմանս ինձ հպարտություն ու սեփական արժանապատվության զգացում կարդացի։
Տղամարդն աչքերը ճպճպացնում ու շուրջն էր նայում անտարբերությամբ ու ձանձրույթով եւ ուղղում տաբատի գոտին։
«Սա սիֆիլիսը չէ»,- խիստ տոնով կրկնեցի ես մտքումս։ Իմ բժշկական կյանքում առաջին անգամ էի հանդիպում դրան, ես՝ մի բժիշկ, որ հեղափոխության սկզբին համալսարանի նստարանից նետվել է հեռու մի գյուղ։
Այդ սիֆիլիսին բախվեցի պատահաբար։ Տղամարդը եկել էր մոտս ու բողոքում էր, որ կոկորդը բռնվել է։ Միանգամայն բնազդաբար, նույնիսկ առանց սիֆիլիսի մասին մտածելու, պատվիրեցի նրան հանվել եւ տեսա այդ աստղային ցանը։
Ես համադրեցի խզված ձայնը, կոկորդի չարագույժ կարմրությունն ու տարօրինակ, սպիտակ բծերը, մարմարյա կուրծքը եւ կռահեցի։ Նախ վեհերոտությամբ սրբեցի ձեռքերս քլորասնդիկի գնդիկով, ընդ որում, մոտ մի րոպե տվայտվում էի մտքից, որ «նա կարծես հազաց ձեռքերիս վրա»։ Ապա անօգնական ու զզվանքով ձեռքիս մեջ պտտեցի ապակե մածկաթիակը, որով հետազոտում էի բուժառուիս կոկորդը։ Ո՞ւր դնեմ՝ չգիտեի։
Որոշեցի դնել պատուհանագոգին, մի կտոր բամբակի վրա։
– Ուրեմն այսպես,- ասացի,- հասկանո՞ւմ եք․․․ Հըմ․․․ Կարծես թե․․․ Թերեւս, ըստ ամենայնի․․․ Դուք, գիտե՞ք, վատ համբավով մի հիվանդություն ունեք՝ սիֆիլիս․․․
Ասացի եւ շփոթվեցի։ Ինձ թվաց՝ այդ մարդը շատ կվախենա, կհուզվի․․․
Նա ամենեւին չհուզվեց ու չվախեցավ։ Մի տեսակ կողքից նայեց ինձ, ինչպես նայում է հավը իր կլոր աչքով, երբ իրեն կանչող ձայն է լսում։ Այդ կլոր աչքի մեջ ես, զարմանալի էր, անվստահություն նկատեցի։
– Դուք սիֆիլիս ունեք,- կրկնեցի հնարավորինս մեղ ձայնով։
– Իսկ դա ի՞նչ է,- հարցրեց մարդը, որ մարմարյա ցան ուներ։
Այդ պահին աչքիս առաջ եկավ ձյունաճերմակ հիվանդասենյակի անկյունը՝ համալսարանական հիվանդասենյակի, ամֆիթատրոնը՝ միմյանց վրա դիզված ուսանողական գլուխներով եւ պրոֆեսոր-վեներոլոգի ճերմակ գլուխը․․․ Բայց արագ սթափվեցի ու հիշեցի, որ այդ ամֆիթատրոնից մեկուկես հասզար, իսկ երկաթուղուց քառասուն վերստ հեռավորության վրա եմ, կախովի լամպի լույսով լուսավորված սենյակում․․․ Սպիտակ դռան հետեւում իրենց հերթին սպասող բազմաթիվ բուժառուների խուլ աղմուկն էր։ Պատուհանից այնկողմ անշեղորեն մթնում էր, եւ առաջին ձյունը ճախում էր օդում։
Ես ստիպեցի բուժառուին, որ ավելի մերկանա եւ գտա արդեն լավացող առաջնային խոցը։ Վերջին կասկածները ինձ լքեցին, եւ ինձ համակեց հպարտության զգացումը՝ հավատարմորեն հայտնվող ամեն անգամ, երբ ճիշտ ախտորոշում եմ կայացնում։
– Կոճկվեք,- խոսեցի ես,- ձեզ մոտ սիֆիլիս է։ Բավականին լուրջ հիվանդություն է, որ տարածվում է ողջ օրգանիզմում։ Երկար եք բուժվելու։
Այդտեղ ես լռեցի, որովհետեւ, երդվում եմ, այդ հավի հայացք հիշեցնող հայացքում զարմանք կարդացի՝ միախառնված բացահայտ հեգնանքին։
– Կոկորդս է,- ասում էր բուժառուն։
– Դե հա, հենց դրանից էլ խզվել է։ Դրանից էլ դոշի էս ցանն է։ Նայեք ձեր կրծքին․․․
Տղամարդը աչքերը շլեց ու նայեց։ Աչքերում շարունակում էր կայծկլտալ հեգնանքը։
– Կուզեի կոկորդս բուժել,- ասաց։
«Ի՞նչ է հա նույն էշը քշում,- արդեն հատնող համբերությամբ մտածեցի ես,- ես ասում եմ՝ սիֆիլիս, նա թե՝ կոկորդս»։
– Լսեք, հորեղբայր,- շարունակեցի բարձրաձայն,- կոկորդը երկրորդական է։ Կոկորդին նույնպես կօգնենք, բայց ամենակարեւորը ձեր հիմնական հիվանդությունը բուժելն է։ Եվ ստիպված եք լինելու երկար բուժվել՝ երկու տարի։
Այդժամ բուժառուն աչքերը չռեց վրաս։ Դրանց մեջ ես կարդացի դատավճիռս․ «Բժիշկ, դու ցնդել ես»։
