Հոգեւա՞րք, թե՞ նահանջ

Հոդածը լույս է տեսել «Գրական թերթում», 1993 թվականի նոյեմբերի 12-ին։ Հրապարակվում է «Գրամարտ» նախագծի շրջանակներում՝ Գուրգեն Մահարու «Այրվող Այգեստանները» վեպի շուրջ ծավալված բանավեճին առնչվող այլ հոդվածների շարքում։

Ռաֆայել Իշխանյան

Խոսքը «Անկախ Հայաստանի գական հոգեւարքը» հոդվածի մասին է (ԳԹ 93, թ․14)։ Նախ նրանում նկատում ենք բովանդակության հակասություններ։ Օրինակ, գրված է, թե այսօր հայ գրականությունը հոգեւարքի մեջ է (հոգեւարք նշանակում է անխուսափելի մահվան վիճակ), որ հայ գրականության անդաստանում ամայություն է եւ այլն, իսկ հոդվածի վերջին մասում գովաբանված են այսօրվա ավելի քան 15 գրողներ։ Ի՞նչ հասկանանք։ Կամ՝ հոդվածի սկզբում մերժվում է 80-ական թթ․ համար իբր ասված «մենք գրականություն չունենք»-ը (իրականում նման բան չի ասվել), իսկ քիչ հետո դատողություններ են արվում այն մասին, որ այդ թվականներից հայ գրականություն գրեթե չի եղել․․․

Իհարկե, իմաստ չունի վեճ այն մասին, թե արդյոք հոդվածում գովաբանված բոլոր հեղինակների ստեղծագործությունները իրո՞ք գրական բարձր արժեք ունեն։ Սա ճաշակի հարց է (տողերիս հեղինակը այդ գովաբանվածնեի ցուցակը 95 տոկոսով կկրճատեր)։

Իմաստ չունի նաեւ չարաշահել «մենք գրականություն չունենք» արտահայտությունը, որ շատերն են արել իրենց ազգային գրականությունների վերաբերմամբ։ Կարծում եմ՝ դա խորհրդանշական արժեք ունի։ Այդպես ասողները բացարձակ իմաստով չէ, որ նկատի են ունեցել այդ բանաձեւը։ Բոլոր դեպքերում, երբ հայտարարվել է «մենք գրականություն չունենք», այնուամենայնիվ, տվյալ ժամանակ նույն ազգը գրականություն ունեցել է՝ լավ թե վատ։ Այդ խոսքն ասողը կամ գրողը հավանաբար արտահայտել է եղածից ավելի բարձրորակ գրականություն ունենալու իր ցանկությունը։ Հոդվածում հիշատակվում է Բելինսկին, որ նման արտահայտություն է արել 1884 թ․։ Դա այն ժամանակ էր, երբ ռուս գրականության ասպարեզում կային ոչ միայն Կարամզին ու Ժուկովսկի, այլեւ Պուշկին, Լերմոնտով, Գոգոլ, որոնց ստեղծագործությունների մասին Բելինսկին բարձր կարծիք է ունեցել։ Ուստի, երբ նա գրում էր, թե «ռուս գրականություն չկա», գիտեր, որ կա այդպիսին, պարզապես ավելին էր երազում։

Հազիվ թե հնարավոր լինի լուրջ համարել այն պնդումը, որ իբր այսօր հայ գրականությունը «հոգեւարքի մեջ է»։ Հայ գրականություն միշտ էլ եղել է, համենայն դեպս Մաշտոցից սկսյալ։ Եվ քանի կա հայ ժողովուրդ, նրա գրականությունն էլ լինելու եւ ստեղծվելու է։ Այլ հարց է, թե ինչ որակի։ Հայ գրականության հոգեւարքի մասին խոսել բացարձակ իմաստով նշանակում է հայ ժողովրդի հոգեւաքը նկատի ունենալ, որի համար հիմք չկա։

