Մենակյաց ու անխոս Բեգլարին բոլորը գիտեին: Քանի՞ տարեկան էր՝ ինքն էլ չէր հիշում. նրա բոլոր հուշերը, ապրած ու չապրած տարիներն անցալում էին, և միայն ինքը գիտեր՝ ինչու է դեռ ապրում:
90-ականների պատերազմը խլել էր մի աչքը՝ խլելով նաև աշխարհի երեսին նայելու ցանկությունն ու իմաստը. չկային նրա սիրելիները՝ դեռատի կինն ու երեք ամսական որդին, որին ընդամենը երկու-երեք անգամ էր տեսել. թշնամու արկը տեսնելու բան չէր թողել: Թողել էր կնոջ՝ բեկորներից բզկտված մարմինը և ուրիշ ոչինչ: Այդ ամենը տեսնելու, հասկանալու և սգալու համար մի աչքն էլ էր բավական:
Որդին չկար, չէր գտնում: Հույսը գալիս ու գնում էր ցերեկների լույսի և անլույս գիշերների հետ՝ բերանում թողնելով դառը մի տրտմություն. որբացել էր՝ անժամկետ ու անժամանակ:
Ավերակներից երկար չէր հեռանում, չէր հավատում, որ այլևս ոչինչ առաջվա նման չի լինելու: Մի անգամ էլ, երբ ուժասպառ պառկած էր որդու օրորոցի տեղում, երազ տեսավ: Հասմիկն էր՝ Աստվածամոր նման զավակին գիրկն առած: Նա կռացավ պառկածի վրա ու շշնջաց ականջին.
– Միքայելը սրունքի վրա քեզ նման նշան ունի՝ մեծ խալ, երկու փոքրն էլ կողքին: Մեր որդուն մենակ չթողնես:
Վեր թռավ: Ձեռքերը մեկնեց գրկելու իրական տեսիլքն ու լուսաբացի զեփյուռի հետ օդում ծածանվող անկշիռ մոխիրը որսաց: Գլխում ավերված զանգակատան անլեզու զանգի նման սիրտն էր պատեպատ կպչում: Նա արագ մերկացրեց աջ ոտքն ու կարծես առաջին անգամ տեսավ նշանը, որի մասին վաղուց էր մոռացել՝ մեծ խալ, երկու փոքրն էլ կողքին: Ուզում էր լաց լինել՝ առաջին անգամ: Չկարողացավ: Միայն գայլի նման ոռնաց. հոդաբաշխ խոսելու ցանկություն, կարողություն չուներ: Վերակենդանացող հույսի փշուրները ապրելու իմաստ դարձան. «Երազ չէր: Հասմիկի շունչը, հոտն առա: Չէ, երազ չէր: Միաքայելս ողջ է»:
Եվ սկսվեց ամենադժվարը: Որդին ամենուր էր և չկար: Երեք ամսական տղային՝ թեկուզ սրունքի վրայի արտառոց նշանով գտնելը հեշտ չէր: Ուր ասես չգնաց, ինչ դռներ ասես չծեծեց, սակայն ամեն փակվող դռան հետ մարեց նաև միակ մխիթարությունը գտնելու հույսը: Մի օր էլ վերադարձավ և այլևս մնաց ավերված իր քաղաքում՝ մենակյաց ու անխոս:
Հյուսնություն էր անում, անտուն մնացածներին օգնում էր տուն-տեղ դնել. իրեն իր երբեմնի տան կողքի խորդանոցն էլ էր բավական: Ապրեց անչար՝ նայելով, թե ուրիշներն ինչպես են ապրում, զավակներ ու թոռներ մեծացնում՝ մինչև նոր պատերազմն սկսեց խժռել նաև ուրիշների զավակներին:
Ուրիշ էր նաև պատերազմը: Հաշված վայրկյանների ընթացքում երկնքի կապույտ խաղաղությունը խաբուսիկ էր դառնում, և հերթական բնակելի շենքի տեղում մի նոր ավերակ, մի նոր փոսորակ էր աղճատում երկրի դեմքը: Ռմբահարությունների արանքում էր լսում, իմանում, որ մերձամարտ գրեթե չկա, որ տեխնիկայի, փողի ու հզորության կռիվ է: Բայց մի բան էլ ինքը գիտեր. գիտեր իր դեմ կռվողին, որի զորությունն ընդամնեը կին ու երեխա սպանելուց բացի՝ փախչելու, ճողոպրելու կարողությունն էր: Սակայն պատերազմը երկարում էր՝ խլելով նաև ոսոխի ատամները կոտրող փոքրիկ իր աշխարհի զավակներին:
Օդային տագնապի ազդանշանից հետո ամեն անգամ նկուղ իջնելիս թվում էր՝ առնետ է, ծեր, անպիտան չորքոտանի: Խենթանում էր՝ մի նոր երազի սպասումով, որ իր չծերացող Հասմիկի շուրթերով իրեն նոր հույս և ապրելու նոր իմաստ էր տալու.
