Ես ու նաև դուք մի հյուլեն ենք ծվարած, դեգերած, քանի անգամ մարագներում խեղդված, սովալլուկ, մերկ , երկչոտ-վախեցած, պապանձված մի ժողովրդի։ Ու երբեմն-երբեմն, հաղթահարելով ֆանտոմային ցավերն, ուզում ենք ապրել։
Ես ու նաև դուք , մենք՝ բոլորս, վերածնունդն ենք մի ազգի, որի ամեն մի հյուլեի, ամեն մի վերածնվածի պատմությունը և նման է, և շատ տարբեր։ Ցավը նույնն է՝ հարատև։
Ես ունեմ իմ անունն ու այն կրում եմ մեծ պատասխանատվությամբ ու հպարտությամբ, դու ունես քո անունը՝ հայկական կամ եվրոպական, կամ էլ կարևոր չէ ինչ, դժվար ժամանակներ էին ու խառնվել էին ռուս հեղափոխականներից մինչև նույնիսկ այլ ՝ ավելի «բարեկամ» ժողովրդի անուններ։ Դե մենք էլ՝ օտարամոլ, ու անխղճորեն կնքում էինք մեր երեխաներին այն անուններով, ումից այդ պահին ներշնչվում էինք՝ հեղափոխական , փիլիսոփա, մի պահ էլ ազգային հերոսների։ Իսկ վերջում երևի սերիալներից էինք ներշնչվում, ցավոք։ Անունից բացի ինքնության կարևոր բաղադրիչ է ազգանունը , չէ՞։ Հետո, շատ հետո կպարզվի, որ մենք ազգանուն էլ չունենք, կամ ունենք օտար, այլ լեզուներով ազգանուններ՝ «յան» վերջածանցով։ «Յան»-ը հաստատ է , բայց մեկ էլ մի օր կպարզվի , որ դու ոչ թե Բարսեղյան ես , այլ ՝ Պետրոսյան, բայց ապրել ես որպես վերածնված Բարսեղյան։ Խեղաթյուրել են մեր ազգանունները, հետո էլ մենք ՝ մեր անունները։ Ապրում ենք նույն վայրագություններին ականատես լինելով, դարերն անցնում են, ձեռագիրը նույնն է։ Ես ու մենք ՝ բոլորս , որ ունենք «յան» , «ունց», երբեմն էլ «ունի» վերջածանցով ազգանուններ, կրում ենք մեր միանման, բայց շատ տարբեր պատմությունները մեր ականջներում, մեր գլխում, մտքում ու մեր սրտերում, ու դեռ էլի քանի սերունդ, եթե նույնիսկ պապանձվենք, հիշելու ենք՝ նույնիսկ մեր կամքից անկախ։ Հիշելու ենք մեր գեները, որոնք կրում ենք․կարևոր չէ Պետրոսյան ենք, Արշակունի, թե Փանդունց։
Մենք չենք դադարելու երևանյան հիվանդ լինելուց, չենք կարող հրաժարվել հային բնորոշ գենից, որը կա յուրաքանչյուրիս մեջ, չկա բուժում, բուժումը մեկն է՝ հայ չլինելը ՝ գենետիկորեն։ Սխալմամբ այն անվանել են Միջերկրածովյան տենդ, սակայն ի՞նչ միջերկրածովյան, այս հիվանդությունը խիստ հազվադեպ է իսպանացիների, իտալացիների և հույների շրջանում և անհամեմատ մեծ տարածվածություն ունի Արևմտյան Հայաստանում, Հայաստանում և հայկական բոլոր համայնքներում՝ ասենք, Սան Պաուլոյում բնակվող, իր բնօրրանից տեղահանված մի վերապրածի սերնդի ինքնությունը հիշող, բայց լեզուն մոռացած, թերևս արդեն առանց «յան» վերջածանցի ազգանվամբ Պեդրոյի մոտ։ Հայ է ՝ առանց Միջերկրականի, առանց Երևանի ու առանց «յան»-ի։ Վերջերս այս հիվանդությունն արդեն շատանում է նաև մեր երկու հարևան երկրներում ՝ ծպտյալ հայեր են։ Իսկ մյուս հարևան երկրում չեն էլ գրանցում այդ հիվանդներին ու չեն էլ փորձում գոնե ցավը մեղմել, քանզի հայկական գենի հիվանդությունն է։ Իսկ գենը ժամանակ առ ժամանակ սեղմվում ու լուռ լալիս է ՝ ուղեկցվելով անհասկանալի տենդով։ Հոգիներս լալիս են, որտեղ էլ որ լինենք ՝ «յան» վերջածանցով ազգանվամբ, թե առանց Յան։