Կարելի է խոսել այսօրվա մեր գրականության տեղում դոփելու, լճացման կամ նահանջի մասին։ Իրոք, մեզանում ասպարեզ են գալիս գրական վառ անհատականություններ, դարակազմիկ գեղարվետական գործեր։ Հիշյալ հոդվածի մեջ գրական «հոգեւարքի», իսկ իրականում լճացման մի գլխավոր պատճառը համարվում է այն, որ հայ գրողներից մի քանիսը սկսեցին զբաղվել հասարակական-քաղաքական գործունեությամբ։ Ոչ մի հայ գրող չի ունեցել այնպիսի եռանդուն ու բեղմնավոր հասարակական գործունեություն, որպիսին ունեցել է Հովհ․ Թումանյանը, եւ ոչ մի հայ գրող նրա չափ մեծարժեք գեղարվեստական երկեր չի ստեղծել։ Կամ արդյո՞ք Վ․ Տերյանի քաղաքական գործունեությունը թույլ չի տվել, որ նա ստեղծի հայ քնարերգության անգերազանց մարգատաշարը։ Բնավ։ Նման օրինակները քիչ չեն։ Ուստի անհամոզիչ է այն դրույթը, թե այսինչն ու այնինչը քաղաքական գործունեությամբ զբաղվեցին, եւ մեր գականությունը «հոգեւարքի մեջ ընկավ»։

Մեր այժմյան գրականության տեղում դոփելու պատճառները որոշելու գործում վճռական են որոշողի գրական ճաշակը, գեղագիտական ըմբռնումները, նախասիրությունները։ Երկու հոդվածների (Լ․ Հախվերդյանի եւ խնդրո առարկա) մեջ, բնականաբար, հեղինակների ճաշակն ու ըմբռնումներն են դեր կատարել։

Փորձեմ ներկայացնել տողերիս հեղիակի պատկերացումն այդ պատճառների վերաբերյալ։

Փոքր ժողովուրդ ենք՝ մեծ կորուստներ տված, շատ վշտացած, շատ նեղսրտած։ Ժամանակ առ ժամանակ այս իրողությունը գրական ապարեզում անհանդուրժողական մթնոլորտ է գոյացնում։ Սրան գումարեք շուրջ 900 տարի կենտրոնական պետականությունից մեր զրկված լինելը, օտարների ոտքի տակ տրորվելը եւ դրա հետեւանքով մեր ազգային հոգեբանության մեջ հարմարվողության բնազդի արմատավորվելը։ Սա եւս համապատասխան մթնոլորտ է ստեղծում գրական անդաստանում։

Համայնավարական մտավոր բռնության տարիներին մենք չունեցանք մեր Սոլժենիցինը, Վ․ Գրոսմանը, Վ․ Նեկրասովը, նմաններ։ Գուլագը հայ գրականության մեջ արժանի մամնավորում չստացավ։ Իսկ Ստալինի իշխանության օրոք ապրած հայ բանաստեղծները մրցում էին իրար հետ, թե ով ավելի լավ կփառաբանի աշխարհի ամենադաժան արյունարբուին։ Հայ արձակագիրներն էլ ստալինյան ոգու նկատմամբ, մեղմ ասած, համերաշխ էին (մեկ-երկու բացառությունները չհաշված)։ Հետաքրքրական է, նկատի ունենալով ԽՍՀՄ ազգերից յուրաքանչյուրի քանակը, որոշել, թե ամենից շատ որ ազգերի բանաստեղծներն են փառաբանել Ստալինին։ Մենք առնվազն առաջին տեղերից մեկում կլինենք։ Երբեմն այս կամ այն հայ գրողն իր երկում «անց էր կացնում» իշխանության նկատմամբ քաղաքական մի ճստլիկ անհամերաշխություն, եւ դա մեզանում համարվում էր գրական սխրանք, նույնիսկ գեղարվեստական նվաճում։

1929-30-ական թթ․ մեր հարմարվողականությունն այնքան բացարձակ էր, որ գրական որեւէ անհատականության երեւան գալը սվիններով էին ընդունվում։ Դրա մի օրինակը Ա․ Բակունցն է։ Սկսած 1925 թվից նրա դեմ ամենազարհուրելի մեղադրանքներով հագեցած հոդվածներ էին հրապարակվում (նույնիսկ ամբողջ գիրք գրվեց նրա դեմ)։ Դրանց հեղինակները մեծ մաամբ հայտնի գրողներ էին, գրականագետներ, այլ մտավորականներ։ Ստեղծվել էր անհանդուրժողականության մթնոլորտ։ 30-ական թթ․ ոչ ոք չէր համարձակվում հրապարակայնորեն պաշտպանել գրողին։ Այդ հոդվածային հալածանքը շարունակվեց նաեւ Բակունցի գնդակահարությունից հետո։

