Երկու պատմվածք հայրիշխանության մասին/Վարդան Ջալոյան

Երկու պատմվածք իմ ուշադրությունը գրավեց․ մեկը Արփինե Վարդանյանի «Ուժը», մյուսը՝ Դիանա Մելիք-Սարգսյանի «Երեք հացը», երկուսն էլ՝ տպագրված «Գրողուցավում»։

Ա․ Կնոջ ուժը

Արփինե Վարդանյանի «Ուժը» պատմվածքը հայկական սովորական ընտանիքի մասին է․ «Չի սիրում, գիտեմ։ Ես էլ իրեն, բայց համատեղ կյանքով սովորել ենք իրար հետ յոլա գնալու ու իրար չսիրելով ապրելու չգոյությանը»։ Ինչպես շատ ընտանիքներում, ծեծը ներկա է․ ««Թքե՛մ երեսիդ»,- մի անգամ գոռացի ուղիղ աչքերի մեջ նայելով, բարձրացրած բռունցքը մի պահ օդում քարացավ, աչքերը մեխվեցին մի կետում, բայց հաջորդ վայրկյանին  թափով հարվածը իջավ մեջքիս։ Ցավից գալարվեցի, բայց հետո հայացքը հիշելով ներքին բավարարվածություն էի զգում, ուժ»։

Ըստ սոցիոլոգիական հարցումների Հայաստանում ամեն մի վեցերորդ կին ենթարկվում է տարատեսակ բռնությունների։ Գենդերային բռնությունը որպես կեցության նորմա են ընդունում հարցված կանանց 37%-ը, իսկ նրանց 48%-ը պաշտպանում է սոցիալական վնասակար/պատրիարքալ, անհավասար նորմերն ու ավանդույթները։

Հավանաբար այդ պատճառով  Հայաստանում գերիշխողը, ըստ Գորան Տերբոռնի դասակարգման, նեոպատրիարքալ հարաբերություններն են։ Նեոպատրիարքալ հասարակություններում կանայք զրկված են ինքնավարությունից և հանրային դաշտ մուտք գործելու հնարավորությունից, նրանք կարող են օգտագործել միայն մասնավոր իշխանության թաքնված լծակները՝ մանիպուլյացիան։ Բայց  առաջանում են գենդերային իշխանության նոր տարբեր կոնֆիգուրացիաներ։

Պատմվածքը կնոջ ուժի մասին է։ Արական սեռը «ուժեղ» սեռն է, կանացի սեռը՝ «թույլ»։ Ուրեմն ո՞րն է թույլերի ուժը։ Հերոսուհին համարում է․ «Ճիշտ էր։ Ես լսող հարս չէի լինելու։ Ու այդ մտքից ուժ զգացի, անբացատրելի ներքին ուժ, ուժ, որը այնքան ուժեղ էր մեջս խոսում, որ հանկարծ աշխարհը թվաց նեղ, անճար ու թույլ։ Հա՛, ես անճար ու խեղճ չէի ու չեմ»։ Կան կանոններ, որ գրում են «ուժեղները» և կա օպորտունիստական վարք, որը «թույլերի» ուժն է։ Ենթարկված լինելով՝ այն «հնազանդ մարմին» չէ (Միշել Ֆուկո): Պատմվածքը վերաիմաստավորում է «թույլերի» մասին պատկերացումը։ Ներկայացնելով «թույլներին» որպես ստեղծագործական վերահամադրողներ և գյուտարարներ, նուրբ մանիպուլյատորներ և ձևացնողներ, հաջողությամբ, բայց աննկատ և հաճախ ակամա խարխլելով գերիշխանության ապարատը (այդպես է տեսնում թույլերի մարտավարությունը Միշել դե Սերտոն)։

