Ապաքաղաքական ժամանակներումս, երբ ինձ հեռու էի պահում «կեղտոտ քաղաքականությունից» և ընկերներս ոչ թե երկրի ճակատագրով մտահոգ առողջ քաղաքացիներն էին, այլ ինքնասիրահարված ու փառասեր գրողներն ու արվեստագետները, որոնցից յուրաքանչյուրը մի խենթություն էր որդեգրել, ոմանք էլ ինքնահայեցման ու ինքնաքչփորման պատրանք ստեղծելու համար հիվանդագին հակումներով էին օժտել իրենց հոգին, նրանցից հետ չմնալու համար մի շարք հիվանդագին սովորություններ էլ ես էի ձեռք բերել, որոնցից մեկը պարբերաբար Եղեռնի թանգարան այցելելն էր։ Շաբաթն առնվազն մեկ անգամ գնում էի և համոզել էի ինձ, որ գնալու պահանջ եմ զգում, և իսկապես էլ զգում էի, որովհետև ես ընդհանրապես լավ եմ համոզելու գործում։ Պատահում էր, իհարկե, որ ծուլությունը հաղթում էր պահանջին, և չէի գնում, բայց դրանից հետո վիճակս վատանում էր, ուժերս սպառվում էին, սուիցիդալ մտքեր էին այցելում, և ինձ պատում էր ընկճախտը կամ ավելի բոհեմիկ բառով ասած՝ դեպրեսիան։ Քայլելով պատերից ինձ նայող կտրված գլուխների, խոշտանգված մարմինների, քաղցից մեռնող, փքված փորերով մայրերի ու մանուկների կողքով՝ ես վերագտնում էի իրականության զգացումը և հասկանում, որ վիճակս անմխիթար չէ։
Այդպես մի օր դուրս էի եկել Եղեռնի թանգարանից և, նորատունկ եղևնիներից մեկի տակ հետ տալուց հետո, քայլում էի թեթևացած, խաղաղված ու անմարմին՝ երջանիկ զոհի կարգավիճակով, ով խուսափել է մարմնական կտտանքներից և տիրացել դրանց պատճառած հոգեկան տառապանքին։ Ծիծեռնակաբերդի ծառուղին ինչպես միշտ զարդարված էր համբուրվողների կենդանի արձաններով, որ լավագույնն են արտահայտում հայ ժողովրդի՝ թշնամու ինատու ապրելու և բազմանալու կամքը։ Բայց հանկարծ դեմս հարատևության տրամաբանության հետ կապ չունեցող տեսարան բացվեց. ծառուղու մի կողմում հանդիսատեսն էր՝ հինգ-վեց մարդ, մյուս կողմում՝ ներկայացումը, որ իրենից ներկայացնում էր նստարանին պառկած կին՝ բոմժ կամ խելագար, կամ էլ բոմժ և խելագար միաժամանակ, որ հազվագյուտ համադրություն չէ։ Հասուն տարիքի մի քանի պարապ ու անուղեղ զբաղմունք էին գտել, լավ է՝ ձեռ չէին առնում, ջահել լինեին, երևի հենց այդպես էլ վարվեին։ Ու ինչպես լինում է պարապ և անուղեղ մարդկանց քանակության հանդիպելիս, մտքովս «թաքնված տեսախցիկի» տարբերակն անցավ, մանավանդ որ ինձ տեսնելով՝ բոլորն անսովոր աշխուժացան։ Կինը պառկած տեղից վեր կացավ, կանգնեց, շտկեց շորերը, մի քանի անգամ հազաց, մաքրեց կոկորդը և սպասեց այնքան մոտենամ, որ իր արտասանած ոչ մի բառ ականջիս կողքով չանցնի։ Այն, ինչ ստիպեց ինձ կանգնել և միանալ հանդիսատեսին, կնոջ խոսքի ուժը չէր, թեպետ պետք է խոստովանել, որ նրա խոսքը զուրկ չէր ուժից։ Այն ժամանակ օրակարգի գլխավոր հարցը Հայաստանի գաղութացումն էր Ռուսաստանի կողմից, և որովհետև այդ գաղութացումը դեռևս լիակատար չէր, բոլորն ակտիվորեն քննարկում էին հայ-ռուսական բարեկամության չակերտավորությունը։ Խելագարը հանրահավաքներում ու մամուլում ծեծված մտքեր էր արտահայտում և խոսելիս նայում էր ցած, հայացքը ճեղքում էր Ծիծեռնակաբերդի սալահատակը, ասես հայոց աշխարհի տակ գտնվող դժոխքի բնակիչներին էր դիմում։ Շատերին գուցե այդպես էլ թվար, բայց ոչ ինձ՝ մենախոսության վարպետիս։ Ես, իհարկե, երբեք հռետորի դերում և բեմահարթակի վրա չեմ պատկերացրել ինձ, երբեք չեմ դիմել երևակայական ամբոխին, այլ միայն՝ ինձ հետ նույն մակարդակի վրա նստած մարդկանց, լսել եմ նրանց առարկությունները, պատասխանել հարցերին, մի խոսքով՝ իմ մենախոսությունները կամերային բնույթի բանավեճեր էին, ոչ թե հրապարակային ելույթներ, և բազմահազարանոց լսարանի առջև ելույթ ունենալու քաջությունը ինձ համակեց հիացմունքով ու հարգանքով այդ կնոջ հանդեպ։ Մտքերը թեպետև ծեծված էին, բայց նա կարողանում էր դրանք առավել գրագետ ու գեղեցիկ ձևակերպել, քան քաղաքական գործիչներն ու լրագրողները։ Երևում էր, որ անգիր արած տեքստեր չի ասում, այլ ըմբռնում և վերապրում է յուրաքանչյուր բառը։ Երբեմն մեզ էլ էր արժանացնում իր հայացքին, այդ ժամանակ նրա խոսքը դառնում էր առավել կրծքային, և գրական հայերենին փոխարինում էր խոսակցականը.