– Ինչո՞ւ էդքան երկար,- հարցրեց,- ո՞նց թե երկու տարի։ Ինչ-որ մի ողողում լինի կոկորդիս համար․․․
Արյունը գլխիս խփեց։ Եվ ես սկսեցի խոսել։ Արդեն չէի վախենում, որ կվախեցնեմ նրան։ Հակառակը, ակնարկեցի, որ քիթն էլ կարող է պոկվել։ Պատմեցի, թե ինչ է սպասվում իրեն, եթե չբուժվի ինչպես հարկն է։ Անդրադարձա սիֆիլիսի վարակելիության թեմային եւ երկար խոսեցի ափսեների, գդալների ու բաժակների մասին, առանձին սրբիչի։
– Դուք ամուսնացա՞ծ եք։
– Ամուսնացած եմ,- զարմացած արձագանքեց բուժառուն։
– Ձեր կնոջն անհապաղ ուղարկեք մոտս,- ոգեւորված եւ կրքոտ ասացի,- չէ՞ որ հավանաբար նա էլ է հիվանդ։
– Կնո՞ջս,- հարցրեց բուժառուն եւ մեծ զարմանքով նայեց ինձ։
Այսպես էլ շարունակեցինք զրույցը։ Նա աչքը թարթելով նայում էր իմ բիբերին, ես՝ նրա։ Ավելի ճիշտ, դա զրույց չէր, իմ մենախոությունն էր։ Փայլուն մենախոսությունը, որի համար պրոֆեսորներից ցանկացածը հինգերորդ կուրսի ուսանողին հինգ կդներ։ Ես հայտնաբերեցի, որ սիֆիլիսաբանությունից գիտելիքների ահռելի պաշար ունեմ եւ արտակարգ կռահողունակություն։ Վերջինս լցնում էր մութ փոսիկներն այն տեղերում, որտեղ բացակայում էին գերմանական եւ ռուսական դասագրքերի տողերը։ Ես պատմեցի՝ ինչ է տեղի ունենում չբուժված սիֆլիսով հիվանդ մարդու ոսկորների հետ եւ հընթացս նկարագրեցի նաեւ պրոգրեսիվ կաթվածը։ Սերունդները։ Ինչպես փրկել կնոջը։ Կամ եթե նա վարակված է, իսկ նա հավանաբար վարակված է, ինչպես բուժել նրան։ Ի վերջո, իմ պաշարը սպառվեց, եւ ես հանեցի գրպանիցս կարմիր շապիկով ու ոսկեգույն վերնագրով տեղեկատուն։ Իմ հավատարիմ ընկերը, որից չէի բաժանվում իմ դժվար ուղու առաջին քայլերն անելիս, եւ քանի անգամ էր այն օգնության հասել, երբ անիծյալ դեղատոմմային հարցերը բացում էին սեւ երախն իմ առջեւ։ Մինչ բուժառուն հագնվում էր, թաքուն թերթում էի էջերը եւ գտա այն, ինչ ինձ պետք էր։
Սնդիկի քսուքը հզոր միջոց է։
– Դուք պետք է մերսելով քսեք։ Ձեզ քսուքի վեց պարկիկ կտան։ Օրը մի հատը կքսեք․․․ այ այսպես․․․
Եվ ես պարզորոշ ու ոգեւորությամբ ցույց տվեցի՝ ինչպես է պետք քսել՝ ինքս դատարկ ափս քսելով խալաթիս։
– ․․․ Այսօր՝ ձեռքին, վաղը՝ ոտքին, հետո նորից ձեռքը՝ մյուսը։ Վեց օրից, երբ քսեք, վերջացնեք, լվացվեք ու եկեք մոտս։ Անպայման։ Լսեցի՞ք։ Անպայման։ Այո՛։ Բացի այդ պետք է ուշադիր հետեւեք ատամներին եւ բերանին բուժման ընթացքում։ Ես ձեզ ողողում եմ նշանակում։ Ուտելուց հետո անպայման ողողեք․․․
– Կոկորդս է՞լ,- խզված ձայնով հարցրեց բուժառուն, եւ ես նկատեցի, որ «ողողում» բառից նա ոգեւորվեց։
– Այո, կոկորդն էլ։
Մի քանի րոպեից քուրքի դեղին մեջքը դռնով հեռանում էր իմ աչքից, իսկ նրան ընդառաջ էր գալիս կանացի գլուխ՝ գլխաշորով։
Եվս մի քանի րոպե անց, կիսամութ միջանցքում, իմ ամբուլատոր սենյակից դեպի դեղատուն՝ ծխախոտ վերցնելու համար սուրալիս ականջովս խզված շշուկ ընկավ․
– Վատ է բուժում։ Երիտասարդ է։ Հասկանում ես, կոկորդս լցվել է, իսկ նա նայում է, նայում․․․ մեկ դոշս, մեկ փորս։ Հազար գործ կա, օրվա կեսը հիվանդանոցի վրա անցավ։ Մինչեւ հասնենք, գիշերը վրա կհասնի։ Տեր Աստված։ Ցավողը կոկորդը լինի, ոտքին քսելու բան դուրս գրի։
– Ուշադիր չի, թքած ունեն,- հաստատեց կանացի ձայնը որոշ դռդռոցով եւ հանկարծ կտրվեց։ Դա ես էի իմ սպիտակ խալաթով, որ երեւացի ուրվականի նման։ Չդիմացա, նայեցի ու կիսախավարի մեջ ճանաչեցի խծուծե մորուքը, ուռած կոպերն ու հավի աչքը։ Եվ չարագույյժ կերպով խզված ձայնն էլ ճանաչեցի։ Գլուխս ներքաշեցի ուսերիս մեջ, մի տեսակ գողի պես կծկվեցի, ասես մեղավոր լինեի, անհետացա՝ հոգուս մեջ այրող ճանկռվածք զգալով։ Ես սարսափեցի։