Միշել դե Սերտոն այդ պրակտիկաներում տեսնում է ստեղծագործական տարր, որը բաղկացած է համակցելուց (bricolages), իմիտացիայից և տարածական մանևրումներից, որպեսզի «գողանան» և յուրացնեն կորցրած իրավունքների կամ ազատությունների մի մասը։ Դե Սերտոն որպես ռազմավարություն մատնանշում է գործողության այն եղանակները, որոնք բնորոշ են ուժեղներին, իսկ թույլերին՝ որպես մարտավարություն: Բանակը ռազմավարություն է, պարտիզանը՝ մարտավարություն։

Ըստ նրա մարտավարության մեկնարկային կետը հարմարվողականությունն է, լինի դա հակառակորդի ուժային վեկտորի, շրջակա միջավայրի հետ նախնական միաձուլումը, թե տարբեր տեսակի ձևանալը, միմիկրիան, ներառյալ օրենքի տառին ցուցադրական հավատարմությունը: Հերոսուհին գիտե պարտիզանական պայքարի մարտավարությունը։

Դասական հայրիշխանական համակարգում կանայք ենթակա են բոլոր տղամարդկանց և ավագ կանանց։ Կնոջ համար արժեք ձեռք բերելու միակ միջոցը արու սերունդ տալն է: Կանանց իշխանությունը ցիկլային է, և կինը իշխանություն է ձեռք բերում ընտանիքում, երբ դառնում է սկեսուր և վերահսկում երիտասարդ կանանց, հատկապես իր հարսին:

Պատմվածքում այդ ցիկլը տպավորիչ է ներկայացված․ «Կիսուրս այն ժամանակ ջահել, շերեփը ձեռքը ուժեղ կնիկ էր, կասկածանքով նայեց ինձ ու հոգոց հանելով ասաց․ 

-Հորդ ու մորդ չլսեցիր՝ տղիս առար, դու ինձ լսող հարս կլինե՞ս, օղու՛լ։

Գլուխս կախեցի, դեռ մի մատ էրեխա էի, բայց կանացի բնազդով հասկացա, որ կինը կնոջը զգում է, կինը կնոջը գիտի, կինը կնոջը չի թերագնահատում»։ Հետո արդեն սկսում է ցիկլի հաջորդ տակտը․ «Ու ատում էի շատ։ Մանավանդ հիմա, երբ ստիպված էի խնամել հիվանդ ու անկողնու մեջ գամված սկեսրոջս։ Վաղուց էր, ինչ շերեփը էլ ձեռքը չէր, ոչ էլ ջահել էր, բայց անտերը էլի անճար չէր։ Ներսը ուժ էր զգում, կինը մեկ է՝ խոսում էր մեջը՝ չհանձնվող, իր ասածի ու ինքնաբավ։ Ես էլ եմ էսպիսին, էսպիսի սկեսուր էլ լինելու եմ»։

Հերոսուհու աղջիկը՝ Անոն, պատմվածքի մյուս կարևոր հերոսն է․ «Բայց սրանց մեջ ամենաուրիշը Անոս էր։ Տարբեր էր, լրիվ։ Ոչ մեկիս նման չէր, անգամ համառությունը մի ուրիշ տեսակ համառություն էր ․․․ Եվ առաջին անգամ հասկացա, որ պարտվել եմ, որ իմ կանացի ներքին ուժը ոչինչ է այն ուժի դեմ, ինչ զգում ու իր մեջ կրում էր Անոն»։

