Նվեր հայ ժողովրդին
Արարատյան դաշտի գյուղերից մեկի փողոցներով ամռան տաք, լուսաշող երեկոյին մի ծերունի էր անցնում՝ առջեւից քշելով մի բարձած էշ։
Ծերունին բարձրահասակ էր, ջլուտ, չոր մարմնակազմով․ ալեխառն մորուքը, որը ծածկում էր նրա ամբողջ կուրծքը, այնքան թավ էր ու փարթամ, որ ասես այդ մարմնի ամբողջ հյութը ծառայում էր հատկապես այս մորուքի եւ նույնքան թավ բեղերի խուրձը սնուցանելու։ Շքեղ մորուքի այս շուքին միանում էին նրա թանձր հոնքերը, որոնք երկու կտոր ճերմակ ամպի պես հովանի էին անում դեմքին։ Հոնքերի ստվերի տակ նրա զույգ մանր ու խոր աչքերը հազիվհազ պեծին էին տալիս։ Նա հագած էր զինվորի մի հնամաշ ու կարկատած վերարկու, որ, ըստ երեւույթին, տարիներից ի վեր նրա ուսից ցած չէր իջնում եւ տարվա բոլոր եղանակների միակ ծածկոցն էր, ոտներին ուներ զինվորի մի զույգ թանձր ու կարկատուն կոշիկներ, որ նա դժվարությամբ էր քարշ տալիս աղուրի տաք հողերի միջից, գլխին՝ ոչխարի մորթու մի բրդաթող փափախ, որ էլ ձեւ չուներ։
Նա քայլում էր ծանր ու համր՝ թեթեւորեն հենվելով ձեռքի երկար գավազանին։ Երեւի հեռվից էր գալիս։ Ճամփաների շեկ փոշին ծածկում էր նրա գլուխն ու մորուքը։ Դեմքը արեւավառ էր ու հոգնած։ Նա մերթընդմերթ հետ էր ձգում գլխարկը քրտնաթոր ճակատը սրբելու համար։
Վերջալույսի շեշտակի շողերը տակավին այրում էին, մթնոլորտը բարկ էր ու գետնից բարձրացած փոշին ծավալվում էր երկնքի տակ անշարժ ու լայնածատարած սփռոցի պես։ Խրճիթների ցեխե պատերն ասես թրծված էին արեւի ջերմությունից, ինչպես մի փիթխարի փուռի մեջ, եւ նրանց գորշ, միապաղաղ գույնը ինչ-որ չար, անհույս թանձրույթի տեսք էր տալիս նրանց։ Պատերի ստվերները երկարում էին, եւ տեղ-տեղ դռների առաջ կանայք ու երեխաներ նստոտած էին գետնին մի փոքր զով առնելու համար։ Նրանց կողքին ահագին գամփռները պառկած էին շոգից հեւալով եւ աչքերնին կիսախուփ։
– Գեւո ապերն է, Գեւո ապերը,- շշնջում էին այս ու այն դռան նստած կանայք, հենց որ երեւում էր բիբլիական նահապետի տեսքով այս պարթեւահասակ ծերունին, որ դանդաղորեն քայլում էր իր իշուկի հետեւից՝ ճամփորդական երկար ցուպին հենվելով եւ աջ ու ձախ բարեւում էր հարեւաններին՝ ամեն մեկին մի խոսք, մի հարցում ուղղելով։
– Բարի աջողում, Սոնա քուրիկ, երեխան լա՞վ է։
– Հազար բարի, Գեւո ապեր, փառք Աստծու, լավ է։
Ծերունին ժպտում էր իր անուշ, բարի ժպիտով։
– Բոստանը ջրեցի՞ք, Սանամ քուրիկ,- դառնում էր նա մի այլ տարեց կնոջ։
– Տղերքը ջրի վրա են, Գեւո ապեր։
– Դեհ, լավ է, լավ է,- ասում է Գեւոն ու անցնում։
Իշուկը՝ տան մոտիկությունն զգալով՝ իր քայլերն արագացրեց։ Ծերունին ստիպված էր շտապել։
– Հանդա՛րտ, հանդա՛րտ, այ հայվան, կհասնենք, էլի,- ասաց նա կարեկցաբար։
Իզուր, քանի մոտենում էին, կենդանին նույնքան ավելի էր շտապում, ռունգերը լայն բացած ու փնչացնելով, տնքալով, հեւալով շտապում էր վայրկյան առաջ տեղ հասնել եւ իր թիկունքն ազատել ծանր բեռից։ Եվ իր ճիգերի մեջ կենդանու պոչը ցցվում էր նետի պես, պարանոցը ձգվում ջղայնորեն, գլուխը քաշ ընկնում մինչեւ գետին, ու ականջներն անհուսորեն ու արագ-արագ ծեծում էին քունքերը գլխի փութոտ երերումների հետ համաչափ, մինչդեռ ահագին բեռի տակ գալարվող ոտներն իրար էին խառնվում եւ փոշու ամպեր բարձրացնում։ Կենդանին իրավ խղճալի էր։
– Գեւո՛ ամի, իշիդ զոռը շատ է, ոնց է վզզում, բոյին նայես, չես ասի։
Խոսողը գզիր Հայրոն էր։
– Ջինս մալ է, Հայրո՛, հետեւից չեմ հասնում անիրավ հայվանի։
Գյուղամիջում մի խումբ մանուկներ՝ բռնած երկու հավի շուրջը, ահագին քրքիջ էին բարձրացրել։ Հավերը միաժամանակ կուլ էին տվել սոխի տերեւի մի շիվը երկու ծայրերից ու եկել էին, դեմ առ դեմ կանգ առել, առանց իրար զիջել կամենալու՝ նայում էին իրար հիմարաբար։ Տեսարանն այնքան հետաքրքիր էր ու ծիծաղելի, որ չորս կողմից կանայք, աղջկերք հավաքվեցին նայելու։ Հավերին զատեցին․ ընդհանուր խնդում էր։