Բարեբախտաբար Բակունցը այդ մոլեգին հալածանքի նկատմամբ կայուն գտնվեց, չենթարկվեց դրան (չհաշված մեկ-երկու զիջում՝ «Զանգեզուր եւ այլն), հալածիչների մեղադրանքների համաձայն մի տող անգամ չփոխեց իր նախկին գրածներում, շարունակեց իր խղճին ու հանճարին համապատասխանող երկեր ստեղծել (թեեւ սակավ)։

Հայ մշակույթը շատ տուժեց այդ հալածանքից․ «Նոր ուղի» հանդեսը մերժեց (վախից) «Կարմրաքար» վեպի շարունակությունը հրապարակել, «Գրական թերթը» մերժեց (նույնպես վախից) «Որդի որոտման» վեպի շարունակությունը տպագրել եւ այլն։ Հայ գրականությունը կորցրեց երեք ավարտված վեպ՝ ստեղծված գեղարվեստի ամենաբարձր չափանիշներով («Աբովյանի» եւ «Որդի որոտմանի» ձեռագրերը խուզարկության ժամանակ «առգրավվեցին» եւ այրվեցին կագեբեի կողմից, «Կարմրաքարի» ձեռագիրը գաղտնի ուղարկվեց Թիֆլիս, ու հետքը կորավ)։ Այդ վեպերից մնացին ժամանակին «հրաշքով» հրապարակված բեկորները։ Հայ գրականությունը կորցրեց նաեւ Բակունցի շատ պատմվածքներ, հատկապես հայ միջնադարի կյանքից, որոնք հեղինակը չէր համարձակվում հրապարակել կենդանության օրոք եւ որոնք նույնպես այրվեցին կագեբեի ձեռքով։

Բակունցի նկատմամբ այդ հալածանքը բնավ հրահանգված չէր նախապես, «վերեւից» չէր, կենտկոմից չէր (հալածանքի ամենավայրագ շրջանում կենտկոմի առաջին քարտուղար Ա․ Խանջյանը Բակունցի գլխավոր, բայցեւ թաքնված պաշտպանն էր։ Այդ հալածանքը սկսեցին «միջին» եւ «ներքին» խավինները, պատճառը մեր նվիրվածությունն ու հարմարվողականությունն էր լենինիզմի, ստալինիզմի գաղափարներին, ավելի ճիշտ այդ հարմարվածության մթնոլորտն էր․ ինչպե՞ս կարելի էր հեղափոխական «Ռամ  Ռոյի» կողքին երեւան հանել մի ինչ-որ «Խոնարհ աղջիկ» կամ կոլխոզը փառաբանող «Հացավանի» կողքին հրապարակել կոլխոզը ծաղրուծանակի ենթարկող «Որդի Որոտման»։

Մեր ազգային կյանքին, ցավոք, այդպիսի մթնոլորտները հաճախ են «այցելելու»։ Կարելի է ուրիշ օրինակներ էլ բերել։ Հիշենք մի օրինակ եւս՝ այն ահավոր հոգեկան խոշտանգումը Գ․ Մահարու դեմ, որը գրողին մահվան դուռը հասցրեց։ Դա նույնպես «վերեւից» չէր հրահանգված, առաջին քարը նետողները հայ գրողներ էին, որոնց հետեւեցին հայ գրականագետներ եւ այլ մտավորականներ։

Հիշեցնեմ, որ Բակունցի դեմ ծավալված հալածանքից Մահարուն էլ էր բաժին հասել։

Մեղադրանքները տարբեր էին․ մի դեպքում հակախորհրդային գաղափարներ, ազգամոլություն ու նման բաներ, մյուս դեպքում ազգադավություն, թուրքամոլություն եւ այլն։ Բայց էությունը նույնն էր՝ անհանդուրժող մթնոլորտ, վայրագ հալածանք, ինքնուրույն մտածող, անհատականություն ունեցող գրողի նկատմամբ։