– Մի հարևանը Թուրքիան ա, մյուսը՝ Ադրբեջանը, Իրանն ու Վրաստանն են իբր բարեկամական… Որ քարտեզի վրա նայում եմ Հայաստանի դիրքին, սիրտս կանգնում ա…
Հետո նորից անցնում էր գրական հայերենով վերլուծություններին, հզոր պետությունների ղեկավարների փոխայցերին, գաղութատիրական հավակնություններին ու տնտեսական հաշվարկներին։ Կինը քաղաքական կանխատեսումներ էլ էր անում, ու պիտի ասեմ՝ շատ ավելի հաջող ու հիմնավորված, քան մեր քաղաքագետներն ու վերլուծաբանները։ Հայաստանի ապագան նա շատ մռայլ էր տեսնում և աշխարհաքաղաքական ծանրակշիռ վերլուծությունն ավարտեց մի նախադասությամբ, որ մինչև հիմա մեխված է հիշողությանս մեջ.
– Գյուղերում ծանոթ-բարեկամ կունենաք, գնացեք, մտեք նրանց տները, քոձություն արեք, կարտոֆիլ մշակեք, հանեք-կերեք…
Ապա գնաց-պառկեց «Հայկական Ժամանակ», «Չորրորդ իշխանություն», «Առավոտ» և այն ժամանակվա այլ ընդդիմադիր թերթերի վրա։ Իմ պատվին սկսված արարն ավարտվեց, և պարզ էր, որ կինը ոտքի չի ելնի, մինչև նոր հանդիսատես չգա։ Ինձ հետաքրքիր էր՝ որերորդ անգամ էին կողքիններս լսում նույն տեքստը, և արդյոք այդ կինը միշտ նույն տեքստն էր արտասանո՞ւմ, թե՞ ամեն հաճախորդի համար նոր, եզակի, չկրկնվող մի ճառ էր ասում։ Կողքիններս այնպիսի պողպատյա լռություն էին պահպանում, որ չկարողացա հարցով խախտել այն։ Հիշում եմ, որ մոտ քսան րոպե սպասեցի, մյուսների պես նայելով պառկած կնոջը, որ անհանգիստ շուռումուռ էր գալիս ու քրթմնջում, երբեմն-երբեմն նստում էր, անհամբեր նայում աջուձախ, հետո դարձյալ պառկում, ափերը կրծքի մոտ սեղմում իրար ու շարժում շուրթերը, ասես աղոթելիս լիներ։ Ինձ իսկապես հետաքրքիր էր, թե նա էլ ինչ կասի, նրա ասածները թեպետ ընդդիմադիր մամուլում շրջանառվող մտքերն էին, կինը կարողանում էր դրանք զարգացնել և անսպասելի, օրիգինալ եզրահանգումներ անել։ Եթե դեմքի մազակալումն ու հայացքը երկրի ընդերքը խորասուզելը չլիներ, ոչինչ չէր մատնի, որ նա խելագար է, և հավանաբար բոմժ էլ չէր լինի ու նույնիսկ գուցե թանկ վարձատրվող փորձագետ լիներ։ Դժվարությամբ, բայց այնուամենայնիվ դուրս եկա հանդիսատեսի շարքերից և քայլեցի ծառուղով։
Տպավորությունն իր ծանրությամբ չէր զիջում Եղեռնի թանգարանից պարբերաբար ստացվող տպավորությանը. բայց եթե սա վերաբերում էր հայ ժողովրդի անցյալին, ապա կինը ապագայից էր խոսում՝ չթողնելով հույսի ոչ մի շող։ Նա ասես այդ անցյալն այդ ապագային կապող թելը լիներ։ Հիշում եմ՝ այն ժամանակ նրա վերջին կանխագուշակումն ինձ «գժական» թվաց։ Դա այն ժամանակներն էին, երբ Հայաստանի տնտեսությունը վագրային թռիչքներ էր կատարում, իսկ գլոբալ ֆինանսա-տնտեսական ճգնաժամը դեռ հորիզոնում չէր նշմարվում։ Տարիների հեռավորությունից այդ կնոջ հեռատեսությունն ինձ սարսափեցնում է։ Աղբամաններ քրքրող մարդիկ, որ օրեցօր շատանում են, շենքերի պատերի տակ նստած անտուններ, հողից զրկված գյուղացիներ, անփող աշխատողներ, գործազուրկներ, արտագաղթ, պատերազմի սպառնալիք… Մի կողմում Թուրքիան, մի կողմում՝ Ադրբեջանը… Սիրտս կանգնում ա…
Երբեմն մտածում եմ՝ միգուցե ամեն ինչ այդքան վատ չէ, միգուցե թերթերն են մեղավոր, որ մարդիկ գժվում ու բոմժանում են, միգուցե պարզապես բոլորով ենք խելագարվել։ Անընդհատ մտքիս մեջ պտտվում է գժի խորհուրդը.
– Գյուղերում ծանոթ-բարեկամ կունենաք, գնացեք, մտեք նրանց տները, քոձություն արեք, կարտոֆիլ մշակեք, հանեք-կերեք…
2012թ․
«Չի վաճառվում» գրքից