Գեւոյի իշուկը հենց այդ ամբոխի մեջ մտավ։ Նրա ցցված պոչը, ահագին, թշվառ գլուխը, փնչոցն ու հեւիհեւ վազելը մանուկների ուշադրությունը գրավեց։ Նրանք քրքջացին, հայ, հույ արին ու մի քանի քար նետեցին դեպի իշուկը։
Ծերունին խոժողռվեց ու սաստեց նրանց։ Մանուկներն ասես դրան էին սպասում։ Նրանք էշը թողին ու դառան տիրոջը եւ ամենքը մեկեն սկսեցին ծերունու հետեւից հանգով կանչել․
– Ղե-ղո՜, Ղե- չո՜, Ղե-ղո՜․․․
Կայծակ էր, որ ճայթեց ծերունու գլխին, աշխարհը փլավ ասես հանկարծական երկրաշարժից։
Նա կանգ առավ քարացած իր տեղում, հոնքերը կիտեց, մռայլվեց ու շուրջը նայեց՝ կարծես ճշտելու համար, թե իրե՞ն են ասում «Ղեղո»։ Եվ, երբ համոզվեց, ճակատն անհուսորեն քաշ ընկավ իր ցուպի վրա ու մնաց անշարժ՝ ասես ամաչելով նայել արեւին, երկնքին, աշխարհին, մինչդեռ մանուկները հետեւից ավելի եւս մոտեցած՝ դեռ շարունակում էին կանչել այդ ծաղրական անունը՝ «Ղե-ղո, Ղե-ղո», որ մի օր անիրավ գյուղը գռեհիկ ու բութ անտարբերությամբ կպցրել էր նրա ճակատին, որպես իր աղքատության ու խեղճության կնիք։
Երեխաների ճիչ ու աղմուկի վրա քնած շները վեր թռան տեղից եւ հռփալով ծերունու վրա վազեցին, որ հանկարծ քնից սթափվածի պես գլուխը բարձրացրեց, մահակը քաշեց թափով եւ առաջին պատահած շան թիկունքին խփեց։ Հարվածը սարսափելի էր, իր սրտի բոլոր դառնությունն ու ցասումն էր այդ մի հատիկ հարվածի մեջ։ Շունը վար ընկավ, ապա վեր կացավ եւ կաղկանձելով փախավ դեպի առջեւի դուռը։ Մյուս շները ցրիվ եղան։ Երեխաները լռեցին սասանված։ Շան կաղկանձյունը դեռ երկար լսվում էր բակի խորքից։ Դռան շեմքին երեւաց մի կնոջ գլուխ, մի զայրացած ձեռքի չանչ բարձրացավ, եւ ծերունին լսեց պարզ ու հստակ իր հասցեին ուղղված նախատական խոսքերը․
– Թաղեմ բոյդ, Ղե-ղո՜․․․
Դարձյալ Ղե-ղո․․․ Արեւն իջավ, իջավ, ստվերները կախվեցին, օրը վերջանում էր, ու ինչ վատ էր վերջանում այս օրը, ճամփաների տանջանք արեւի կիզիչ շողերի տակ։ Քանի՚ դուռ էր ծեծել իր փոքրիկ վաճառքն անելու համար եւ հետո՝ այս օրավերջին՝ այս Ղե-ղո՜ն։
– Նահլաթ քեզ, չար սատանա,- մռմռաց ծերունին ատամների արանքից եւ առաջ անցավ։ Իշուկը չկար։ Նա իր ճամփան գիտեր։ Արդեն հասել էր ու կանգ առել տիրոջ դռանը՝ հեւալով ու փնչացնելով, հետին ոտները չռած, առաջինները դողդողացնելով ծանր բեռի տակ։
Հասավ եւ ծերունին։
– Ալմա՛ստ, Զարդա՛ր,- ձայն տվեց նա։
Դռնից արտորանքով դուրս եկավ մռայլ դեմքով մի տարիքոտ կին, թուխ ու կարճահասակ, թեթեւորեն գիրուկ, բայց արագաշարժ ու ջլուտ։
– Եկա՞ր, Գեւորգ ջան,- ասաց կինը քնքշությամբ։
– Եկա, կնիկ,- եղավ պատասխանը,- արի մեկ էս բեռը անասունի մեջքից ցած բերենք, խեղճ հայվանը հալից ընկավ։
Դռան շեմքին հայտնվեց եւ տասնյոթ-տասնութ տարեկան մի աղջիկ՝ Զարդարը, չոր ու բարձրահասակ, որպես իր հայրը ու թուխ դեմքով, ջլուտ, առնական շարժուձեւով, որպես իր մայրը։
– Հայրի՛կ ջան,- բացականչեց աղջիկը բարեւի փոխարեն։
– Զարդա՛ր ջան, բալա՛ս, էշը քշի ներս, մի բան քցի վրան, քրտնած է, ու խոտ տուր։
Աղջիկը էշը ներս արեց։ ներսում աղջիկը էշն էր խնամում, մայրը՝ ծերունու վերարկուի փոշին թափ տալիս։
Հետո Զարդարը եկավ հոր կոշիկները քաշելու։
– Ի՜նչ ծանր են, հայրիկ։
– Քաշի՛ր, բալա՛ս, քաշի՚ր, ծանր են ապա, «մեջքի բեռ» են անսիրտ խալխի դռներում։
Սովորաբար զվարճախոս, կատակաբան ծերունին, որ անգամ ծանր հոգնության ժամերին գիտեր խնդալ ու յուրայիններին խնդացնել, այսօր մռայլ էր։
Մայր ու աղջիկ իրար նայեցին։ Երեկոյան հացը անխոս անցավ։
2
Այն երեկո ծերունի Գեւոն շատ երկար նստեց բակի դռան թմբի վրա, չիբուխը վառեց ու ծուխը պալան-պալան արձակեց։
Ծխում է ու նայում հեռուն՝ սպասելով որեւէ հարեւանի։ Ասելիք ուներ, գանգատ՝ գյուղից, աշխարհից, սիրտը լցված էր։ Դաշտից դարձողներն շտապում էին, նրան ոչ ոք չէր մոտենում։