Մեր մուտքի միջանցքում, մեր դռան ձախ կողմում ինձ համար շատ հարազատ, առեղծվածային, սարսափի ու դժոխքի ճամփան անցած, բայց ինձ միշտ ոգեշնչող ու մանկական երևակայությունս շարժող մի սնդուկ կար։ Իհարկե, հիմա էլ կա այդ սնդուկը, բայց եղբայրս ավելի շուտ սթափվեց ու հասկացավ դրա արժեքն ու տեր դարձավ պապիկիս ու նրա եղբորը փրկած, հետո նորից կյանքեր պարգևած ու մեզ ստեղծած սնդուկին, այնքան էլ ամուր, ծանր, թե ո՞նց է խեղճ կինը քարշ տվել, շալակել կամ չգիտեմ ոնց, այդ շատ սիրուն ու հեքիաթներում նկարագրած սնդուկը հասցրել այս կողմ՝ դեպի փրկություն, դեպի վերածնունդ։
Գաղթական պապիկիցս մեզ հասած մասունքը սնդուկն է, մեկ դար առաջ Մոսկվայում ուսանելու տարիներին նրա ձեռք բերած գրքերը՝ հիմնականում մեծ իմաստասերների աշխատություններ, տրամաբանությանը և ավելի մեծ քանակով դիվանագիտությանը վերաբերող գրքեր։ Մի մասունք էլ ունենք, նրա անձնագիրն էլ ամենայն սրբությամբ պահվում է հույժ կարևոր փաստաթղթերի հետ, որտեղ նշված է Պետրոսի որդի իմ Արամ պապի ծննդյան օրն ու վայրը։ Այնինչ պիտի ծվարեր սնդուկի մեջ, դեռ էլի պիտի ծնվեր, հետո էլի ծնվեր, հետո էլ Մոսկվայում համալսարանի պետական ավարտական քննության օրը դեռ պիտի ձերբակալվեր ու ազատազրկվեր, հետո պատիժը կրելուց հետո վերջապես նորից ծնվեր, երևի վերջին անգամ․․․ Ու վերջին անգամ ծնված Արամ պապիս անագորույն ճակատագիրը դեռ պիտի շարունակվի արդեն ազատ աքսորում։
Մայրս, որ թախծոտ է ամբողջ կյանքում, ողջ կյանքում ամենայն մանրամասնությամբ հիշում ու այցելում է իր շատ փոքր քրոջն ու եղբայրներին, այսինքն՝ նրանց շատ փոքր շիրմաքարերին։
Նա տանն ուներ միայն մայր, իսկ գերեզմանատանը՝ հայր, եղբայրներ ու քույր։ Ու երբ նրան չէին գտնում տան մոտակայքում, գիտեին՝ որտեղ պիտի փնտրել։ Փոքրիկ մատիկներով ափերի մեջ մի կերպ ամուր սեղմում էր իր հասանելիք քաղցրավենիքը ու շնչակտուր վազում ապերիկների, քույրիկի ու հայրիկի մոտ։ Ու մտքովն անգամ չէր անցնում, որ նրանք հանդերձյալներ են, որոնցից սովորաբար փոքրիկները սարսռում են, երբեմն նույնիսկ մեծերն են խուսափում գերեզմանատներից։ Փոքրիկ ափերի մեջ մի քանի կոնֆետ, երբեմն էլ թխվածքաբլիթ մի կերպ տեղավորելով՝ հևիհև հասնում էր իր շատ սիրելի վայրը։ Հերթով փոքրիկ տապանաքարերի վրա էր դնում անուշեղենը, հետո գրպանից հանում մի քանի մանր խնձոր ու խնդրում, որ ուտեն։ Զրուցում էր, մի երկու բան արտասանում, հետո՝ երգում։ Մորս ամենասիրած վայրն էր գերեզմանոցը։
