Գրիգոր Գրիգորյան/ ՀՕՊ, զգետնվե՛ց

— Գիտե՛մ, գիտե՛մ,— ուշանալու համար սկսեց արդարանալ քույրս,— չէի կարում կտրվել էդ անտեր պլանշետից, կներե՛ս։

— Ի՞նչ կար, ի՞նչ նորություններ,— հարցրի ես ու միացրեցի ավտոմեքենայի շարժիչը։

— Տո եսիմ, էէէ՜, մտնում եմ Արծրունի մոտ, կարդում եմ-կարդում, հետո անցնում եմ Շուշանին։ Ուզում եմ արդեն պլանշետը մի կողմ դնել, էն էլ ցեցը սկսում ա մեջս պտտվել, ու կրկին մի հատ պտտվում եմ Արծրունի մոտ, մի հատ էլ` Շուշանի մոտ, ու էդպես շարունակ։ Դուք ո՞նց եք, Սուրոյից ի՞նչ կա, զանգե՞լ ա։

— Ոնց պիտի լինենք, առանց հասկանալու գնում ենք գործի, գալիս ենք տուն։ Սուրոն Ստեփանակերտում ա․․․ երևի․․․ չգիտեմ․․․ ինչ էն առաջին օրը զանգել ա՝ էդ ա։ Լավ ա՝ էս մարդիկ էկան, իրանցով եմ զբաղվում ու շատ չեմ մտածում։

— Քանի՞ ընտանիք են, քանի՞ հոգի են։

— 3 ընտանիք են՝ 2 տատիկ, մի 4-5 էրեխա, չէ՛` 6-7, ու 2 կին․․․ թե՞ 3-ն են։ Ո՜ւֆ, չգիտեմ, թվերից հոգնել եմ, գործի տեղը թիվ, էստեղ՝ թիվ: Մի խոսքով՝ շատ են։

— Դե լավ ա, որ շատ են։ Բայց ես երկար չեմ մնա, էրեխեքիս մենակ եմ թողել տանը։

— Հա՛, հինգ րոպեով մտնենք, մահճակալները տեղավորենք ու դուրս գանք։

Հասանք Ձորաղբյուրի մեր ամառանոցը, որտեղ արդեն երկրորդ օրն է, ինչ Արցախից հյուրեր ունեինք։ Գիշերն ուշ էին եկել և հնարավոր չէր եղել նորմալ տեղավորել նրանց․ ստիպված ով հատակին քնեց, ով բազկաթոռին, իսկ երեխաներին կարողացանք միասին տեղավորել ոչ մեծ մահճակալի վրա։ Քանի որ ամուսինս պատերազմի առաջին իսկ օրը կամավորական ջոկատի հետ գնացել էր Արցախ, քույրիկիս խնդրել էի օգնել՝ խորդանոցում տեղաշորեր, վերմակներ ունեինք։ Ուզում էի այս անմարդկային աշխարհում փոքրիկ մարդավարի անկյուն ստեղծեի հյուրերիս համար։ Բայց զարմանքս մեծ եղավ, երբ ես ու քույրս մտանք տուն։

— Բարև, բալա՛,— մեզ դիմավորեց տատիկներից մեկը՝ կարճլիկը։— Հո՞ւնց ես, սոված կլիս, արի չայ խմենք։

— Բարև ձեզ։ Քույրիկս է՝ Նառան, եկել ենք տեղաշորները չուլանից հանենք, նորմալ տեղեր գցենք, որ էրեկվա նման չլինի, հանգիստ քնեք։

— Ա՛յ բալա, մունք արդեն արալ ենք, յորղան-դոշակ հանել ենք, տեղերն էլ քցալ ենք,— թեյը ֆրթացնելուց հետո վստահ ասաց մյուս տատիկը։— Էկե՛ք, նստե՛ք, լավ վարենի ունենք, իսկական՝ կարաբախսկի։

Հարսները խառնվեցին իրար․ մեզ համար ափսեներ բերեցին, թեյ-մեյ լցրեցին, իսկ մենք դեռ կանգնած պապանձվել-մնացել էինք։ Բռնեցի քրոջս ձեռքից ու նստեցինք։ Բոլորը հավաքվեցին սեղանի շուրջը, ով որտեղ կարողացավ՝ տեղավորվեց։ Երեխաները խցկվեցին մեծերի արանքներում, իսկ կարճլիկ տատիկը նստեց կողքիս ու սկսեց ջանասիրաբար մեր ամանների մեջ մուրաբա լցնել։

— Շնորհակալ ենք, տատի՛կ ջան, չեմ ուզում,— ասաց Նառան։

— Աղչի՛, համով ա, դու գյուում չես, մատներդ էլ հետը․․․,— տատիկն իր խոսքն չէր հասցրել ավարտել՝ մի շատ ուժեղ պայթյուն լսվեց, որից հատակը ցնցվեց։

Երեխաներն ու հարսներն անմիջապես ոտքի կանգնեցին և վազեցին անկյունում դրված մեծ սեղանի ուղղությամբ։ Մի մարդու պես կուչ եկան ու մտան սեղանի տակ։ Տատիկներն ու ես ևս ոտքի կանգնեցինք, բայց չէինք շտապում ինչ-որ տեղ վազել։ Քույրս հենվել էր բազմոցի ակնկյունին և վախենում էր շարժվել։ Ես չէի հասցնում գիտակցել, մարսեի տեղի ունեցածը, որպեսզի բանական հարթության մեջ փորձ կատարեի հասկանալ իրողությունը։ Տատիկներն անխռով կանգնել էին դիմացս ու անտարբեր նայում էին ինձ։ Զգում էի, որ պիտի մի բան անեի, մի բան ասեի։

— Երևի սալյուտ․․․

Խոսքիս վրա լսվեց ևս մեկ պայթյուն՝ ոչ պակաս ուժգին, ոչ պակաս սարսափազդու։ Փոքր-ինչ կռացա ու ափերիս մեջ առա ծանրացած գլուխս։ Քույրս արդեն հատակին էր, կծկվել էր անկյունում ու ձեռքերի մեջ ամուր սեղմել էր բջջայինը։ Տատիկներն անսասան էին, իսկ ինձ վրա հառած նրանց հայացքները՝ այրող։ Եվ դա պարտավորեցնող էր, այնպիսի տպավորություն էր, կարծես ես էի այդ պայթյունների մեղավորը։

— Երևի սալյուտ․․․

Երրորդ պայթյունը, որը կրկին կիսատ թողեց անհեթեթ միտքս, ինձ ստիպեց վախենալ ու փոխել տեղադիրքս։ Գետինը ցնցվեց, ձորաղբույրյան աստղազարդ երկինքը լուսավորվեց, իսկ իմ ծնկներն ինքստինքյան ծալվեցին, և ես հայտնվեցի հատակին՝ սեղանի ոտքը գրկած։ Կարճլիկ տատիկը մոտեցավ ինձ, ամոթից միանգամից ոտքի կանգնեցի և արդեն ուզում էի խոսել, մեկ էլ ծեր կինը ջղայնորեն ասաց․

— Պե՛տ չի, հանկարծ խոսի՛ս վէչ, ախչի՛։ Մունք սայլուտն ու սնարյադը գյուում ընք հինչ ա, ռազբիռատ ընք անում,— ու կամացուկ հարցրեց․— էս տանը ուբեժիշա կա՞։

— Ի՞նչ։

— Բունկեռ, պադվալ, պախ անելու տեղ։

— Չգիտեմ, երևի չէ․ չուլան ունենք, դե, դուք գիտեք, որտեղ տեղաշորն էր դրած։

— Պետ չի,— անտարբերորեն ասաց մյուս տատիկը՝ ոչ կարճլիկը, խի՛ստը։— Ա՜յ էն ղոլումը չաստ ա,— ձեռքը դեպի ձախ պարզեց նա,— հետևի դռնովը դուրս ենք կյամ, դեմի երկու տների արանքի ճամփով անց ենք կենում ու հենց դեմուդեմ էդ չաստի բունկեռն ա։ Չորս րոպեից ընդեղան ենք։

Չգիտեի ինչ անել, լռությունը ձգվում էր, և, ի տարբերություն տատիկների, ես վախենում էի ինչ-որ բան ավելացնել կամ ասել, կարծես ոչ միայն չորրորդ պայթյան ճակատագրի, այլ ամբողջ ղարաբաղյան հակամարտության ելքն իմ լռությանից էր կախված։

— ՀՕՕՕՕՕ՜Պ-ն էր, զգետնել ենք, զգետնել ենք Գեղարքունիքում,— իր անկյունից դուրս պրծավ քույրս և վազեց դեպի ինձ։— Նայի՛, հե՛ս ա,— հեռախոսը մտցնում է աչքս,— ՀՕ՛Պ-ն էր, ՀՕ՛Պ-ը։

— Հո՞պը։ Հաաաա՜,— ոչինչ չհասկանալով՝ արձագանքեցի ես։

Երեխաներն ու մայրերը նույնպես դուրս եկան մեծ սեղանի տակից, և մենք բոլորով կրկին հավաքվեցինք իրար գլուխ։ Խիստ տատիկն ասաց․

— Հի՞նչ ենք կանգնալ, չայը սառեց,— և բոլորս սկսեցինք տեղավորվել փոքրիկ սեղանի շուրջը։

Կարճլիկ տատիկը, որ կրկին հայտնվել էր կողքիս, աննկատ մոտեցավ ինձ և շշուկով հարցրեց․

— Բալա՛, հոպը հի՞նչ ա։

Որպես պատասխան, ավելի շուտ՝ որպես չպատասխան, թեթևակի թոթվեցի ուսերս։

— Բալա՛, բա զգետնելը հի՞նչ ա։

— Չգիտեմ, տատի՛ ջան, կարևորը, որ Նառան լավ ա ու էլ չի վախենում։

— Էս վարենին նավսյակի եկալ՝ կտաս քրոջդ,— փոքրիկ «բանկան» թաքուն խցկեց ափիս մեջ,— ամեն րիկուն թող մի չայի լոշկա ուտի, էդ օգնում ա, կարաբախսկի ա։ Մին էլ իմացի, հանկարծ պանիկա անիս վէչ․ էդ Գեղարքունիքի մարզումը չէր, էդ մեր կողքերումն էր։

Ես զարմացած նայեցի ծեր կնոջը, իսկ Տատիկն աչքով տվեց ու ժպտաց։ Այլևս չէի վախենում, հուսամ՝ ժամանակավոր, քանի որ չվախենալու այդ անկենդան զգացողությունը, երբ կողքիդ արկեր են պայթում և դեռ կարող են պայթել, աննորմալ ու ոչ մարդկային մի երևույթ է։ Երբ մարդը դադարում է վախենալ և վախի զգացողությունը քարանում է ներսում՝ նա դադարում է մարդ լինել, միս ու արյունը կարծրանում և վերածվում են անկենդան մի գոյության, որի ներկայությունն այս կյանքում այլևս իմաստազրկված է։

Քույրս նույնպես ժպտում էր, ուրախ էր, Ձորաղբյուրի մեր ամառանոցում վախեցողներ չկային։ ՀՕՊ-ի, տատիկների ու «կարաբախսկի վարենի»-ի համադրությունը, պարզվում է, անվախ դառնալու ամենաարդյունավետ դեղամիջոցն է։