Խավարն իսպառ իջավ, գիշեր էր, ու նա դեռ մենակ նստած էր ու խորհում էր իր բախտի վրա, իր կյանքի վրա։
Աղքատ մարդ էր։ Հորից հող, անշարժ կալվածք չէր ժառանգել։ Մշակություն էր անում, վարձկան էր սրա-նրա դռանը, կամ որեւէ ունեւորի բոստանն էր պահում, հասցնում ու իր բաժին բերքը լեռնային գյուղեում փոխանակում էր ցորենով, իր ընտանիքի հացը հայթայթում։
Աղեկ-գեշ ապրում էր, չէր տրտնջում։
Իսկական անունը Գեւորգ էր, նույնիսկ Գեւորգ ապեր, որ գյուղացիք դաձրին Գեւո, ինչ որ նրան բնավ չհուզեց, քանի որ Սարգիսը Սաքո էր, եւ Մխիթարը՝ Մխո, գյուղի սովորություն էր։
Սակայն ծերունին մի օր վրդովմունքով հասկացավ, որ իր հետեւից իրեն Գեւո չեն կոչում, այլ Ղե-ղո , ծաղական ու ստորացուցիչ մի մականուն, ինչպես ճչում էին այսօր մանուկները։
Գիտեր այդ, բայց երեսին ոչ ոք չէր ասել, ամենքը նրան դիմում էին որպես Գեւո ապեր։ Ճշմարիտ է, այդ Գեոն այնքան առհարկի, այնպես թափանցիկ էր, որ տակից երեւում էր Ղե-ղոն, բայց վերջապես արտաքին վայելչության քող կար։ Եվ այսօր աներես երեխաները այդ քողը հետ քաշեցին։
– Շա՛ն ձագեր, շա՛ն ձագեր,- մռմռում էր ծերունին ատամների տակից,- ձեր ծնողները նզովվին։
Գյուղի չարությունը, բնության պես սառն ու անողոք, դաժանորեն ծանրանում էր միշտ թույլերի վրա։ Ունեւորի ու չունեւորի, հզորների ու թույլերի, կարողների ու անճարների աստիճանական էջքի մեջ գյուղը մականունների բաշխումն էլ կատարում է ըստ նյութական կարողության։ Ավազանը չի փրկի, աղքատի, անճարի անունը պիտի ծամածռվի, այլանդակվի եւ իջնի մինչեւ գետին, մինչեւ հող ու մոխիր։
Անհող, աղքատ, մշակ ծերունին Գեւո չէր կարող մնալ։ Դա շատ էր։ Եվ գյուղը անվանեց նան․․․ Ղե-ղո։
Գյուղի այս դաժան արհամարհանքի դեմ միշտ ըմբոստ, սակավախոս, մռայլ Ալմաստը նույնպես վիրավորանքի իր բաժինն ունեցավ։ Ասում էին, որ համաճարակների պահուն նա է «վատ ցավը գյուղ բերում, չար Ալմոն» եւ ատում էին խեղճին։
– Անաստվածներ, անաստվածներ,- մրմնջում էր ծերունին։
Զարդարն իսկ՝ իր միակ աղջիկը, որ Զարդո կոչվեց, հաճախ էր չափվում իր ընկերուհիների հետ այս անարգական Ղե-ղոյի համար, նույնպես անմասն չէր գյուղի ընդհանուր արհամարհանքից։ «Որձ, կռվարար աղջիկ է»,- ասում էին հարեւանները։
Անգամ ծերունու իշուկը, որ գրեթե նրա ընտանիքի չորրոդ անդամն էր, ազատ չէր գյուղի ծաղրուծանակից, երբ անցնում էր գյուղամիջով։ Վտիտ մարմնով, մաշված կողերով, ահագին գլխով խեղճ անասունը իրավ որ անօրինակ էր։ Էշերը սովորաբար տրտում են լինում, բայց այս իշուկի տրտմությունը իմացական մի բան ուներ կարծես, որ ծանրանում էր ծերունի Գեւոյի բախտի վրա։ Եվ հետո, նա շատ քիչ էր զռռում, այն էլ թանձր, խորը հեկեկոցի պես, որ երբեք չէր վերջացնում ու կեսին հանկարծակի կտրում էր ու ձայնը փորը գցում։ Ծերունին աչքի լույսի պես սիրում էր իր իշուկը, միայն դժբախտ էր նրա այդ կիսատ, անօրինակ զռռոցից։
Ու ամեն անգամ, երբ կենդանին սկսկում էր իր անասնական հեկեկոցը, տերը կողքից կանչում էր․
– Հը՛, հը՛, թափդ կտրվի, դեհ քշի մինչեւ վերջը էէ՜, ի՞նչ ես խեղդվում, անտե՛ր։
Եվ իսկույն հետո խղճահարվելով՝ ավելացնում էր․
– Յանի դու էլ մի օր չտեսար, խեղճ հայվա՛ն, ո՞րտեղից զռռաս․․․
Այսպես էր ծերունին ու իր ընտանիքը։ Ու հին պայքար կար այդ ընտանիքի ու գյուղի միջեւ՝ խուլ, քողարկված, լուռ պայքար, որի արտաքին ձեւը այդ թշվառ անունն էր՝ Ղե-ղո՜, իսկ բուն իմաստը աղքատիկ, բարձրավիզ հպարտությունն էր շրջապատող անգիտակից հեգնանքի առաջ։ Ու տառապողը այդ անիրավ պայքարից դարձյալ ծերունի Գեւոն էր, գյուղը անհույզ էր ու անողոք։
Ու նորից հիշեց այսօրվա անցքը։
Ցավից ու վիրավորանքից սիրտն էր պայթում։ Չիբուխը պալան-պալան ծուխ էր արձակում, ու ծերունին, պատի տակ կծկված, խոսում էր ինքն իր հոգու հետ, գանգատ ուներ, գիշերվա քար լռության ու խավարի մեջ խոսք ուներ ասելու, ցավի ու տանջանքի ծար խոսք։ Եվ մարդ չկար, ամայի փողոցից ոչ ոք չէր անցնում, հովն էր շշնջում, խավարը գալարվում պատերի տակ, շներն էին հաչում խելահեղորեն, մի բու էր հեծկլտում ու մի ուշացած սայլ ճռնչում հեռու դաշտերում։