Հակամահարիական արշավի պարագային դեր խաղաց մեր ազգային վշտի մեծությունը եւ դրանից բխող նեղսրտությունը․ մտածում էին՝ ինչ իրավունքով է Մահարին գրել, որ 15 թվի մեր մեծագույն ողբերգության մեջ մենք՝ հայերս, նույնպես մեղքի բաժին ունենք կամ՝ ինչպե՞ս կարելի է հայ վեպում ունենալ թուրք դրական հերոս եւ այլն։ Համալսարանի մեծ դահլիճում հակամահարիական ժողով տեղի ունեցավ․ակադեմիկոսներ, դոկտորներ, պրոֆեսորներ, գրողներ «ջնջում էին «Այրվող այգեստանները» (ելույթի համառոտ շարադրանքը տեսնել Բանբեր, Երեւ․ համալս․ 1967 թ․)։ Դահլիճում մթնոլորտը ծայրաստիճան լարված էր (եթե Մահարին հայտնվեր, լինչի դատաստանի կենթարկվեր)։ Ներկա մեծ բազմությունը համերաշխ էր ելույթ ունեցողի հետ, տեղերում հայհոյում էին գրողին, ոչ ոք չհամարձակվեց թեկուզ մի փոքր պաշտպանել նրան (միայն մի բացականչություն եղավ տեղից հօգուտ Մահարու)։ Նույնպիսի մթնոլորտ էր ակադեմիայի հակամահարիական ժողովին։

Այսպիսի անհանդուրժող ընդհանուր մթնոլորտն է, որ արգելակում է վառ, այլոց չնմանվող տաղանդի ասպարեզ գալուն։ «Այրվող այգեստանների» մեջ Մահարու գաղափարները ճիշտ են, թե սխալ, այլ հարց է, կարելի է դրանք առանձին քննել, վիճաբանել։ Բայց ամեն դեպքում գրողը լիակատար իրավունք պետք է ունենա գեղարվեստական երկում արծարծելու այն գաղափարները, որոնք ինքն է ճիշտ համարում։ Միայն այդպես կարող է ստեղծվել գեղարվեստական արժեք։ Այդ իրավունքից է, որ ստեղծագործողին ջանում էին զրկել 20-30-ական եւ 60-ական թթ․ հիշածս անհանդուրժողական մթնոլորտները մեզանում։ Մահարին, ցավոք, մասամբ ընկրկեց, իր բարձրարժեք վեպը փոփոխեց հալածիչների մեղադրանքները նկատի ունենալով։ Ոմանք դրան ասում են մշակում։ Բայց երկի մշակումը բոլորովին այլ բան է, այն, որ հեղինակն իր տաղանդի թելադրանքով, իր ներքին մղումով բարելավում է երկը։ Իսկ գաղափարական ահաբեկման ներքո գեղարվեստական երկում փոփոխույուններ մտցնելը ոչ թե երկը մշակել է, այլ փչացնել։

Գրում են, որ Ղարաբաղյան շարժումն ու պատերազմը արժանի արտացոլում չեն գտել հայ գրականության մեջ։ Արժանի արտացոլում ասելով հասկանում են մերոնց հերոսականությունը ներկայացնելը, հաղթանակների գովերգումը, հակառակորդի ստորության եւ դաժանության պատկերումը եւ այլն։ Բայց արդյո՞ք պատերազմների մասին լավագույն գեղարվեստական երկերն այդ բնույթի են եղել։ Հիշենք Լ․ Տոլստոյի «Սեւաստոպոլյան պատմվածքները» 1853-56 թթ Ղրիմի պատերազմի մասին, որոնք հետեւողական հակապատերազմական գործեր են։ Պատերազմի մասնակիցը առաջնորդվել է ոչ թե պատերազմական տարերքի ոգով, այլ դրա հակառակ մտայնությամբ։ Եվ այդ պատմվածքները լավագույնն են Ղրիմի պատերազմի մասին գրված բոլոր երկերից։ Ի դեպ, այլ պատերազմների մասին նույն հեղինակի գրած «Պատերազմ եւ խաղաղությունը», «Հաջի Մուրադը» իրենց ներքին ոգով նույնպես հակապատերազմական են։ Կամ հիշենք Է․ Ռեմարկի դարակազմիկ «Արեւմտյան ռազմաճակատում անփոփոխ է» վեպը, որ նվիրված է 1915-18թթ․ պատերազմին եւ խիստ հակապատերազմական է (պացիֆիստական)։ Եվ կամ նույն հեղինակի «Ապրելու եւ մեռնելու ժամանակը» վեպը, որ նվիրված է 1939-45թթ․ պատերազմին ու նույնպես խիստ հակապատերազմական է։ Նման ուրիշ երկեր էլ կարելի է հիշել․ մի օրինակ եւս՝ Է․ Հեմինգուեյի «Հրաժեշտ զենքին»-ը։ Բոլորը համաշխարհային գրականության գլուխգործոցներ։