Մի՞թե ամեն բան իզուր էր․․․
․․․ Չի կարող պատահել։ Եվ մի ամբողջ ամիս առավոտան ընդունելության ժամանակ հետախույզի պես զննում էի ամբուլատորային մատյանը՝ հուսալով տեսնել սիֆիլիսի մասին իմ մենախոսության ունկնդրի կնոջ ազգանունը։ Մի ամիս հենց իրեն էի սպասում։ Ոչ մեկն էլ չեկավ։ Եվ մի ամսից նա մարեց իմ հիշողության մեջ, դադարեց անհանգստացնել, մոռացվեց․․․
Որովհետեւ ամեն օր նորերն էին գալիս, եւ մոռացված այս ծմակում իմ աշխատանքի ամեն օրն ինձ զարմանալի դեպքեր էր բերում՝ բարդ ու նենգ դեպքեր, որ ստիպում էին հյուծել ուղեղս, հարույր անգամ խճճվել ու նորից ոգու տոկունություն գտնել եւ նորից պայքարի համար թեւ առնել։
Հիմա, երբ շատ տարիներ են անցել, ու մոռացված, ծեփաթափ, սպիտակ հիվանդանոցից հեռու եմ, հիշում եմ նրա կրծքի աստղային ցանը։ Որտե՞ղ է նա։ Ի՞նչ է անում։ Ահ, ես գիտեմ, գիտեմ։ Եթե նա ողջ է, ժամանակ առ ժամանակ կնոջ հետ գնում են տեղի հիվանդանոցը։ Բոլողքում են ոտքերի խոցերից։ Ես պարզ պատկերացնում եմ՝ ինչպես է քանդում ոտքի փաթաթանը, կարեկցանք հայցում։ Եվ երիտասարդ բժիշկը՝ կին կամ տղամարդ, սպիտակ, հնամաշ խալաթով, հակվում է նրա ոտքերի վրա, մատով սեղմում խոցի վերեւի ոսկորին, փնտրում պատճառեր։ Գտնում եւ գրում է գրքում․ «Lues III», ապա հարցնում՝ արդյոք չե՞ն նշանակել իրեն սեւ քսուք։
Եվ ահա այն պահին, երբ հիշում եմ նրան, նա էլ կհիշի ինձ, 17 թվականը, ձյունը պատուհանից այնկողմ եւ վեց փոքրիկ պարկ մոմած թղթից, վեց չօգտագործած փաթեթ։
– Բա ոնց, բա ոնց, տվել են ,- կասի նա ու կնայի, բայց առանց հեգնանքի, աչքերի մեջ սեւ տագնապով։ Եվ բժիշկը նրան կալիումի յոդիդ կնշանակի։ Միգուցեւ ուրիշ բուժում։ Հնարավոր է նաեւ՝ ինձ պես տեղեկատուի մեջ հայացք գցի։
Ողջո՜ւյն, իմ ընկե՜ր։
«․․․․ նաեւ, սիրասուն կինս, փոխանցեք խոնարհումս հորեղբայր Սոֆրոն Իվանովիչին։ Բացի այդ, թանկագին իմ կողակից, գնացեք մեր բժշկի մոտ, թող ձեզ զննի, քանզի ես արդեն կես տարի է՝ հիվանդ եմ սիֆիլ կոչվող գեշ ցավով։ Երբ արձակուրդ էի եկել, ձեզ չխոստովանեցի։ Բուժվեք։
Ձեր ամուսին Ան․ Բուկով»։
***
Երիտասարդ կինը փակեց բերանը բայկայից գլխաշորի ծայրով, իջավ նստարանին եւ սկսեց ցնցվել հեծկլտոցից։ Բաց գույնի խոպոպները, հալված ձյունից թացացած, թափվում էին ճակատին։
– Սրիկա է նա, չէ՞,- բացականչեց։
– Սրիկա է,- հաստատեցի։
Հետո ամենաբարդն ու ամենատանջալին էր։ Պետք էր հանգստացնել նրան։ Բայց ինչպե՞ս։ Ընդունարանում անհամբեր սպասողների գվվոցի տակ մենք երկար ու շշուկով խոսում էինք։
Ինչ-որ տեղ, հոգուս խորքերում, որ դեռ լիարժեք չէր բթացել ու անտարբեր չէր մարդկային տառապանքի հանդեպ, ես ջերմ բառեր գտա։ Առաջին հերթին փորձեցի նրա մեջ սպանել վախը։ Ասում էի, որ դեռ ոչինչ պարզ չէ եւ մինչեւ հետազոտությունը պետք չէ հուսահատվել։ Եվ որ հետազոտությունից հետո էլ չարժե։ Ես պատմեցի, թե ինչ հաջողությամբ ենք բուժում այդ «գեշ» հիվանդությունը՝ սիֆիլիսը։
– Սրիկա՛, տակա՛նք,- հեծկլտում էր երիտասարդ կինը եւ խեղդվում արցունքներից։
– Սրիկա՛,- արձագանքեցի ես։
Այսպես երկար մենք հայհոյում էինք «սիրասուն ամուսնուն», որ եկել էր տուն ու հեռացել, գնացել էր քաղաք՝ Մոսկվա։
Վերջապես կնոջ դեմքը սկսեց չորանալ, մի քանի թաց հետք մնաց միայն, եւ կոպերն էին խոնավությունից ուռել, ծանրացել աչքերի վրա։