Մենակ էր փողոցում, ու շուրջն ամայի եւ իր հոգու առջեւն էր փռում սեփական կյանքը, ինչպես տրտում մանուկ, որ իր ցավն է լալիս մոր գրկում։ Եվ փոխառփոխ ցասումից ցավի ու ցավից ցասումի անցնելով՝ նա սեփական կյանքն էր քրքրում, ինչպես սուր նշտրակով հին վերքը խառնես։
Ու գլխում մրրիկ էր ցավի ու վիրավորանքի։
Դուրս չգա՞լ վաղն իսկ գյուղամեջ, խորհում էր նա, ծառանալ ողջ գյուղի դեմ, տարիներից ի վեր հոգում մթերված ամբողջ տանջանքն ու ցասումը ճչալ ու պահանջել, որ այլեւս ոչ ոք չհամարձակվի իրեն Ղեղո կանչել։
Խորհում էր․․․ ու անմիջապես աչքին ներկայանում էին հեգնող, բութ ու չար դեմքերը, ժպտուն, նենգավոր շթունքները։ Լսում էր ամբոխի հիմարական քրքիջը եւ քրքիջի միջից հարյուրավոր բերաններից ժայթքող վիթխարի Ղե-ղո՜ն․․․ Եվ այդ ոռնացող, անսիրտ ամբոխի դեմ ինքը մեն-մենակ կանգնած, մենակ ու աղքատ, աղքատ ու անհող, հող ու մոխի՜ր․․․ Ու կծկվում էր իր թմբին, ավելի փոքրանում, ատամները ճռռոցով իրար վրա էր սղմում հին ցավը փշրելու համար։
– Օձն իր շապիկը չի փոխի, Ղե-ղո,- վշվշում էր ծերունին,- դու քո անարգանքից չես ազատվի։ Մկրտությանդ ավազանն է պղծված, ճակատիդ մեռոնը, զուր ես թպրտում բնիդ առջեւ, նզովքը հորիցդ է քեզ բաժին մնացել, հող չունե՜ս, հո՜ղ, ու ինքդ հող ու մոխի՜ր ու հողը քո գլխին․․․
Ու «Ղեղոն» նրան թվում էր իրանից դուրս մի էակ, մի անօինակ, մի անճոռնի հրեշ, որ աշխարհի չարությունը կապել էր իր բախտին, կապել էր իր ոտքին, դրել էր իր արդար ճամփին, որ կողմը դառնում էր այդ հրեշը, իր առջեւն էր իր թշվառությո՜ւնը․․․
Ու զգում էր, որ Ղեղոն անուն չի։ Նա իր խեղճության, իր աղքատության ամենօրյա երեստվանքն է։ Ղեղոն իր ծանր, իր թանձր կարկատած կոշիկներն են, որ անծայր, փոշոտ ճամփաներին կատղած շան պես իր ոտներն են կրծոտում տարիներից ի վեր ու մինչեւ մահ պիտի կրծեն։ Ղեղոն իր տասը տեղից կարկատած, գզգզված վերարկուն է, որ ո՞վ գիտի՝ երբ, ուր, որ սպանված զինվորի վրայից է հանել վաճառողը։ Ղեղոն իր այս ցածրիկ, մրոտ, ողորմելի խրճիթն է, ուր ձմռանը բոլոր ցուրտ հողմերն են խաղում, սառնամանիքներն են ճարճատում, ու աշնան, ու գարնան անձրեւներին առաստաղից սեւ կաթիլներն են ծորում սեւ հոգսերի պես։ Ղեղոն իր թշվառ, տանջված իշուկն է՝ կողերը սղմած, պոչը ցցված ահագին բեռի տակ, կիսաքաղց ու տրտում կենդանին, որ գոռալն իսկ մոռացել է։ Ղեղոն իր ամբողջ սեւ գոյությունն է, իր կյանքը, իր ընտանիքը։
Խավարն իջավ, իջավ, արար-աշխարհ պատեց։ Ուշացած հետին սայլերը բարիքով բարձած, ճռնչալով գյուղ հասան ու այս-այն դռան կանգնեցին։
– Քո դռանը միայն էշն է կանգնում, Ղեղո ես, ապա ինչ,- նորից վշվշաց ծերունին։
Գիշերն առաջացավ, աստղերը թարթում էին երկնքից։ Ծերունին տակավին իր տեղում էր, չիբուխը ձեռքից բաց էր թողել, գլուխը հետ ձգած պատին, քարացած՝ որպես արձան, հայացքը տարածության մեջ, նայում էր տիեզերքին, սփոփանք էր փնտրում՝ ամբողջ իր չարքաշ, անարգված գոյության մութ առեղծվածի լուծումը, պատասխանը։
Հեռու, փողոցի ծայրին մարդկային մի ստվեր երեւաց, որ մոտեցավ ու անցնում էր Գեւոյի առջեւից։ Ծերունին ճանաչեց՝ Չալոնց Սաքոն էր կամ Բեղլու Սաքոն, ինչպես կոչում էին նրան գյուղում իր թավ ու խրոխտ բեղերի համար։ Միջահասակ մարդ էր, գլխին թաշկինակ կապած, ոտքերը քշտած մինչեւ ծնկները ու բոբիկ եւ ուսին՝ բահ։ Ըստ երեւույթին, ջուր անելուց էր գալիս։ Գեւոյին թվաց, թե նա անցնում է չտեսնելու տալով իրեն, ուստի ինքը ձայն տվեց իր տեղից։
– Բարի իրիկուն, հարեւան Սաքո՛, Աստծու բարեւին ի՞նչ եղավ, տնաշեն, որ անցնում ես բերանդ փակ, ինչպես փոխինդ լցրած։