Մի օր դեռ չէր հասցրել այցելել եղբայրներին, քրոջն ու հայրիկին, երբ սկսեց ինչ-որ բան փնտրել։ Չկար ու չկար, վազեց այգի ու կարծես հեռվից նկատեց իր փնտրածն ու մանրիկ քայլերն ավելի արագացրեց։ Հետո մի ճիչ արձակեց։ Միայն աղեկտուր լացի ձայներ էին լսվում։ Սիրտը կտրտվում էր, շունչը՝ կտրվում։ Այգում քուջուջ անող հավերն ինչ իմանային, թե էդ ինչ էին ուտում իրար հերթ չտալով։ Քնքուշ ու տխուր աչքերով չորսամյա աղջնակը սրտահան էր լինում։ Այդ լացը աղջկական կամակորություն չէր, չքնելու լաց չէր, այսինքն՝ ընդհանրապես մանկական լաց չէր։ Մայրս իր գաղթական ու աքսորյալ հորից մնացած բացի գերեզմանի տապանաքարից ուներ նաև մի շարք չգիտեմ փիրուզե, թե փիրուզագույն հուլունք՝ հոր նվերն էր։ Ու հուլոնքը, որն ամեն գիշեր մորս թաթիկների մեջ էր, հավերը կտցել ու կուլ էին տվել։ Ամեն գիշեր նա համբուրում էր պապիկիս նվիրած հուլունքաշարը , դնում դեմքին, բարի գիշեր մաղթում պապիկիս՝ իր հորը, ու նոր միայն քնում։ Ցերեկը խաղում էր գերեզմանատանը, իսկ գիշերը զրուցում փիրուզե հուլունքների հետ։ Լացը չէր էլ մեղմվում, ընդհակառակը՝ ահագնանում էր։
Տատս, որ միայն ուներ մորս, մի պահ գլխի չէր ընկնում՝ ինչ անել։ Ավելի էր խեղճացել, փոքրիկացել։ Բայց նա ողջ կյանքը ելք փնտրող ու գտնող էր, վազեց խոհանոց, ապա դանակը ձեռքին վազում էր հավերի հետևից։ Նա կայացրել էր իր որոշումը։ Ու այս ամենն ուղեկցվում էր փոքրիկ մայրիկիս սրտառուչ, աղեկտուր լացով։ Տատիկս մինչև ուշ գիշեր հերթով մորթեց բոլոր հավերին։ Մայրս չէր էլ հասկանում, որ իր սրտաճմլիկ լացը կարող էր նման հետևանք ունենալ։ Մի պահ հանգստացավ մայրս, բայց հետո էլ սկսեց հավիկների համար արտասվել։ Տատիկս մորթեց հուլունքը կուլ տված երկու ու կուլ չտված ութ-ինը հավերին, հետո փետրահան արեց բոլորին։ Հերթը հասավ քարաճիկներին։ Ինչ ուրախության ձայներ էր արձակում, երբ քարաճիկներից կտոցով ընկնում էին հուլունքահատիկները։ Տխուր աչուկները փայլփլում էին, հուլունքների կտոցներից նա կարծես վերակենդանանար։ Հա, նման մի բան։
Մայրս էլ գրեթե չի տեսել անընդհատ ծնվող ու մինչև հիմա ապրող իր Արամ հորը, բայց հիշում է, ինչպես ես եմ հիշում իմ բոլոր նախնիներին, զգում եմ մերոնց ՝ սնդուկին նայելով։ Ինչ էին խոսում, կամ ավելի ճիշտ՝ ինչ էին լռում մի ազգ կրթած մեր որբուկ պապերն ու տատերը։ Սնդուկը Թորիկ եղբորս տանն է, ու մենք բոլորս էլ պապիս, նրա մոր, եղբայրների, գլխատված հոր ու մի ամբողջ փրկված ու չփրկված, ապրած ու մեռած, մոռացող ու հիշող ցեղատեսակով այնտեղ ենք՝ մեզ հասած սնդուկի մեջ, որտեղ բոլորս միասին ենք, իրար հետ ու իրարու՝ հարատև, մի ազգ երեվանյան հիվանդներով, բուժում չկա, այսինքն կա՝ գենետիկորեն հայ չլինելը։
Ապրիլը ինձ համար վերածնվելու, հայրենիքը շենացնելու, մեր սիրած գործով կարգին զբաղվելու, սիրելու, հանդուրժելու և վեր հառնելու սկիզբն է։ Իսկ ինձ ապրիլը բազմիցս է վերածնել․․․
Դե, իսկ ես Վեռնոյի «Մայրիկն» անշուշտ կդիտեմ ու էլի երկար- երկար կխորհեմ․․․