– Արի, մի անգամ էլ խաբիր, բայց ասա, հեր օրհնած, ասա՝ ի՞նչ անեմ, կոտորվում են մի մատ երեխեքը: Սիրտս չի դիմանում: Քո Աստծուն էլ ասա, թե՞ ինքն էլ է իմ պես քոռացել:
Մի օր էլ նկուղում պտտվող առնետը հանկարծ կանգ առավ, հանգիստ բացեց դուռն ու վերև բարձրացավ:
Քաղաքը դատարկ էր: Վերև նայեց: Դատարկ էր նաև երկինքը:
Այրվող մի տան կրակից ծխախոտ վառեց ու ցնցվող գետնի վրայով դանդաղ առաջ գնաց.
– Արի, արի ինձ էլ ցխի, բալքի սիրտդ հովանա, անիրավ: Ինձ ինչի՞ համար ես այսքան ժամանակ պահում: Ափսոս չի՞ իմ կերած հացը, իմ շնչած օդը, անիրավ ….
Հետո երկար հայհոյեց ու կտրուկ փոխեց քայլերի ուղղությունը. զինկոմիսարիատը հեռու չէր: Մինչև տեղ հասավ, ռմբակոծությունը դադարեց:
– Եկել եմ ասեմ, որ մի ջահելի տեղ ինձ ֆռոնտ ուղարկեք: Մի աչքով էլ կկռվեմ: Կկռվեմ: Չտանեք, ես կգնամ:
Զայրացան, համոզեցին, ասացին, որ ինքն այստեղ է պետք, եթե ուզում է:
Համաձայնեց: Բայց երբ իմացավ, որ դագաղներ պիտի սարքի, կատաղեց, էլի հայհոյեց, բռունցքով ինչ-որ սեղանի վրա կիտված թղթեր օդ հանեց, բայց …
Քաղաքապետարանից մի սիրունատես աղջիկ էր, նայեց աչքի մեջ, ու ձայնը դողաց.
– Բեգլար քեռի, ուրիշ մեկը չկա: Ո՞ւմ ասենք, դու ասա:
Ասելիք չուներ:
Հիվանդանոցի եռուզեռի մեջ չհասկացավ՝ ինչպես դիարան իջավ: Կողքի սենյակում էր իր գործը: Օր ու գիշեր աշխատեց, մինչև իր ետևից նորից եկան: Դիահերձարանի սանիտարն էր.
– Բեգլար քեռի, ես առջնագիծ եմ գնում: Դագաղ արդեն կա: Հիմա դու իմ գործն ես անելու:
Չհասկացավ.
– Ե՞ս: Ի՞նչ եմ անելու:
Սանիտարը նրա թևից բռնած դեպի կողքի ընդարձակ սենյակ տարավ ու լռեց:
Պատգարակների, սեղանների վրա մարդկային խեղված, անդամահատ մարմինների անձև զանգված էր:
Ծնկները ծալվեցին:
– Գիտեմ, քեռի, բայց հիմա ես այնտեղ ավելի եմ պետք: Պիտի օգնես մեր տղերքին՝ մեր արժանապատիվ տղերքին. նրանք միս ու ոսկոր չեն:
– Անունդ ի՞նչ է, որդի,- ձայնը դողաց:
– Միքայել:
Բեգլարն իր ողջ կյանքի ընթացքում դիահերձարանի՝ սրտից թույլ աշխատող չէր տեսել և ամաչեց ի´ր թուլության համար.