– Բարի իրիկուն, վա՛հ, դո՞ւ ես, Գեւո ապեր, չտեսա, հոգնած եմ, ողջ օրը ջրի վրա էի․․․ Գիտես, էլի, հազար ցավ ու դարդի տեր ենք․․․ Մեր քյասիբությունը պիտի քաշենք։
Վերջին խոսքերը Սաքոյի շրթունքին մի տեսակ նազանք էին, նա ոչ միայն աղքատ չէր, այլ գյուղի հարուստ զոռբաներից մեկն էր։ «Աստծու կրակի տերն է»,- ասում էին նրա համար գյուղացիք։
– Արի, հարեւան Սաքո, արի մի չիբուխ քաշենք,- ասաց Գեւոն ընտանեբար եւ սկսեց չիբուխը պատրաստել։ Սաքոն մոտեցավ, նստեց, մինչդեռ կայծաքարը Գեւոյի ձեռքում ցոլքեր էր արձակում՝ վայրկենական փայլով լուսավորելով նրանց դեմքերը։ Չիբուխը վառեց, Գեւոն երկու ուժեղ կում արեց, ապա հարեւանին պարզեց։
– Եկար էլի, լավ, որ գոնե մեկն եկավ․․․ արար-աշխարհ անապատ է,- խոսողը Գեւոն էր։
Սաքոն լսում էր զարմացած, կատակասեր ծերունուն նա երբեք այդպես տեսած չէր։ Գեւոն այսօր տարօրինակ էր երեւում նրան։
– Հը՞, ի՞նչ կա, քեֆդ խարաբ է երեւում,- ասաց Սաքոն՝ ձեռքով ծերունու ուսին տալով,- ո՞վ է իշիդ թոշ ասել։
Կատակը տեղին չէր։ Գեւոն շեշտակի նայեց նրան ու հանկարծ հարցրեց հուզմունքով․
– Իմ անունն ի՞նչ է, հարեւան Սաքո։
– Վահ, էդ էլ խո՞սք է․․․ Գեւո ապեր։
– Հա, Գեւո ապեր, գեղի իշխան Սաքո, ապա էս քամբախ գեղը տեր չունի՞․․․ օրը ցերեկով շան լակոտները կայնեն երեսիս Ղե-ղո պոռա՞ն․․․ Էլ ոչ պատիվ ծերության, ոչ պատկառանք մազ ու մորուքին։
– Վահ, քո տունը շինվի․․․ Ես էլ ասեմ, թե ինչի՞ է քեֆդ խարաբ։ Գեւո ապեր, երեխաների ձեռքի՞ց ես տրտում․․․
– Երեխաները մեծերից են լսել․․․ ախր հայ քրիստոնյան ավազանից է դուրս գալիս, մեռոնած ջրից, մի սուրբ անունով, ապա Ղեղո էլ անուն լինի՞․․․ Աստված չի վերցնի ախր․․․ Էս գեղը տեր չունի, էս գեղը հոգի չունի․․․
– Սիրտդ լեն պահիր, Գեւո՛ ապեր, մարդու պատիվը անունին չի կապված։
– Անունը պատվին է կապված, Սաքո՛ ախպեր։ Ախր Ղե-ղո եմ, քանի որ պատիվ չունիմ, քանի աղքատ եմ, դռների մշակ։ Էս գեղը հոգի չունի, կռապաշտ է, թե չէ որ հոգի ունենար, ես էլ մի կտոր հողի տեր կլինեի քեզ պես, խալխի մշակը չէի լինի․․․ անհոգի է գեղը, ասում եմ, կռապաշտ։
Նրա ձայնը դողում էր հուզմունքից։ Սաքոն նրա համար ողջ գյուղն էր, ողջ աշխարհը, եւ նա ցասումով թափում էր կրակե խոսքերը։
Սաքոն փոշմանել էր այս զրույցի համար։ Գեւոյի խոսքերը ասես հենց իրեն էին վերաբերում եւ ո՛չ գյուղին։ Առիթ էր փնտրում օձիքը թափ տալ, հեռանալ։
– Գեւո ապեր, դե դու իմաստուն մարդ ես․․․ աշխարհ ես տեսած, չար ու բարի տեսած, դե գիտես, որ աշխարհի կարգն է, ունեւոր էլ կլինի, չունեւոր էլ․․․ Բախտի բան է, աշխարհը գիտես, չարխի ֆալագ է, մի օր չարխը իմ կողմն է, մյուս օրը քո կողմը կդառնա․․․
– Չի դառնա,- հանկարծ լսվեց մի ձայն հեռվից։
Երկուսով էլ միաժամանակ ձայնի կողմը նայեցին։ Մեկը գալիս էր մութ փողոցով օրորվելով ու խոսում էր ինքն իր հետ․
– Չի դառնա՝ ասում եմ․․․ Հը՜, գելն ու գառը զրույցի են նստած․․․ աստվորի բանը էսպես է, էսպես էլ կերթա․․․ Ադամորդին էլած-չելած մեկ հաշիվ է․․․ Մեկը գել է, մեկը գառ․․․ մեկը մեկին պիտի ուտի․․․ Թե խելոք ես, խաբար տուր՝ որը կուտի, հի, հի, հի։
Ու խոսողը, նստած երկու գյուղացիների առջեւ կանգնած, քրքջում էր։
Բնոն էր՝ գեղի պահապանը, որ իսպառ հարբած՝ նոր էր դուրս եկել միկիտան Հակոյի գինետնից։
– Հա, էն ի՞նչ ասացիր,- շարունակեց Բնոն իր ահագին մահակին հենված,- «չարխը կդառնա՞»․․․ Հի, հի, հի․․․ չի դառնա չարխը․․․ Հլա որ ձեր թաղումն է դառնում․․․ մեինչեւ որ․․․ մինչեւ որ Բեղլու Սաքո, իշխան Սաքո, չարխը քոնն է, քշի՛, քշի՛․․․ Աստվորի բանն է, ադամորդին էլած-չելած․․․
– Բերնիդ ծակը կորցրել ես,- զայրույթով ընդհատեց Սաքոն ու ոտքի ելավ,- գեղի պահապանն ես ու հարբած, կեցիր էգուց քո հախիցը կգամ,- նա բահը առավ ու հեռացավ։
– Բարի գիշեր, Գեւո ապեր,- լսվեց Սաքոյի ձայնը խավարի միջից։
Բնոն երկար, երկար խնդաց հետեւից։
– Բնոն էլ էլած-չելած մեկ հաշիվ է, բանիդ կաց․․․ դուն էլ, ցնդած հալիվոր, էլած-չելած մեկ հաշիվ ես։ Աստվորի բանն է էսպես․․․ Գնա, քնիր․․․ Գնա, քնի՛ր․․․ ես գեղը կպահեմ․․․ Էհ, պահեմ, չպահեմ, չեն ազատվի, աստվորի վերջը փուչ է, բոլորի ճամփան մեկ է․․․
Հարբեցողը քրքջալով առաջ անացավ, հեռվից լսվում էր նրա մահակի ձայնը եւ անկապ բացականչությունները։
Գեւոն նորից մնաց մեն-մենակ իր թմբին, ինքն ու իր չիբուխը, որ հանգել էր վաղուց ու մեղմիվ շշնջում էր․
«Մեկն աստվորից դուրս, մեկը աստվորի տերը, նրանց մեջ դու տեղ չունես, Ղե-ղո»։
– Ալմաստ, այ Ալմաստ, քնա՞ծ ես,- կանչեց ծերունին։
– Հրամմե, Գեւորգ ջան, քնած չեմ,- լսվեց կնոջ ձայնը ներսից։
«Գեւո՜րգ, Գեւո՜րգ, խեղճ կին, դու մենակ ես ողջ գյուղի դեմ»,- մրմնջաց ծերունին։
– Զարդարը քնա՞վ,- նորից հարցրեց Գեւոն։
– Չէ, նա էլ նստած է, կար է անում։
– Ներսը տոթ կլինի, այ կնիկ, դուրսը զովացավ։
Մենակությունը ճնշում էր ծերունուն։ Մայր ու աղջիկ դուրս եկան, ծերունու երկու կողմում տեղ բռնեցին, եւ նրանց գլուխները կռացան ծերունու ուսերին։
– Հայրի՛կ ջան, հայրի՛կ,- շշնջում էր աղջիկը անհուն քնքշությամբ՝ հոր պարանոցին փարելով, մինչդեռ Ալմաստը լռելայն սրբում էր արցունքները։
Մայր ու աղջիկ լսել էին Գեւոյի զրույցը Սաքոյի հետ․․․ Գիտեին նրա վիշտը։
Աստղերը թարթում էին վերից։ Երկինքը հորանջում էր անհունորեն։ Գիշերվա հովը սլսլում, նրանք ավելի ու ավելի սղմվում էին իրար, եւ երեք քույր հոգիներն ի մի էին ձուլվում չար աշխարհի դեմ։ Հեռուն լսվում էր Բնոյի ձայնը․
– Աստվորի վերջը փուչ է․․․ Ադամորդին ելած-չելած մեկ հաշիվ է․․․
3
Ամբողջ այդ ամառն ու աշունը Գեւոն ապրում էր ներքին, ծածուկ խռովքի մեջ։ Գյուղամիջի անցքը խորտակել էր նրան։ «Ղե-ղոն» գիշեր-ցերեկ զրնգում էր ականջին, ու երբեք այդ աստիճան ուժգնորեն չէր զգացել գյուղի բութ, անտարբեր ու խորը չարությունը եւ իր անհուն խեխճությունը։
Հողի վիշտն էր մաշում նրան, կրծում իր հոգին։
Հասավ ձմեռը։ Ձյունը լավ էր․ դաշտերի միապաղաղ, ճերմակ ամայությունը իր տակ թողեց նաեւ Գեւոյի վիշտը։ Հետո գյուղը սաքուներն իջավ, իսկ սաքուն ամենքի համար էր, Գեւոն էլ այնտեղ իր տեղն ուներ, մի փոքր վար մյուսներից, բայց վերջապես ծեր մարդ էր, մի անկյուն ուներ, խոսող, խնդացող, հորդող ամբոխի մեջ մի շունչ էլ նա էր։ Վերեւում, բուխարու կրակի մի կողմում բազմում էր Սարդարը, մյուս կողմում՝ Բեղլու Սաքոն, հետո՝ Բոզիկենց Քյալաշը, նրա դեմ առ դեմ՝ Դաղբաշոնց Թունին, ու այսպես պատվով ու կարգով՝ մինչեւ Գեւո ապերը։ Եվ իր այս խոնարհ տեղից երբեմն Գեւոն բարձրանում էր ամենքից, ճնշում ամենքին իր իմաստությամբ։ Ոչ ոք կարող էր նրա պես պատմություններ անել սրամիտ ու հետաքրքիր, հնուց մնացած ավանդական զրույցներ, հերոսական առասպելներ՝ մերթ հուզիչ, մերթ սարսռալի ու միշտ հրապուրիչ։
Ամբոխը գլուխը քաշ լսում էր լուռ։
Գեւոն հպարտ էր ու երջանիկ։ Նա նայում էր շուրջը՝ կարծես ասել կամենալով․
«Ղե-ղո հաա՜․․․ դե ձայն տվեք, էէ՞․․․ կռապաշտներ․․․»։
Ձմեռը լավ էր։
Գարունը հասավ։ Մայր երկիրը վերստին իր բեղուն կուրծքը բացեց եւ բումունք արձակեց։ Ստեղծագործող, վիթխարի տնքոց էր արեւի տակ։ Գյուղը նորից եռաց ու դաշտ գնաց։ Գեւոն անմասն էր, նա մերժված, խորթ զավակն էր․․․ Ու դաշտերից, արտերից, արոտներից հողի վիշտն էր բարձրանում մշուշի պես ու նրա խղճուկ սրտի վրա նստում։
Եվ այդ օրերին, երբ էշն առաջն արած, ծերունի Գեւոն անցնում էր դաշտերով, երբեմն կանգ էր առնում, նայում գյուղացիների աշխատանքներին, գութանի խորը ակոսներին, եզն ու գոմեշի ճկռող ամոլներին, հոգին թունդ էր ելնում, շեղում էր ճամփան, մոտենում, բարեւ տալիս, քայլում էր գութանավորի հետեւից, ձայնակցում էր հոտաղների երգերին ու հրահանգ տալիս նրանց մաճկալի փոխարեն։
– Ա՛յ տղա, ղեկը քշի՛, ղեկը՛, կարմիրին զոռ տուր, տոո՜,- կանչում էր Գեւոն, ասես գութանի տերն ու ղեկավարը ինքը լիներ։
– Ասա՛, Գեւո ապե՛ր, ասա՛, էս տղերքին շնորհք սովորեցրո՛ւ,- կոչում էր մաճկալը ժպտալով։
Ծերունին ոգեւորվում էր։
– Ա՛յ տղերք, հորովելը զլեցեք, անասունները խաղ կսիրեն,- կանչում էր նա ու ինքն առաջինը սկսում հորովելը։
– Մեկ մաճն ինձ տուր, ախպե՛ր,- դառնում էր նա մաճկալին։
Եվ ծերունին, մաճը բռնած երկու ձեռքերով, կանչն ու հրահանգները կրկնապատկում էր, թափ տալիս հոտաղներին, ամոլներին, ակոսը բացում՝ հրճվանքով անձնատուր մի անուշ երազի, մի սիրուն պատրանքի։
Թողնում էր մաճը հաղթական ու քրտնաթոր, կռանում էր, մի բուռը խոնավ հող վերցնում, հոտոտոմ, արեւին ցույց տալիս։
– Ի՜նչ հող է, բրինձ, բրինձ․․․ մարդ ուզում է ուտի։
Ու նորից էշն առաջն արած՝ անցնում էր դաշտերով, լիքը կրծքով շնչելով արտերի ու մարգերի բուրմունքը ու հարբածի պես ինքն իրեն խոսում․
– Վա՜խ, Աստված, վա՛խ, վա՛խ, մի կտոր հող էլի՜․․․
Ամառը, երբ հասած արտերի ոսկե ծովն էր ծփծփում ու հունձն էր սկսվում, ծերունի Գեւոյի ծածուկ վիշտը դառնում էր անասելի տանջանք։ Բնության ազատ պարգեւի այդ բաշխումի օրերին զրկանքի զգացումը, որպես մի դաժան անիրավություն մտրակում էր նրա հոգին։ Երբ արար աշխարհ լիանում էր այդ ոսկու ծովից, ինչպե՞ս է, որ ինքը ողջ կյանքը օտարի դռներից է շորթել իր հացը՝ անարգական Ղե-ղոն ճակատին։ Խորհում էր նա արտերի միջով անցնելիս իր թշվառ իշուկի հետեւից։
Ու հնձվորներին տեսնելիս վերստին աշխատանքի հմայքը քաշում էր նրան, հնձված ցորենի բուրմունքն էր հոտոտում որսը փնտրող ծեր առյուծի պես, պատրանքին փարում ու ասես երազի մեջ, թողնում էր ճամփան ու էշը, մոտենում հնձվորներին։
– Բարի աջողում, մեջքերիդ զորություն,- կոչում էր նա։
– Հազար բարի, Գեւո ապեր,- լինում էր պատասխանը։
– Հը՛, հուձը լավ է, Աստծու աչքը վրան։
– Փառք Աստծու, լավ է։
– Զարկե՛ք, զարկե՛ք, տղե՛րք ջան,- կանչում էր Գեւոն,- թեւերդ լեն բաց արա՛, ա՛յ տղա, նշանածիդ ո՞նց պիտի գրկես։
Ընդհանուր քրքիջ։
– Սրան նայիր, սրան, տո՛ տղա,- դառնում էր նա մյուսին,- մեջքդ ի՞նչ ես օրորում, քեզ աղջիկ տվողին ինչ ասեմ, մեկ մանգաղդ ինձ տուր։
Գեւոն առնում էր մանգաղը, շարքի առաջն ընկնում, մարգը դեմ անում, հնձում թափով քանի մի խուրձ։
– Այ թե ոնց կհնձեն,- կոչում էր նա դադար տալով։
Հնձվորները ժպտում էին։
– Գեւո ապեր, մեջքդ պինդ է, դեռ զրինգ ես։
– Ձեր ջահելությունն իմը պիտի լիներ, որ տեսնեիք հունձը։
Ու նորից գավազանը վերցնում, հեռանում էր ծերունին, բնության ծով բարիքի միջից անցնում էր սրտաբեկ ու անմասն իր իշուկի հետ, ու թվում էր, թե արտ-անդաստան, դաշտ ու քարեր, հոտաղ ու հնձվոր ողջ խոսքերը մեկ արած՝ իր հետեւից Ղե-ղո են կանչում։
Պատրանքը ցրվում էր, ու անհույս անճարությունը նորից խեղդում էր իր հոգին։
– Մարդ լինես հողածին ու մեռնես հողին կարո՜տ, վա՛խ, Աստվա՜ծ,- մրմնջում էր նա։
– Հը՜, ի՞նչ կասես, հայվան,- դառնոմ էր նա իշուկին,- դաշտերը տեսա՞ր, ինձ ու քեզ բան չի հասնի․․․
Եվ իշուկը տրտում, փոքրիկ իշուկը քայլում էր տկտկալեն փոշիների միջից եւ իր խոշոր, մռայլ գլխի ցնումներով ասես համաձայնոմ էր տիրոջ հետ, որ իրենք բաժին չունեն այս անիրավ աշխարհի առատ սեղանից։
Այդպիսի օրերը ծերունին տուն էր դառնում սրտաբեկ ու գլխիկոր։ Չիբուխը լցնում էր, վառոմ, ծխում էր, ծխում անընդհատ ու լուռ։ Անպատասխան էր թողնում կնոջ ու աղջկա հարցումները եւ եթե նստած էր դռանը, դրսում, անցորդներին խոսք չէր ուղղում ու բարեւի էլ չէր սպասում։
Աշխարհից ծածուկ խորունկ վիշտ ուներ Գեւոն՝ հողի վիշտը։ Անիրավ գյուղը հասկանալ չէր ուզում այդ։
– Ի՞նչ արժե մի կտոր հող տալ մի չունեւորի,- վշվշում էր նա, ու հոգին լի էր դառնությամբ գյուղի դեմ։
Ու միտքը գործում էր թափով։
Դժվարին առեղծված էր․ լուծում պետք էր։
-Ո՞ւր ճարել մի կտոր հող, ինչպե՞ս ճարել,- մտմտում էր ծերունին։
