Այն, որ գիտությունը վաղուց է դարձել մեր ժամանակի կրոնը, որին մարդիկ դավանում են, ակնհայտ է վաղուց։
Ժամանակակից Արեւմուտքում համագոյակցել եւ որոշ առումով մինչեւ հիմա էլ համագոյակցում են երեք մեծ դավանաբանական համակարգերը ՝ քրիստոնեությունը, կապիտալիզմը և գիտությունը: Նոր պատմության մեջ այս երեք «կրոնները» մի քանի անգամ անխուսափելիորեն միահյուսվել են ՝ ժամանակ առ ժամանակ հակամարտելով միմյանց դեմ, այնուհետև զանազան ձևերով հաշտվելով, մինչև աստիճանաբար հասել են յուրատեսակ խաղաղ, փոխկապված համագոյակցության, եթե չասենք՝ իրական համագործակցության հանուն ընդհանուր շահի։
Նորույթն այստեղ այն է, որ գիտության և երկու մյուս դավանանքների միջև անհաշտ բախում սկսվեց, որի ընթացքում, ինչպես տեսնում ենք, գիտության հաղթանակը աննախադեպ ձևով որոշում է մեր գոյության բոլոր ձեւերը: Այս հակամարտությունը, ինչպես և նախկինում, չի վերաբերում տեսությանը կամ ընդհանուր սկզբունքներին, այլ, այսպես ասած, պաշտամունքային պրակտիկային: Իրականում գիտությունը, ինչպես յուրաքանչյուր կրոն, տարբեր ձեւեր ու մակարդակներ ունի, որոնց միջոցով կազմակերպում եւ ձեւավորում է իր սեփականան կառուցվածքը․ նուրբ և խիստ դոգմայի մշակումը գործնականում համապատասխանում է մի մեծ եւ բոլոր ոլորտները թափանցող պաշտամունքի, որը մենք անվանում ենք տեխնիկա:
Զարմաալի չէ, որ կրոնների այս նոր ալիքի գլխավոր հերոսուհին գիտության այն մասն է, որտեղ դոգման նվազ խիստ է, իսկ պրագմատիզմն ավելի ուժեղ՝ բժշկությունը, որի անմիջական առարկան կենդանի մարդու մարմինն է։ Եկեք փորձենք արձանագրել այս հաղթական հավատքի հիմնական նշանները, որոնց հետ ստիպված ենք ավելի շատ հաշվի նստել։
1) Առաջին նշանն այն է, որ բժշկությունը, ինչպես եւ կապիտալիզմը, հատուկ դոգմայի կարիք չունի, եւ իր հիմնական հասկացությունները պարզապես վերցնում է կենսաբանությունից։ Սակայն ի տարբերություն կենսաբանության, այն ձևակերպում է այս հասկացությունները գնոստիկական-մանիքեյական իմաստով, այսինքն ՝ ծայրահեղ դուալիստական հակադրությամբ: Գոյություն ունի աստված կամ վնասարար սկզբունք՝ հիվանդություն, որի յուրատեսակ սպասավորները միկրոբներն ու վիրուսներն են, ինչպես նաեւ՝ աստված կամ բարբեր սկզբունք, որը ոչ թե աողջությունն է ինքնին, այլ բուժումը, եւ սրա սպասավորները բժիշկներն են ու թերապիան: Ինչպես ցանկացած գնոստիցիզմի մեջ, այս երկու սկզբունքը հստակ տարանջատված են, բայց գործնականում նրանք կարող են վարակել միմյանց, և բարեբեր սկզբունքն ու այն ներկայացնող բժիշկը կարող են սխալներ թույլ տալ տալ ու չգիտակցելով համագործակցել իրենց թշնամու հետ, ինչը ոչ մի կերպ դուալիզմը չի զրկում հիմքերից և չի վերացնում երկրպագության կարիքը, որի շնորհիվ բարեբեր սկզբունքը պայքարում է թշնամու դեմ: Եվ հատկանշական է, որ աստվածաբանները, ովքեր պետք է որոշեն պայքարի ռազմավարությունը, գիտության ներկայացուցիչներ են՝ վարակաբանության, որն իր տեղը չունի եւ գտնվում է կենսաբանության ու բժշկության սահմանին:
2) Եթե այդ պաշտամունքային պրակտիկան ցանկացած ժամերգության նման ժամանակով սահմանափակված էր եւ կարճատեւ, ապա այս հանկարծահաս երեւույթը, որի ականատեսն ենք, դարձավ համատարած ու ամենաթափանց: Այլևս խոսքը դեղորայքի ընդունման, հետազոտության կամ վիրահատության մասին չէ, որոնց անհրաժեշտությունը կարող է ինչ-որ պահի ծագել։ Մարդու ամբողջ կյանքը վերածվում է վայրի, ուր շարունակաբար եւ անընդհատ տեղի է ունենում պաշտամունքային ծես: Թշնամին ՝ վիրուսը, միշտ կա, և անհրաժեշտ է դրա դեմ պայքարել առանց դադարի և առանց հարգանքի: Քրիստոնեությանն էլ են հայտնի այդպիսի ամբողջատիրական հակումներ, բայց դրանք վերաբերում էին միայն մի քանի մարդկանց՝ հիմնականում վանականներին, որ որոշեցին իրենց ամբողջ գոյությունը նվիրել «անդադար աղոթքի» պահանջին: Բժշկությունը որպես դավանանք յուրացնում է Սուրբ Պողոսի այդ պատվիրանը եւ միաժամանակ չեղարկում այն․ եթե նախկինում վանականները հավաքվում էին վանքերում միասին աղոթելու համար, այժմ երկրպագությունը պետք է իրականացվի նույնքան ջանասիրաբար, սակայն մարդիկ պետք է միմյանցից հեռավորություն պահպանեն։
3)Պաշտամունքն այլեւս ազատ եւ կամավոր չէ՝ սահմանափակված միայն հոգեւորական կարգին առնչվող արգելքներով։ Այն պետք է դառնա պարտադիր` նորմատիվային իմաստով։ Կրոնի եւ աշխարհիկ իշխանության միջեւ դաշինքն, իհարկե, նորույթ չէ։ Նորույթն այն է, որ այն այլեւս չի վերաբերում դոգմաների դավանանքին, ինչպես աղանդների դեպքում էր, այլ վերաբերում է բացառապես պաշտամունքի ծիսակարգին։ Աշխարհիկ իշանությունը պիտի հոգա, որ բժշկական կրոնի ժամերգությունը, որը հիմա համընկնոմ է ամբողջ կյանքի հետ, ճշգրտորեն կատարվի։ Այն, որ սա պաշտամունքային պրակտիկա է, ոչ թե ռացիոնալ, գիտականորեն հիմնավորված պահանջ, ակնհայտ դարձավ անմիջապես։ Մեր երկրում մահվան ամենատարածված պատճառը սրտանոթային հիվանդութուններն են, եւ հայտնի է, որ դրանց քանակը կարող է նվազել, եթե մարդիկ ավելի առողջ կենսակերպ վարեին եւ եթե որոշակի սննդակարգի հետեւեին։ Բաց որեեւէ բժիշկ մտքով էլ չէր անցկացնի, որ այդ կենսակերպն ու սննդակարգը, որ ինքը խորհուդ է տալիս պացիենտներին, կարող է դառնալ իրավական կարգավորման առարկա, որ կարող է համաձայն օրենքի որոշվել, թե ինչ է պետք ուտել եւ ինչպես ապրել՝ մեր ամբողջ գոյութունը վերածելով առողջ լինելու պարտավորութան։ Հենց սա էլ արվեց եւ ամեն դեպքում գոնե այս պահին մարդիկ ամենն ընդունեցին անպես, կարծես թե ակնառու պատճառներ կան տեղաշարժման, աշխատանքի, ընկերության, սիրո, հասարակական հարաբերությունների, կրոնական եւ քաղաքական համոզմունքների ազատությունից հրաժարվելու համար։ Հիմա պարզ է, թե ինչես են Արեւմուտքի երկու մյուս կրոնները՝ Քրիստոսի կրոնը եւ դրամի կրոնը, զիջել իրենց առաջավոր դիրքերը, կարծես թե առանց պայքարի, բժշկութանը եւ գիտութանը։ Եկեղեցին պարզ ու հստակ հերքել է իր սկզբունքները՝ մոռանալով, որ սուրբը, որի անունը վերցրել է ներկայիս հովվապետը, համբուրում էր բորոտներին, որ բարեգթության դրսեւորումներից մեկը հիվանդներին այցելելն էր, որ ժամերգությունը կարող է իրականացվել միայն մարդկանց ներկայությամբ։ Կապիտալիզմն էլ իր հերթին, թեկուզ եւ որոշակորեն ընդդիմանալով, բայց հաշտվեց արտադրության կորուստների հետ եւ որոշեց առայժմ դրանք հաշվի չառնել՝ հավանաբար հուսալով, թե ավելի ուշ կկարողանա պայմանավորվել նոր կրոնի հետ, որն այս հարցում կարծես թե պատրաստ է փոխզիջման գնալ։
4) Բժշկական դավանանքը անկասկած խլեց քրիստոնեութունից վախճանաբանական ժեսթը։ Արդեն կապիտալիզմը,աշխարհիկացնելով փրկության աստվածաբանական հարացույցը, մի կողմ նետեց ժամանակների ավարտի գաղափարը՝ փոխարինելով այն պերմանենտ ճգնաժամի վիճակով՝ առանց քավության եւ առանց վերջի։ Ճգնաժամը ի սկբանե բժշկական միտք է, որը «Հիպոկրատի ժողովածուի» մեջ վերաբերում էր այն պահին, երբ բժիշկը պիտի որոշի՝ կհաղթահարի՞ արդյոք հիվանդը հիվանդությունը։ Աստվածաբանները յուրացրեցին այս եզրը, որպեսզի դրանով նշանակեն վերջին դատաստանը, որ տեղի կունենա վերջին օրը։ Եթե նայենք արտակարգ դրությանը, որի մեջ ապրում ենք, կարելի է պնդել, որ բժշկությունն իր մեջ համատեղում է կապիտալիզմի մշտական ճգնաժամը վերջին օրերի մասին քրիստոնեական գաղափարի՝ էսխաթոնի հետ, որի մեջ ընդունվում է վերջին դատավճիռը, իսկ վախճանը միաժամանակ արագանում եւ հետաձգվում է՝ այն կառավարելու անդուլ փորձի մեջ, բայց երբեք չի լուծվում մեկընդմիշտ։ Դա կրոնն է աշխարհի, որը զգում է իրեն ժամանակի ավարտին, բայց այնուամենայնիվ ի վիճակի չէ բժիշկ Հիպոկրատի նման որոշել՝ կապրի՞, թե՞ կմահանա։
5) Կապիտալիզմի հանգույն եւ ի տարբերություն քրիստոնեության՝ բժշկական դավանանքը չի առաջարկում փրկության կամ քավության հեռանկարներ։ Հակառակը, ապաքինումը, որին այն ձգտում է, կարող է միայն ժամանակավոր լինել, քանի որ չար աստվածը՝ վիրուսը, չի կարող մեկընդմիշտ հեռացվել, հակառակը՝ նա անընդհատ փոխվում է եւ ընդունում նոր, ենթադրաբար էլ ավելի վտանգավոր ձեւեր։ Ինչպես երեւում է epidemia բառի ստուգաբանությունից (դեմոսը հունարենում ժողովուրդն է որպես քաղաքական մարմին, իսկ polemos epidemios Հոմերոսի մոտ քաղաքացիական պատերազմի անվանումն է), համաճաակն առաջին հերթին քաղաքական հասկացություն է, որը ուր որ է կդառնա համաշխարհային քաղաքականության կամ չքաղաքականության նոր հիմքը։ Բացառված չէ, որ համաճարակը, որը մենք ապրում ենք, համաշխարհային քաղաքացիական պատերազմի մարմնավորումն է, որը, ամենազգույշ քաղաքագետների բնորոշմամբ՝ եկել է փոխարինելու ավանդական քաղաքացիական պատերազմներին։ Բոլոր ազգերն ու ժողովուրդները հիմա անդադար պատերազմում են իրենց դեմ, որովհետեւ անտեսանելի ու անորսալի թշնամին, որի դեմ պատերազմում են, մեր ներսում է։
Ինչպես բազմիցս տեղի է ունեցել ողջ պատմության ընթացքում, փիլիսոփաները նորից ստիպված են առերեսվելու կրոնի հետ, որն արդեն քրիստոնեությունը չէ, այլ գիտությունը կամ դրա այն մասը, որն ընդունել է դավանանքի կերպարանք։ Ես չգիտեմ՝արդյո՞ք նորի խարույկներ կվառվեն եւ կկազմվեն արգելված գրքերի ցուցակներ, բայց իհարկե նրանց մտքերը, ովքեր կշարունակեն փնտրել ճշմատությունն ու ժխտել տիրապետող սուտը, կհեռացվեն եւ կմեղադրվեն կեղծ նորություններ տարածելու մեջ, ինչն արդեն տեղի է ունենում (նորություններ, ոչ թե գաղափարներ, քանի որ նորություններն իրականությունից կարեւոր են)։ Ինչպես եւ բոլոր արտակարգ իրավիճակներում՝ իրական կամ հորինված, մենք նորից կտեսնենք տգետ մարդկանց, որ կզրպատեն փիլիսոփաներին, եւ ստահակների, որ կփորձեն հարստանալ դժբախտությունների օգնությամբ, որ իրենք են ցանել։ Այս ամենն արդեն եղել է եւ կլինի, բայց նրանք, որ վկայում են ճշմարտության մասին, չեն դադարի դա անել, որովհետեւ ոչ ոք չի կարող վկայել վկայի փոխարեն։
Թարգմանությունը՝ «Գրողուցավի»
Աղբյուրը՝ այստեղ։