– Ի՞նչ եմ անելու։ Ես երկու երեխա ունեմ,- ասում էր նա անկյանք, տանջահար ձայնով։
– Համբերե՛ք, համբերե՛ք,- ասում էի,- պարզ կլինի՝ ինչ պիտի անեք։
Ես կանչեցի մանկաբարձուհի Պալագեա Իվանովնային, երեքով առանձնացանք մեկ այլ սենյակում, որտեղ գինեկոլոգիական աթոռ կար։
– Ա՛խ, ստո՛ր, ա՛խ, անզգա՛մ,- ատամների արանքից թշշացնում էր Պալագեա Իվանովնան։ Կինը լռում էր, նրա աչքերը ասես երկու փոսեր լինեին, նա նայում էր պատուհանից դուրս՝ մթնշաղին։
Դա իմ կյանքի ամենաուշադիր բուժզննումն էր։ Ես ու Պալագեա Իվանովնան նրա մարմնից նույնիսկ մի թիզ չթողեցինք։ Եվ ոչ մի տեղ ոչ մի կասկածելի բան չգտա։
– Գիտե՞ք ինչ,- ասացի ու շատ ցանկացա, որ հույսս ինձ չխաբի, եւ որ հետո էլ ոչ մի տեղ չհայտնվի չարագուշակ, կոշտ, առաջնային խոցը,- գիտեք ինչ․․․ Դադարե՛ք անհանգստանալ։ Հույս կա։ Ճիշտ է, դեռ կարող է պատահել, բայց հիմա ձեզ մոտ ոչինչ չկա։
– Չկա՞,- խզված ձայնով հարցրեց կինը,- չկա՞,- նրա աչքերում կայծեր հայնվեցին, եւ վարդագույնը վերադարձավ այտերին,- բա որ հանկարծ լինի՞․․․ Հը՞․․․
– Բան չեմ հասկանում,- ցածրաձայն ասացի Պալագեա Իվանովնային,- դատելով նրանից՝ ինչ նա պատմեց, պիտի որ վարակված լինի, սակայն ոչինչ չկա։
– Ոչինչ չկա,- արձագանքի պես կրկնեց Պալագեա Իվանովնան։
Մի քանի րոպե էլ ցածրաձայն խոսեցինք կնոջ հետ տարբեր ժամկետների, զանազան ինտիմ բաների մասին, եւ կինը ինձնից հիվանդանոց մեկնելու հորդոր ստացավ։
Ես նայում էի կնոջը եւ տեսնում, որ նա մեջտեղից կիսված մարդ է։ Հույսը սողոսկել էր նրա մեջ, ապա անմիջապես մահացել։ Նա մի անգամ էլ հեկեկաց ու հեռացավ, ինչպես մռայլ մի ստվեր։ Այդ ժամանակից սուրը կախվել էր նրա գլխավերեւում։ Ամեն շաբաթ նա աննկատ հայտնվում էր իմ ամբուլատորիայում։ Սմքել էր, այտոսկրերը ցցվել էին, աչքերը փոս էին ընկել եւ շրջանակվել ստվերներով։ Անդադար մտածմունքը նրա բերանի անկյունները ցած էր քաշել։ Նա սովոականի պես հանում էր գլխաշորը, ապա մենք երեքով գնում էինք բուժզննման սենյակ։ Զննում էինք նրան։
Առաջին երեք շաբաթն անցան, ու մենք նորից ոչինչ չգտանք նրա վրա։ Այդժամ նա սկսեց քիչ-քիչ ուշքի գալ։ Կենդանության փայլ հայտնվեց աչքերում, դեմքը աշխուժացավ, պինդ ձգած դիմակը սկսեց թուլանալ։ Հաջողության հավանականությունն աճում էր։ Վտանգը հալվում էր։ Չորրորդ շաբաթ օրը ես արդեն ինքնավստահ էի խոսում։ Մոտ 90% տոկոս հաջող ելքի միտքը թիկունքից ինձ ուժ էր տալիս։ ԱՆցել էր առաջին՝ հայտնի քսանմեկօրյա ժամկետը։ Մնացին հեռավոր, պատահական դեպքերը, երբ խոցը սկսում է զարգանալ մեծ ուշացումով։ Վերջապես այդ ժամկետն էլ անցավ, եւ մի օր, թասի մեջ նետելով շողշողացող հայելին, վերջին անգամ շոշափեցի գեղձերը ու աացի կնոջը․
– Ձեզ որեւէ վտանգ չի սպառնում։ Այլեւս մի՛ եկեք։ Սա բախտավոր դեպք է։
– Ոչինչ չի՞ լինելու,- հարցրեց նա մի ձայնով, որ հնարավոր չէ մոռանալ։
– Ոչինչ։
Ինձ չի բավականացնում կարողությունը, որ նկարագրեմ նրա դեմքը։ Հիշում եմ միայն, որ խոնարհվեց շատ ցածր եւ անհետացավ։
Իդեպ, մի անգամ էլ հայտնվեց։ Ձեռքին փաթեթ էր՝ երկու կտոր կարագ եւ երկու տասնյակ ձու։ Մեծ դիմադրությունից հետո ես ոչ կարագը, ոչ ձուն չվերցրի։ Եվ դրանով շատ հպարտ էի, քանի որ երիտասարդ էի։ Բայց հետագայում, երբ հեղափոխական տարիներին ստիպված էի քաղցել, մի անգամ չէ, որ հիշել եմ կախովի լամպը, սեւ աչքերն ու կարագի ոսկեգույն կտորը՝ պատված մատներից մնացած փոսերով ու դուրս տված ցողով։