Հո՜ղ, ա՜րտ, քանի ուժ կա բազուկնեում, քանի լույս կա աչքերում։
Անհնարին է այսպես մեռնել, գերեզմանի վրա ի՞նչ կգրեն․
«Անհող մեռե՞լ, Ղե-ղո՞․․․»։
Չէ, անկարելի է այսպես մեռնել, ա՜րտ, ա՜րտ․․․
Իր բոլոր էությունն այժմ դառնում էր այդ մի հատիկ բառի շուրջը։ Ու դաշտերը պրպտեց, անմշակ, լքված տափերը դիտեց։ Իր հոգին աղերսում էր երկրից մի անկյուն, ուր կարողանար իր ծեր ճակատի քրտինքը թափել։
Եվ մի օր գարնանը, հեռավոր դաշտերում, քարքարոտ բլուրների ստորոտներում գյուղի երկու մեծ առուների միացման տեղում երեք հոգի երեւացին՝ ծերուկ Գեւոն, իր կինն ու աղջիկը, տրտում իշուկն էլ մի կողմում արածելիս։ Ամայի, եռանկյունի մի տափ էր այն, որ փուշ ու տատասկ էր բուսնում եւ վառելիքի ծառայող, վայրի մացառներ միայն։ Աղաշատ, անպետք հող էր։ Բայց հնար էր այդ հողը քաղցրացնել, եթե երկու տիղմով բարեխառնվեր։
Դաժան, անհույս աշխատանք, որ գյուղում ոչ ոք չէր հանձնառել, եւ տափը մնացել էր լքված, անմշակ։ Ահա այստեղ էր Գեւոն վճռել իր արտը ստեղծել։ Մի ամբողջ տարի տեւեց այդ աշխատանքը։ Գյուղացիք դիտում էին հեգնական կամ թեահավատ ժպիտով, չար կատակների, ծաղրի նյութ էր «Ղե-ղոյի արտը»։ Ամեն մի դժվարին գործ այդ տարի կոչվում էր «Ղե-ղոյի արտ»։ Ում սայլն էր կոտրվում կամ կովը մոլորվում, ում կինն աղջիկ էր բերում, կամ արտը կարկուտ ծեծում, ասում էին՝ եղավ «Ղե-ղոյի արտ»։
Ծերունին սակայն չհուսահատվեց։ Իր կնոջ ու աղջկա հետ ամայի, չոր տափի փուշ ու տատասկը քաղեց, քարերը հավաքեց, մեջքով առուների եզրի տղմոտ հողը կրեց, փռեց տափի երեսը, դար ու թումբերը հարթեց, փոսերը լցրեց ու բացեց մի հարթ, եռանկյունի հրապարակ՝ փորփրած, փխրուն հողով։
Ծերունու եւ յուրայինների ծնկները մաշվեցին, եղունգները փշուր-փշուր եղան, մատները փշերը կրծոտեցին, եւ կրունկները՝ տատասկները։ Ու այդ գնով նա շորթեց բնությունից «իր արտը» ու կանգնեց գլխին, խորունկ շունչ առավ։
Հրա՜շք էր․․․
Եվ այդ հրաշքն իսկ զինաթափ չարեց գյուղին։ «Ղե-ղոյի արտը» այնքան փոքր էր, այնպես ծիծաղելի, հազիվ կես օրավար, եւ հետո՞, ո՞վ գիտե՝ բան կբուսնի՞ այնտեղ․․․ Փողոցներում, հրապարակներում, դաշտերում վեճ ու զրույցի նյութ էր Ղեղոյի արտը՝ կբուսնի՞, թե՞ չի բուսնի։
– Տակը աղի հող է,- ասում էին ոմանք,- ոչինչ չի բուսնի, աղը կկտրի։
– Կբուսնի, ինչպես չէ՛,- ասում էին ուրիշները հեգնորեն,- ցորեն ցանի, տատասկ կստանա, գարի ցանի՝ փուշ։
Խնդում ու հեգնանք այդ թշվառ արտի շուրջը։
Խուլ եղավ Գեւոն, չլսեց չարախնդած գուշակությունները, արտը ցանեց՝ իր սեփական արտը, առաջին անգամ իր կյանքում սերմ ձգեց։
– Այս մեկը երկնքի թռչուններին, Տե՜ր։
Ու Գեւոն երկյուղածությամբ առաջին բուռ ցորենը ցանեց երկնքի երեսին։
– Այս մեկն էլ չունեւորներին, մուրացիկներին, կարիկուրբաթներին։
Ու Գեւոն ձգեց երկրորդ բուռը ոսկեգույն հատիկների։
– Այս մեկն էլ․․․ ինչ ասեմ, Տե՜ր․․․ դարձյալ քեզ, քե՜զ, քե՜զ․․․ ցավից, չոռից ու մեկ էլ էն զուլումից՝ զուլումը կարկուտն էր, որի անունը խուսափում էր արտասանել, հա, էն զուլումից ազատ պահես։
Ու նա ձգեց երրորդ բուռը։
– Օրհնյա՜լ է Աստված,- ասաց եւ շարժվեց սեւ ցելի մեջ՝ աջ ու ձախ տալով շեկ ցորենը առատ բուռներով։
Ցանեց ու գնաց։
Սպասումի օրեր էին՝ դժնդակ սպասումի։
– Կբուսնի՞, թե՞ չի բուսնի․․․
Եվ որքան շատ էին նրանք, որոնք կսգվորեին, եթե բուսներ, եթե «Ղե-ղոյի արտը» կանաչեր։
Ամբոխները չեն սիրում, որ փոշիների մեջ սողացողը ոտքի ելնի, բարձրանա։
Չարությունն ու չկամությունը եռացող կաթսայի պես ֆշֆշում էր չորս կողմում հոգիների մեջ։ Գեւոն աղոթում էր ու սպասում հսկումի օրերով ու գիշերներով։
Եվ «Ղե-ղոյի արտը» հեռու դաշտերում, աշնան անուշ արեւի տակ, իր գաղջ ծոցում գուրգուրում էր հատիկները ու ժպտում արեւին ու երկնքին։
շարունակությունը՝ այստեղ
1 thought on “Ավետիս Ահարոնյան/Ղեղոյի արտը(1)”
Comments are closed.