Հայ գրականության մեջ կարելի է հշել պատերազմի մասին Ե․ Չարենցի «Դանթեական առասպել» հզոր վիպերգը՝ դարձյալ խիստ հակապատերազմական։  Ա․ Բակունցը, որ ավելի էր «ճաշակել» պատերազմը, շատ ճակատամարտերի մասնակցել,  պատերազմի օրերեին եւ պատերազմի մասին գրեց նույնպես խիստ հակապատերազմական երկեր «Աղոթք», «Անտառում», «Աշոտը»)։ Հերոսականության ոչ մի գովերգում։

Իհարկե, հերոսականություն գովերգողներ էլ են եղել, բայց համեմատեք այդ գովերգությունները վերը թվածս հակապատերազմական երկերի հետ ու որոշեք, թե որոնք են իսկական արվեստի գործեր։ Արվեստագետ-գրողը չի ընթանում ընդհանուր հոսանքի ուղղությամբ։ Նա ճշմարտություն է որոնում, նրան հակառակորդի նկատմամբ ատելությունը չէ, որ առաջնորդում է, այլ մարդասիրության ոգին։  

Ազգն, անշուշտ, ունենում է իր քաղաքականությունը, նաեւ հակամարտությունները, պատերազմները, որոնց ժամանակ ազգին հաղթանակ է պետք, իսկ դրա համար էլ անհրաժեշտ են խիզախություն, հերոսություն։ Սա այսպես է։ Բայց իսկական գեղարվեստը կյանքի պատճենում չէ։ Ուստի, քաղաքականության ու պատերազմի պատճենում էլ չէ։  Կարծեմ ստույգ չէ նաեւ գեղարվեստական գրականությունը կյանքի ու ժամանակի արտացոլում համարելը։ Գեղարվեստական երկը նախեւառաջ հեղինակի էությունն է արտացոլում, իսկ նկարազարդվող դեպքերն ու դեմքերը, «Կյանքը», «Ժամանակը» նյութեր են այդ արտացոլման համար։ Եթե հեղինակի ներքինը դատարկ է կամ ճղճիմ եւ կամ՝ չար, անհնար է, որ նրա ստեղծած գրական երկը գեղարվետական բարձր արժեք ունենա։ Մարդկային կամ ազգային այլամերժությունը, «մենք միշտ լավն ենք, նրանք միշտ վատը» մտայնությունը նույնպես հակոտնյա են իսկական գեղարվեստին։ Բարձրարժեք երկը ստեղծվում է որպես հեղինակի հոգեւոր հարստության, նրանում եղած համընդհանուր սիրո առատության արդյունք։

Անպայման կլինեն ու արդեն կան Ղարաբաղյան պատերազմի ընթացքում մերոնց գործած հերոսական դրվագնեը, հակառակորդի անբարոյականությունները պատկերող երկեր։ Դրանք եւս պետք են, հատկապես պատերազմի ընթացքում։ Բայց դրանցից որեւէ մեկը Տոլստոյի ու Ռեմարկի, Չարենցի ու Բակունցի կամ Հեմինգուեյի ու Վ․ Սարոյանի հակապատերազմական գործերի մակարդակին մոտենալու հավակնություն չի ունենալու։

Այսօր մեզանում գաղափարական մթնոլորտն այնպիսին է, որ որեւէ հայ գրող չի համարձակվի, անգամ մտքում չի ծրագրի պատերազմի մասին վերոհիշյալ հեղինակների նշածս երկերի ոգին ունեցող գործ ստեղծել։ Եթե փորձի, կքարկոծվի։

Կարծեմ՝ սա է մի գլխավոր պատճառն այն իողության, որ այսօր հայ գրականությունը դոփում է տեղում կամ նահանջ է ապրում, որ գրական հզոր անհատականություններ ու մեծարժեք երկեր չեն հայտնվում։

Արդյոք կհաղթահարվի՞ մեզանում այս «մթնոլորտային ճնշումը», հանճարին նեղող հեղձուկը։ Հավանաբար, բացառված չէ։