Քայքայվում է պատրիարքալությունը, աղջիկը՝ Սիրուշը, և տղան՝ Գևորգը, փախչում են տնից։ Անոն, ուրիշ է, հարմարվող չէ, միարժեք ընդվզում է հայրիշխանական կարգի դեմ։ Այդ ընդվզման խորհրդանիշը «ռիժի» մազերն են․ «Եվ իզուր չէ, որ երբ մազերը «ռիժի» ներկած եկավ գյուղ, առաջին ընդդիմացողն ու հանդիմանողը ես եղա։ Համոն, ինչ խոսք, կատաղեց։ ․․․  Նայում էի մազերին ու իմ աղջկան չէի գտնում, մի տեսակ կորցրել էի, մի տեսակ․․․ չգիտեմ, թե ով էր արդեն, կարծես նոր հայտնաբերեցի, որ ես իմ էրեխուն երբեք չեմ ճանաչել, որ ես իմ էրեխուն պահել-մեծացրել եմ, բայց չեմ հասկացել, որ ես ինքս, ի վերջո, թերացել եմ, որ չեմ ճանաչել»։ Խորհրդանշական է, որ երբ Անոն զոհվում է ավտովթարում, մայրը խնդրում է աղջկա մազերը ետ ներկել բնականի։ Դժվար չէ տեսնել այս արարքի մեջ հայրիշխանության անուղակի պաշտպանություն։ 

Բայց ուշագրավ է նաև ընտանիքի հոր՝ Համոյի կերպարը․ «Հետո հասկացա, որ մեր միջի անճարը Համոն էր։ Ինչքան սերը անցնում էր, չնայած երեխաները շարունակում էին ծնվել, այնքան ինքը կոպիտ ու անտաշ էր դառնում որպես ամուսին։ Եվ դա արդեն թուլության նշան էր, իսկ նա գնալով թուլանում էր, գոռում ավելի ու ավելի շատ։ «Թո՛ղ գոռա»,-մտածում էի ես, թող խեղճը գոռա, որ իրեն էդպես տղամարդ զգա, որ էդպես ինքը իրեն կերակրի, թե ձայնի տերը ինքն  է, որ տան ուժն ու գլուխն է, որ․․․․ հազար ու մի սուտ բաներ»։ Իշխանության թուլությունը և թույլի ուժը հակադրված են։

Բ․ «Ախպերությունը» հայրիշխանության փոխարեն

Նույնքան իմաստներով հագեցած է Դիանա Մելիք֊Սարգսյանի «Երեք հացը» պատմվածքը։ Հերոսուհին հավակնություն չունի ուժեղ երևալու։ Նա գնում է փուռ և պարտքով երեկվա երեք հաց վերցնում։ Պատմվածքի գլխավոր հերոսը ընտանիքի հայրն է՝ Ռուբոն․ «Ռուբոն առավոտից-իրիկուն բանում էր տան նկուղում, միայն թե ամենն անում էր «ընկերների» համար ու անվճար։ Ընկերներն էլ դատարկ ձեռքով չէին գալիս։ Որը մի շիշ օղի էր բերում, որը մի բուռ թութուն։ Այդ օրը Ռուբոն ո՛չ թութուն ուներ, ո՛չ օղի»։

Բայց Ռուբոն գիտի օգտվել իր հայրիշխանական իրավունքներից․ «Ռուբոն էլ մի պահ քարացավ տեղում, ասես զարմացավ, որ տանը գումար չկա, ապա, չխնայելով իր թավշե բարիտոնը, այնպես գոռաց, որ սարսափահար Արուսն իրեն մի կերպ գցեց երեխաների սենյակ»։

Պատմվածքի թեման կնոջ գոյատևումն է․ «Արուսը տասնինը տարեկան էր, երբ ծնողների խստությունից, եղբայրների դաժան ծեծուջարդից փախավ ու իր ապաստանը գտավ Ռուբոյի անհուսալի թեւի տակ։ Էդ թեւի տակով քանի՜սն էին անցել, ու ոչ մեկի մտքով չէր անցել մնալ, իսկ Արուսը մեծ երազող էր ու հավատում էր հեքիաթներին»։

Ծնվում է չորրորդ երեխան․ «-Բոլորիդ հերթով մորթելու եմ,- էս անգամ մռնչաց չորրորդ երեխային պահելու անզորությունից ու գնաց հարեւան Գարուշի հետ խմելը շարունակելու։ Բա տղա էր ծնվել՝ էլի մի ժառանգ։ Էդ առիթով ո՞վ չէր խմի։ Հետո՞ ինչ, որ մի հոգս էլ ավելացավ իր հոգսաշատ ուսերին»։ 

Երեխան մահանում է այդ օրը․ «Արուսը երեխային դրեց մահճակալի վրա ու քարացավ տեղում։ Չէր շնչում, աչքերի բիբերը լայնացել էին, դեմքը կարմրել»։ Այրում է իր աղջկական հագուստները, ինչպես այրվել են իր աղջկական երազանքները։ 

Մեր առաջ պարադոքսալ հայրիշխանություն է, հայրիշխանություն առանց պատասխանատվության։ 

Այս երևույթը հասկանալու համար դիմենք Նինա Փաուերի «Ինչու է մեզ պետք հայրիշխանությունը» հոդվածին։ Նա գրում է․ «Չնայած հակառակ պնդումներին, մենք չենք ապրում հայրիշխանության պայմաններում: Պատրիարքալությունը տղամարդկանցից պահանջում է պատասխանատվություն կրել իրենց ընտանիքի և ամբողջ հասարակության համար: Փոխարենը, մենք ապրում ենք ինֆանտիլացված մշակույթում, որտեղ տղամարդիկ և կանայք ավելի շատ նման են եղբոր ու քրոջ, որոնք մրցում են միմյանց հետ այլասերված հավասարության մեջ»: Հարկավոր է վերապահությամբ վերաբերվել այս և մյուս արևմտյան հետազոտողներին, մենք տարբեր հասարակություններ ենք։ Եթե Հայաստանում  գերիշխողը, ըստ Գորան Տերբոռնի դասակարգման, նեոպատրիարքալ հարաբերություններն են, ապա Արմուտքում՝ հետպատրիարքալ։ 

Արևմուտքում, ինչպես գրում է ֆեմինիստ գետազոտող ՄաքՔենելը․ «Այն, ինչ մենք ստացանք հայրիշխանության փոխարեն, եղբայրական ռեժիմն է»: Եղբայրական ռեժիմի ներքո գենդերային տարբերությունները վերացվում են, և տղամարդիկ և կանայք հավասարապես ձուլվում են եղբայրության տղամարդկային իդեալին:

Նինա Փաուերը գրում է․ «Պատրիարքությունը քանդելով՝ մենք կորցրինք որոշ արժեքավոր բաներ՝ պաշտպանող հայր, պատասխանատու մարդ, հայրական հովանավորությունը, հայր, որը ցուցաբերում է հոգատարություն և կարեկցանք, և ոչ միայն սահմանափակում է ազատությունը»:

Ինչո՞ւ են այնուամենայնիվ այս մտքերը կարևոր։ Հերոսուհու երազանքը դասական հայրիշխանությունն է՝  պաշտպանող հայր, պատասխանատու մարդ, հայրական հովանավորությունը, հայր, որը ցուցաբերում է հոգատարություն և կարեկցանք։ Այսինքն՝ Արևմուտքում էգալիտար եղբայրություն է, Հայաստանում՝ վերասերված պատրիարքալություն՝ «ախպերություն», իշխանություն առանց պատասխանատվության։

Գրականությունը այնուամենայնիվ սոցոլոգիա չէ, այն չի նկարագրում իրականությունը, որքան էլ այս պատմվածքները պատկանեն «ռեալիստական» կամ ավելի շուտ «նեոռեալիստական» ոճին։ Գրականությունը, այս պատմվածքները ևս ամբողջությամբ չեն պատկանում արտաքին իրականությանը, ոչ էլ մեր ներքին իրականությանը։ Դրանք պետք է տեղադրվեն անցումային, կայացման գոտում, որը նաև ստեղծագործականի ոլորտ է։ Որքան էլ այս պատմվածքները լինեն ողբերգական, դրանք մատնանշում են նորը, փոփոխությունները, որ գալիս են։ Այստեղ է, որ ժամանակակից գրականությունը գերազանցում է ժամանակակից սոցիոլոգիային՝ նրան թույլատրված է երազել։