***
Ինչո՞ւ հիմա, երբ այսքան տարի է անցել, հանկարծ հիշեցի նրան՝ դատապարտված չորս ամսվա սարսափի։ Հենց այնպես չէր։ Այդ կինն իմ երկրորդ բուժառուն էր այդ ոլորտում, որին հետո ես հատկացրի լավագույն տարիներս։ Առաջինն այն մեկն էր՝ կրծքին աստղաձեւ ցանով։ Այսպիսով,կինը երկրորդն էր եւ միակ բացառությունը՝ նա վախենում էր։ Միակը իմ հիշողության մեջ, որ պահպանել է նավթային լամպի լույսով լուսավորված մեր չորսի աշխատանքը (Պալագեա Իվանովնայի, Աննա Նիկոլայեվնայի, Դեմյան Լուկիչի եւ իմ)։
Մինչ անցնում էին նրա տանջալից շաբաթները, ասես մահապատժի սպասումով, ես սկսեցի որոնել «նրան»։ Աշնանային երեկոները երկար են։ Բժշկի տանը հոլանդական վառարանները ջերմություն են սփռում։ Լռություն, եւ ինձ թվաց, թե ամբողջ աշխարհում մենակ եմ իմ լամպի հետ։ ինչ-որ տեղ կյանքը եռում էր, իսկ իմ պատուհանը թեք անձրեւն էր ծեծում, որ հետո աննկատ վերածվեց անշշուկ ձյան։ Երկար ժամեր նստում ու կարդում էի նախորդ հինգ տարիների ամբուլատորային գրքերը։ Աչքիս առջեւով հազարներով ու տասնյակ հազարներով անցան գյուղերի անունները։ Անունների այդ շարքերում ես փնտրում էի նրան ու հաճախ էի գտնում։ Երեւում էին գրություններ՝ սովորական, անհետաքրքիր․ «Brinchitis», «Laryngit»․․․․ էլի ու էլի․․․ Եվ ահա նա։ «Lues III»։ Ահա․․․ Եվ կողքին մեծ-մեծ տառերով գրված է․
Rp. Ung. hybrarg. ciner.
3,0 D.t.d….
Ահա այն՝ «սեւ քսուքը»։
Նորից։ Աչքերիս մեջ կրկին ցատկոում են բրոնխիտներն ու կատառները, ու մեկ էլ ընդհատվում են․․․ նորից «Lues»․․․
Ավելի շատ նշումներ կային հենց երկրորդական Լյուեսի մասին։ Հազվադեպ էր պատահում երրորդականը։ Եվ այդժամ բուժում տողը զբաղեցնում էր մեծ-մեծ գրված կալիումի յոդիտը։
Որքան կարդում էի հին, բորբոսահոտ, ամբուլատորային, ձեղնահարկում մոռացված հաստափոր մատյանները, այնքան ավելի շատ էր լուսավորվում իմ անփորձ գլուխը։ Ես սկսեցի սարսափելի բաներ հասկանալ։
Կերեք, իսկ որտե՞ղ են նշումներն առաջին խոցի մասին։ Կարծես չկան։ Հազարավոր անունների մեջ հազվադեպ հանդիպում է մեկը։ Իսկ երկրորդային սիֆիլիսը՝ անվերջանալի շարք։ Ի՞նչ է սա նշանակաում։ Ահա թե ինչ։
– Դա նշանակում է․․․- ասում էի մթության մեջ ինքս ինձ եւ մկանը, որ գրապահարանում կրծում էր գրքերի մաշված կռնակները։ Դա նշանակում է, որ այստեղ պատկերացում չունեն սիֆիլիսի մասին, եւ այդ խոցը ոչ մեկի չի վախեցնում։ Այո՛։ Այն կլավանա։ Իսկ սպին կմնա։ Այդքանն ու էլ ուրիշ ոչի՞նչ։ Ոչ, ոչ թե ուրիշ ոչինչ, այլ կտարածվի երկրորդական, ընդ որում ծանր սիֆիլիս։ Երբ կոկորդը ցավի, ու մարմնի վրա թաց պզուկներ հայտնվեն, կգնա հիվանդանոց Սեմյոն Խոտովը՝ երեսուներկու տարեկան, եւ նրան մոխրագույն քսուք կտան․․․ Ահա՛․․․
Լույսի շրջանը տեղավորվում էր սեղանի վրա, եւ մոխրամանում պառկած շոկոլադագույն կինն անհետացավ ծխուկների կույտի տակ։
– Ես կգտնեմ այդ Սեմյոն Խոտովին։ Հըմ․․․
Շրշում էին դեղնավուն նեխման հանձնված ամբուլատորային մատյանի թերթերը։ 1916 թվականի հուլիսի 17-ին Սեմյոն Խոտովն ստացավ սնդիկի բժշկական քսուքի վեց պարկիկ՝ հայտնաբերված վաղուց Սեմյոն Խոտովի փրկության համար։ Ինձ հայտնի է, որ իմ նախորդը, Սեմյոնին քսուքը տալով, ասել է նրան․
– Սեմյո՛ն, երբ վեց անգամ քսես, կլվացվե՛ս ու նորից կգա՛ս։ Լսեցի՞ր, Սեմյ՛ոն։
Սեմյոնն, իհարկե, խոնարհվում ու շնորհակալություն էր հայտնում խզված ձայնով։ Տեսնենք․ տասը-տասներկու օրից Սեմյոնն անպայման պիտի հայտնվի գրքում։ Նայենք․․․ Փոշի, թերթերը շրշում են։ Ա՜հ, չկա, չկա՛ Սեմյոնը։ Չկա տասը օր հետո, չկա քսան օր հետո․․․ Նա ընդհանրապես չկա։ Ա՜հ, խեղճ Սեմյոն Խոտով։ Նշանակում է, անհետացել է մարմարե ցանը, ինչպես աստղերն են անհետանում լուսաբացին, չորացել են կանդիլոմաները։ Եվ կմահանա, հաստատ կմահանա Սեմյոնը։ Ես հնարավոր է տեսնեմ այդ Սեմյոնին ընդունելության ժամին՝ գումոզ խոցերով պատված։ Տեսնես քթի կմախքը տեղո՞ւմ է։ Իսկ բիբերը միանմա՞ն են։ Խեղճ Սեմյոն։
Բայց ասենք թե Սեմյոնը չէ, այլ Կարպով Իվանը։ Լրիվ հնարավոր է։ Ինչո՞ւ պիտի չհիվանդանա Կարպով Իվանը։ Հա, բայց ներողություն, ինչո՞ւ են նրան կաթնային շաքարով կապոմել նշանակել՝ փոքր չափաբաժնով։ Ահա թե ինչու․ Իվան Կարպովը երկու տարեկան է։ Ու նրա ախտորոշումն է «Lues II»։ Ճակատագրական երկուսը։ Աստղաձեւ ցանով պատված են բերել Իվան Կարպովին, մոր գրկում նա փորձում էր ազատվել բժշկի ամուր չանչերից։ Ամեն ինչ հասկանալի է։
Ես գիտեմ, ես կռահում եմ, հասկացա, թե որտեղ էր երկու տարեկան տղայի առաջնային խոցը, առանց որի երկրորդայինը չի լինում։ Այն նրա բերանում էր։ Նա դա ստացել էր գդալից։
Սովորեցրո՛ւ ինձ, հեռավո՛ր գյուղ։ Սովորեցրո՛ւ ինձ, գյուղական տան լռությո՛ւն։ Այո, շատ բան կարող է պատմել երիտասարդ բժշկին հին ամբուլատորային մատյանը։
Իվան կարպովից վերեւ․ «Ավդոտյա Կարպովա, 30 տարեկան»։ Ո՞վ է նա։ Ախ, հա, հասկանալի է։ Նա Իվանի մայրն է։ Նրա գրկում էր Իվանը լացում։ Իսկ Իվանից ներքեւ․ «Մարյա Կարպովա, 8 տարեկան»։ Սա՞ ով է։ Քույրը։ Կալորմել․․․
Ընտանիքն ակնառու է։ Ընտանիքը։ Եվ այնտեղ միայն մի հոգի է բացակայում՝ երեսունհինգ-քառասուն տարեկան Կարպովը․․․ Եվ հայտնի չէ՝ ինչ է նրա անունը՝ Սիդոր, Պյոտր։ Դե դա կարեւոր չէ։
«թանկագին իմ կողակից․․․ սիֆիլ անունով գեշ հիվանդությունը․․․»
Ահա այն՝ փաստաղուղթը։ Լույս՝ գլխում։ Հա, հավանաբար եկել է անիծյալ ճակատից եւ «չի խոստովանել», իսկ միգուցե չի էլ իմացել, որ պետք է խոստովանի։ Գնացել է։ Իսկ այստեղ տարածվել է։ Ավդոտյայից հետո Մարյան։ Մարյայից հետո՝ Իվանը։ Ճաշի ընդհանուր ափսեն, սրբիչը․․․
Ահա եւս մի ընտանիք։ Մեկն էլ։ Ահա մի ծերուկ, յոթանասուն տարեկան։ «Lues II»։ Ծեունի։ Դո՞ւ ինչ մեղք ունեիր։ Ոչ մի։ Ընդհանուր բաժակ։ Արտասեռական, արտասեռական։ Ամեն ինչ պարզ է։ Ինչպես պարզ է վաղ դեկտեմբերի սպիտակավուն լուսաբացը։ Նշանակում է՝ ամբուլատորային գրառումների ու հիասքանչ գերմանական դասագրքերի վրա հակված՝ մի ամբողջ մենավոր գիշեր անցկացրի։
Ննջսենյակի ճանապարհին քթի տակ ասում էի․
– Ես կպայքարեմ «նրա» դեմ։
***
Պայքարելու համար հարկ է տեսնել նրան։ Եվ նա երկար չսպասեցրեց։ Երբ սահնակի ճանապարհը հարթվեց, պատահում էր՝ մոտս օրը հարյուր մարդ էր գալիս։
Օրը սկսվում էր պատուհանից երեւացող պղտոր սպիտակով եւ վերջանում թունդ խավարով, դեպի ուր խորհրդավորությաբ ու ցածրաձայն շրշյունով հեռանում էին վերջին սահնակները։
Նա հայտնվեց իմ դիմաց բազմադեմ ու նենգ։ Մեկ հայտնվում էր աղջնակի կոկորդում սպիտակավուն խոցերի տեսքով, մեկ կորացած, ծռված ոտքերի։ Մեկ պառավի դեղնած ոտքերի խոր ու թորշոմած խոցերի տեսքով, մեկ թաց պզուկների տեսքով՝ ծաղկուն կնոջ մարմնին։ Երբեմն այն գոռոզաբար ծածկում էր ճակատը՝ Վեներայի կիսալուսնաձեւ թագի նման։ Հայտնվում էր պատժի տեսքով՝ հայրերի խավարամտության համար երեխաների քթերին՝ այծի նսատեղի նմանվող։ Բայց նա կարողանում էր նաեւ աննկատ սահել կողքովս։ Դե, իհարկե, դեռ նոր էի վեր կացել դպրոցական նստարանից։
Ես ամեն ինչին հասնում էի իմ խելքով՝ միայնության մեջ։ Երբեմն նա թաքնվում էր եւ ոսկորներում, եւ ուղեղում։ Ես շատ բան իմացա։
– Ինձ այն ժամանակ պատվիրել էին մերսումներ անել։
– Սեւ քսուքո՞վ։
– Սեւ քսուքով, հեր օրհնած, սեւ․․․
– Խաչաձե՞ւ, այսօր՝ ձեռքին, վաղը ոտքի՞ն։
– Հա։ Իսկ դու ո՞նց իմացար, հարգելիս,- ասում է քծնանքով։
«Ո՞նց չիմանամ։ Ախ, ո՞նց չիմանայի։ Ահա այն՝ գումման, վարակակոշտը․․․»։
– Էն գեշ հիվանդությո՞ւնն ունեիր։
– Չէ, ի՞նչ եք ասում։ Մեր ցեղում նման բան չեն էլ լսել։
– Իհարկե․․․ Կոկորդդ ցավե՞լ է։
– Կոկորդս․․․ ցավել է կոկորդս։ Անցյալ տարի։
– Հա․․․ Իսկ քսուքը Լեոնտի Լեոնտյեվի՞չն է տվել։
– Ուրիշ ո՞վ։ Սեւ էր սապոգի պես։
– Քսուքը լավ չես քսել, հորեղբայր։ Հեչ լավ չես քսել․․․
Մոխրագույն քսուքի անհաշվելի կիլոներ էի վատնում։ Շատ-շատ էի կալիումի յոդիտ դուրս գրում եւ բազմաթիվ ահաբեկող ու կրակոտ բառեր էի շաղ տալիս։ Ոմանց կարողանում էի վերադարձնել առաջին վեց մերսումներից հետո։ Մի քանիսին հաջողեցի, թեպետեւ ոչ լիարժեք, ներարկումների առաջին փուլն անել։ Բայց մեծ մասը հոսում էր ձեռքիցս, ինչպես ավազը՝ ավազե ժամացույցի մեջ, եւ ես անկարող էի գտնել նրանց ձյունառատ խավարում։ Հա, ես համոզվեցի, որ այստեղ սիֆիլիսը վախենալու էր հենց նրանով, որ վախենալու չէր։ Ահա թե ինչու իմ այս հուշագրության ամենասկզբում հիշեցի սեւ աչքերով այն կնոջը։ Եվ հիշեցի նրան ջերմագին հարգանքով հենց իր վախի համար։ Բայց նա եզակի էր։
***
Ես հասունացա, դարձա հավաք, երբեմն մռայլ։ Երազում էի, թե երբ է վերջանալու ինձ տրված ժամկետը, որ վերադառնամ համալսարանական քաղաք, եւ այնտեղ իմ պայքարը թեթեւանա։
Այդպիսի մի մռայլ օր ընդունելության մի կին եկավ՝ երիտասարդ եւ բավականին սիրունիկ։ Նա ձեռքին բարուրած երեխա ուներ, երկուսն էլ կողքը գցած՝ անհամաչափ մեծ ոտնամաններով հազիվ ոտքեը քարշ տվող, փեշերի մեջ խճճվող։
– Երեխեքի վրա ցան է դուրս տվել,- լուրջ-լուրջ ասաց փոքրամարմին կինը։
Ես զգուշորեն դիպա նրա փեշից բռնած աղջնակի ճակատին, եւ նա անհետացավ մոր փեշի ծալքերում։ Անսովոր մեծ ծնոտով Վանկային դուրս քաշեցի մոր մյուս կողմից։ Նրան էլ դիպա։ Եվ երկուսի ճակատն էլ տաք չէր, սովորական էր։
– Բացիր երեխային, քույրիկ։
Նա բացեց աղջկան։ Տկլոր մարմինը զարդարված էր ոչ պակաս, քան երկինքը՝ ցրտաշունչ գիշերվա սառնամանիքիին։ Ոտքից գլուխ ծածկված էր վարդաբծերով եւ թաց պզուկներով։ Վանկան սկսեց քացի տալ ու գոռգոռալ։ Դեմյան Լուկիչն եկավ, որ ինձ օգնի․․․
– Մրսածություն է, հա՞ երեւի,- ասաց մայրը՝ հանգիստ հայացքով նայելով։
– Է՜հ, է՜հ, մրսածություն,- մռթմռթած Լուկիչը՝ ծռելով բերանը խղճահարությամբ ու զզվանքով,- նրանց ամբողջ Կորոբովյան գավառն այսպես մրսած է։
– Բա ինչի՞ց կլինի,- հարցրեց մայրը, մինչ զննում էի նրա բծավոր կողերն ու կուրծքը։
– Հագնվի՛ր,- ասացի։
Նստեցի սեղանի մոտ, գլուխս դրեցի ձեռքերիս եւ հորանջեցի (նա այդ օրն ինձ մոտ վերջիններից էր, եւ նրա համարը 98-ն էր)։ Ասացի․
– Տիկին, դու, ինչպես եւ երեխաներդ, «էն գեշ հիվանդությունից» ունեք։ Վտանգավոր ու սարսափելի։ Բոլորդ հենց հիմա պիտի սկսեք բուժվել եւ երկար եք բուժվելու։
Ափսոս, որ բառերով հնարավոր չէ նկարագրել անվստահությունը, որ հայտնվեց կնոջ ուռած, երկնագույն աչքերում։ Նա նորածնին քոթուկի պես շուռ տվեց իր գրկում, նայեց ոտքերին ու հարցրեց․
– Բայց որտեղի՞ց։
– Կարեւոր չի,- արձագանքեցի՝ վառելով այդ օրվա հիսուներորդ գլանակը,- ավելի լավ կլինի՝ դու ուրիշ բան հարցնես․ օրինակ, ի՞նչ կլինի քո երեխեքի հետ, եթե չբուժես։
– Իսկ ի՞նչ կլինի։ Ոչ մի բան էլ չի լինի,- պատասխանեց նա ու սկսեց բարուրել նորածնին։
Սեղանին, աչքիս առաջ ժամացույցն էր դրված։ Այսօրվա պես հիշում եմ․ խոսեցի երեք րոպեից ոչ ավել, եւ կինը սկսեց հեկեկալ։ Եվ ես շատ ուրախացա, որ այդպես եղավ, որովհետեւ իմ դիտավորյալ կոպիտ ու ահաբեկող բառերի հարուցած այդ արցունքների շնորհիվ էր, որ հնարավոր դարձավ խոսակցության հաջորդ մասը։
– Այսպես, նրանք մնում են։ Դեմյան Լուկիչ, դուք տեղավորեք նրանց կողաշենքում։ Տիֆով հիվանդներին երկրորդ հիվանդասենյակում կպառկեցնենք։ Վաղը ես կգնամ քաղաք եւ թույլտվություն կստանամ ստացիոնար բաժանմունք բացել սիֆիլիսով հիվանդների համար։
Բուժակի աչքերում հետաքրքրություն բոցավառվեց։
– Ի՞նչ եք ասում, բժիշկ,- ասաց (նա շատ թերահավատ էր),- մենք առանց ձեզ գլուխ չենք հանի։ Բա դեղե՛րը։ Ավել խնամողներ չկան․․․ Բա կերակրելը․․․ Ափսեները, ներարկիչները․․․
Բայց ես, անտեսելով նրա ասածը, համառությամբ գլուխս տարուբերեցի ու ասացի․
– Ես կհասնեմ դրան։
Ամիսն անցավ․․․
Ձնապատ կողաշենքի երեք սենյակներում վառվում էին երկաթյա լուսամփոփներով լամպերը։ Անկողինների սպիտակեղենը քրքրված էր։ Ընդամենը երկու ներարկիչ կար։ Փոքրիկը՝ մեկ գրամանոցը եւ հինգ գրամանոցը՝ լյուեսը։ Կարճ ասած՝ դա մի թշվառ, ձյան մեջ թաղված աղքատություն էր։ Բայց․․․ Հպարտ-հպարտ, առանձին դրված էր ներարկիչը, որով ես, մտքումս վախից նվաղելով, արդեն մի քանի անգամ կատարել էի սալվարսանի՝ ինձ համար նոր, դեռ խորհրդավոր եւ բարդ ներարկումները։
Բացի այդ, խղճս շատ ավելի հանգիստ էր․ կողաշենքում պառկած էին յոթ տղամարդ ու հինգ կին, եւ օր օրի աչքիս առաջ հալվում էր աստղաձեւ ցանը։
Երեկո էր։ Դեմյան Լուկիչը պահել էր փոքրիկ լամպը ամաչկոտ Վանկայի գլխավերեւում։ Նրա բերանին սպիտակաձավարի շիլա կար քսված։ Բայց մարմնի վրա աստղեր էլ չկային։ Եվ այդպես բոլոր չորսն էլ անցան լամպի տակով՝ շոյելով խիղճս։
– Վաղն, այսինքն, դուրս կգրվեմ,- ասաց մայրը ժակետն ուղղելով։
– Ոչ, դեռ չի կարելի,- պատասխանեցի, դեռ մի կուրս էլ կա, պիտի դիմանաք։
– Իմ համաձայնությունը չեմ տալիս,- ասաց նա,- տանը շատ գործ կա։ Օգնության համար շնորհակալ ենք, բայց դուրս գրեք վաղը, արդեն առողջ ենք։
Զրույցը բորբոքվեց խարույկի պես։ Այն այսպես ավարտվեց․
– Դու․․․ դու գիտես,- ասացի ես ու զգացի, որ արյունը գլխիս է խփում,- դու գիտես․․․ դու անուղեղ ես։
– Ինչի՞ ես վիրավորում․․․ Է՞ս ինչ բան էր, վիրավորելս ո՞րն է։
– Քեզ անուղեղ ասելն էլ քիչ է, քեզ պետք է ոչ թե անուղեղ անվանել, այլ․․․ այլ․․․ Վանկային նայիր․․․ Դու ի՞նչ է, ուզում ես սպանե՞լ նրան։ Դե գիտես ինչ, ես քեզ դա թույլ չեմ տա․․․
Եվ նա մնաց եւս տասը օր։
Տասը օր։ Ես չլինեի, ուրիշ ոչ մեկը նրան չէր կարողանա պահել։ Հաստատ բան եմ ասում։ Բայց հավատացեք, խիղճս հանգիստ էր, եւ նույնիսկ «անուղեղը» ինձ չանհանգստացրեց։ Չեմ զղջում։ Ի՞նչ է հայհոյանքը աստղաձեւ ցանի համեմատությամբ։
Այդպես անցան տարիներ։ Վաղուց ճակատագիրն ու բուռն տարիները բաժանել են ինձ ձյան մեջ թաղված այն կողաշենքից։ Տեսնես ի՞նչ է հիմա այնտեղ, ո՞վ է։ Ես հավատում եմ, որ հիմա ավելի լավ է։ Միգուցե շենքը սպիտակեցրել են, միգուցե սպիտակեղենն էլ նոր է։ Էլեկտրականություն, իհարկե, չի լինի։ Միգուցե հիմա, երբ ես գրում եմ այս տողերը, ինչ-որ մեկի երիտասարդ գլուխը հակվել է հիվանդի կրծքին։ Կերոսինի լամպը դեղին լույս է փռում դեղնավուն մաշկին․․․
Ողջո՜ւյն, իմ ընկե՜ր։
Ռուսերենից թարգմանեց Արփի Ոսկանյանը