– Ասա, ի՞նչ եմ անելու:
Կարծում էր՝ ապրել է, տեսել է դժոխքը: Սխալվում էր: Միայն գիտեր, որ պարտավոր է մարդ դարձնել այն ամենը, ինչ ձեռքի տակ ուներ. բաց դագաղները անտակ երախների նման նրանց էին սպասում:
Ջրի և լույսի մերթ թուլացող, մերթ ուժգնացող շիթերի տակ նա լվանում, մաքրում էր հողի, արյան ու փորոտիքի մեջ շաղաղված մարմիններն ու անջատված բանականությամբ դրանք տեղափոխում, տեղադրում, հավաքում էր իր իսկ պատրաստած փայտյա տուփերի մեջ: Հետո ծածկում էր դրանք՝ մեխերով ամրացնելով հերթական կափարիչը, վրան մարմնին կցված թղթի կտորն էր սոսնձում և անցնում հաջորդին: Ինքն էլ էր զարմանում իր վրա: Ամեն բան անում էր լարած մեխանիզմի նման՝ աշխատելով զոհվածների դեմքերին չնայել, մինչև հասկացավ, որ մարմինն իրենն է անում. հոգնությունն անտանելի էր:
Երկու դատարկ դագաղ էր մնացել: Որոշեց, որ ամեն գնով դրանց հետ կապված գործն էլ պիտի վերջացնի, հետո միայն մի փոքր կհանգստանա: Դիակները ևս երկուսն էին. Բեգլարը հասկացել էր, որ գլուխների թվով պիտի որոշի նրանց քանակը, որպեսզի չշփոթի, հաշիվը չկորցնի:
Երիտասարդ տղաներ էին, տարեկիցներ, երևի 26-27 տարեկան: Նրանց դեմքերը զարմանալիորեն մաքուր էին և հանգիստ, սակայն գոտկատեղից ներքև դժվար էր կողմնորոշվել՝ ինչն ինչ է:
Նա անբացատրելի և առանձնահատուկ խնամքով լվաց, մաքրեց այն ամենն, ինչ մնացել էր զինվորական հագուստի ծվենների մեջ բարուրվածներից և սկսեց դագաղների մեջ միաժամանակ և մաս-մաս հավաքել վերջին մարմինները:
Հանկարծ հայացքն ընկավ ոտքերից մեկի սրունքին, և սիրտը կարծես դադարեց բաբախել. իր ոտքի նշանն էր՝ մեծ խալ, երկու փոքրն էլ կողքին: Նա դողացող ձեռքերով սեղմեց մարդկային ստորին վերջույթի այդ կտորն ու գոռաց.
– Միքո, Միքոոոոո, որդիիիիի …..
Հետո…
Հետո դարձյալ մեխանիզմի նման նա ոտքի այդ կտորը սկսեց մերթ մի, մերթ մյուս դագաղի մեջ դնել՝ փորձելով հասկանալ՝ երկուսից որինն է: Ոտքը, սակայն, կարծես և մեկինը լիներ, և մյուսինը:
Բանականությունը տեղի տվեց: Բեգլարն անձայն արտասվեց և ոտքի կտորը պարզապես թողեց նրանցից մեկի մոտ: Համբուրեց որդիների ճակատները, ծածկեց կափարիչները, թղթերը սոսնձեց ու հեռացավ:
Ճանապարհին կարծես կարևոր բան հիշեց. «Միքոյիս դագաղները մեխեցի՞, թե՞…»:
Քայլու՞մ էր, թե՞ թռչում….
Մարմինը թեթև էր, հողից հեռու, անհետք:
Նկուղ չիջավ: Այտեղից միայն թթի օղի հանեց, դառը կում արեց ու փակեց աչքերը:
Հեռու էր այն տեղը, որտեղ զինվոր էին հողին հանձնում, և անպատմելի էր որդեկորույս մոր ցավը: Վերջին հրաժեշտի ժամին, սակայն, ինչ-որ սգավոր ձեռքեր վշտի ծանրության տակ հանկարծ անկարող եղան այլևս պահել դագաղը, և անփույթ փակված կափարիչի տակից մարդկային ոտքի մի հատված ընկավ ցած:
Թափորը տնքաց և անիծեց դագաղագործին: Միայն մայրը տեսավ սրունքի վրայի խալն ու պոկելով գլխաշորը՝ գոռաց.
– Իմ Նարեկը չէ… Նարեկս էսպիսի խալ չուներ: Նարեկս ողջ է, ժողովուրդ …..
Օդը կանգնեց:
Չկանգնեց աստղափոշու մեջ քնած կապույտ մոլորակը:
Աշխարհը էլի նույնն էր, և էլի երկինքն էր դատարկ: Միայն հողին մոտիկ թևաբեկ մի հրեշտակ էր թռչում: Նրա միակ աչքից երբեմն-երբեմն հույսի կաթիլ էր ընկնում աշխարհից մոռացված փոքրիկ մի հողակտորի վրա, և խանձված հողի սիրտը հովանում էր:
