Խորհրդահայ պատմավեպի բանաձեւը։ Բոլշեւիզմից ստալինիզմ/Վարդան Ջալոյան

Ա. Բոլշեւիզմից Ստալինիզմ. պատմականության ողբերգությունը

Պատմավեպը մեր գրականության ամենատարածված ժանրն է։ Ու նաեւ ամենահեղինակավոր, ինչպես ընդունված է կլասիցիստական ժանրային աստիճանակարգում։ Ենթադրում եմ, որ դատողությունների շղթան այսպիսին է։ Նախ գրողը նկարագրում է անմիջական տպավորությունը, հետո անցնում հասարակական նշանակությունների խնդիրներին, ու երբ համարյա դասական է, գրում է պատմավեպ եւ արտահայտում իր փիլիսոփայական աշխարհայացքը։ Եթե պատմավեպ ես գրել, ուրեմն իրավունք ես ձեռք բերել դատողություններ
անելու հայոց ճակատագրի մետաֆիզիկայի մասին։

Մեկ անգամ անդրադարձել եմ պատմավեպի ժանրին, հիմնականում նկատի ունենալով մեր դասական ազգային պատմավեպը Րաֆֆու օրինակով։ (Արիացիներ, դավաճաններ, ոսոխներ …պատմավեպի բանաձեւերը)։ Մասնավորապես գրել եմ. «Բայց ժամանակակից պատմավեպը հայ դասական պատմավեպի անմիջական շարունակությունը չէ, այն միջնորդավորված է Ստալինի անձնական վերահսկողությամբ ստեղծված խորհրդային պատմավեպի սխեմաներով: Ավելի ուշ այն սկսում է նաեւ կրել ազգայնականությունից բացի նաեւ արեւմտյան պատմավեպի, էկզիստենցիալիզմի, այլ գաղափարախոսությունների ազդեցությունը, մինչեւ պոստմոդեռնիզմ եւ հետո»:

Հիշեցնեմ այդ հոդվածից որոշ դրույթներ. «Անկախության շրջանում գրվել են տասնյակ, եթե ոչ հարյուրավոր պատմավեպեր: Դրանց ճնշող մասը գրված է եթե ոչ Րաֆֆու կամ Մուրացանի ոճով, ապա նույն տրամաբանությամբ: Հետխորհրդային պատմավեպը դարձել է այն ասպարեզը, որտեղ քուն մտած բանականությունը ծնում է հրեշներ՝ օտարատյաց եւ ռասիստական կլիշեներ, դավադրության տեսություններ եւ քաղաքական այլ զառանցագին տեսություններ: …Պատմավեպը Հայաստանում միայն գաղափարական պայքարի ասպարեզ չէ, այլ նաեւ՝ պայքար գրականության եւ արվեստի համար: Կա՛մ պատմավեպ, կամ գրականություն: Այս այլընտրանքը, իհարկե, չափազանցված է, պատմավեպը կարող է լինել գրականություն, բայց հայաստանյան պատմավեպը հիմնականում պատկանում է զանգվածային կամ ֆորմուլային բանաձեւի վրա հիմնված գրականությանը [Кавелти Дж. Г.. Изучение литературных формул// Новое литературное обозрение, 1996, No 22, с.33-64.]»:

Պատմությունը՝ ինչպես պատմագրությունը, այնպես էլ պատմավեպը, արտացոլում է ոչ այնքան անցյալը, որքան անցյալի նկատմամբ ժամանակակիցների վերաբերմունքը։ Այլ կերպ ասած, պատմությունը դիսկուրս է անցյալի մասին։ Հայկական պատմական գիտությունների եւ պատմավեպի համար էական նշանակություն ունի ստալինյան ժամանակաշրջանում ձեւավորված պատմական դիսկուրսը։ Հայտնի է, որ խորհրդային պատմության առաջին փուլի ընթացքում անցյալը անվերապահ մերժվում էր։ Ե. Չարենցը «Պատմության քառուղիներով» պոեմում գրում է.

Եվ այսպես – պատմության քառուղիներով
Անցել ենք մենք անղեկ ու անգաղափար,
Շառագունած անվերջ ուրիշների հրով:

Եվ ապա գրում.

եւ կանգնած ենք ահա ապագայի հանդե պ
Զարմանալի՜ թեթեւ, զարմանալի՜ անդեմ`
Մերկության պես տկլոր ու անանցյալ…:

Պատմության նկատմամբ բոլշեւիկյան մոտեցումը լիարժեք արտահայտել է Միխայիլ Պոկրովսկին։ Մ. Պոկրովսկին իր հանրահայտ «Ռուսաստանի հակիրճ պատմություն»-ից բացի հրատարակել է եռահատոր «Ռուսաստանի պատմությունը»՝ վերահրատարակված 2005 թ.-ին, աշխատություններ 19-րդ դարի ռուսական դիվանագիտության եւ հեղափոխական շարժումների պատմության մասին: Ըստ էության Մ. Պոկրովսկին «պատմության կոմիսարն» էր, ով ուներ անվերապահ հեղինակություն։

Հայաստանում Մ. Պոկրովսկու գաղափարները մեծ ազդեցություն են ունեցել Լեոյի հետհեղափոխական աշխարհայացքի վրա։ Մ. Պոկրովսկու մահից հինգ տարի հետո՝ 1937 թ.-ին սկսվեց նրա տեսության անողոք քննադատությունը, որն իր ամփոփումը գտավ «Ընդդեմ Մ. Պոկրովսկու պատմագիտական հայացքների» 1939-1940 թթ.-ին տպագրված երկհատորյակում: Լեոն եւս չապրեց մինչեւ իր ուսուցչի քնադատության տարիները, որոնք նաեւ քաղաքական տեռորի տարիներն էին: Մ. Պոկրովսկուն մեղադրում էին «հայրենքի զգացողության բացակայության», «պատմության մասին լենինյան-ստալինյան ցուցումները անտեսելու» եւ, իհարկե, Ի. Ստալինի դերը նսեմացնելու համար: Այս բոլոր մեղադրանքները տարածվեցին նաեւ Լեոյի վրա:

Ըստ արեւմտյան սովետոլոգների՝ 1930-ականների կեսերին տեղի ունեցավ «great retreat», եւ «հնի անվերապահ մերժումը փոխարինվեց դրա անվերջ արդիականացման սկզբունքով»: Ստալինյան գաղափարարախոսական մոտեցման համաձայն 1930-ականների կեսերին մերժվեց «ձախ, նիհիլիստական, առհամարհական վերաբերմունքը ժողովրդի անցյալի նկատմամբ» եւ գիտակցվեց պատմության դերը, նրա «կարեւոր նշանակությունը մեր պետության, մեր կուսակցության եւ երիտասարդ սերննդի կրթության համար։» («К изучению истории». Сборник, [М.], 1937, с. 21. )։

Ամենակարեւոր փոփոխությունը՝ վերականգնվեց «անհատի դերը պատմության մեջ»։ Դա նշանակում էր, որ վերանայվեց մարքսիզմը, ըստ որի պատմությունը «դասակարգային պայքարի» եւ «արտադրական ուժերի» եւ «արտադրական հարաբերությունների» մշտական բախման դաշտ է։

Առավել ցայտուն է պատմության «անձնավորման» գործընթացը խորհրդային կինոյում, որտեղ 1930-ականներին առաջատար դարձավ պատմակենսագրական ֆիլմը, որը հետպատերազմյան տարիներին փոխարինեց հիմնական նախապատերազմական ժանրին՝ պատմահեղափոխական ֆիլմին։

Անձնականացված պատմությունը անլուրջ է ցանկացած գիտական տեսակետից, բայց պետք է հաշվի առնել, որ ինչպես պատմագիտությունը, այնպես էլ պատմավեպը դառնում են ընդհանուր գաղափարախոսական զանգվածային մշակույթի կարեւոր բաղադրիչներ։

Պատմությունը եւ պատմավեպը պետք է հանրամատչելի ներկայացնեին այն իդեոլոգեմները, որոնք հատուկ ձեւակերպված էին պատմաբաններին ուղղված կուսակցական հորդորներում։ Այն, ինչ պետք է «բացահայտեին» պատմաբանները եւ պատմավեպերը, նախապես կանխորոշված էր, բայց կանխորոշված չէր կուսակցական գիծը, որը իշխանության փոփոխության հետ շրջադարձ էր կատարում։

Խորհրդային պատմության ընթացքում բազմիցս փորձեր են արվել հաշտեցնելու պատմականությունը կուսակցականության հետ։ Պատմական վեպի համար սոցռեալիստ դառնալ նշանակում էր դառնալ կուսակցական՝ պատմական հայեցակարգը ստորադասել իշխանություն հայեցակարգին։

Պատմաբանությունը դարձել էր կուսակցական, խորհրդային պատմավեպը նույնպես կուսակցական էր, որը, ինչպես սոցռեալիզմի ողջ գրականությունը, սոցռեալիստական պատմավեպը «ամենագաղափարախոսական, ամենաառաջադեմ վեպն էր անցյալի մասին, որ երբեւէ իմացել է համաշխարհային գրականությունը»։

Խորհրդային պատմագրությունը եւ պատմավեպը բեմադրում էր եւ այդ բեմադրությունը երեք վերացական հերոս ուներ։ Առաջինը «պատմական հերոսն» էր, միշտ օժտված բացարձակ իշխանությամբ, բայց նա գործում է միայն «պատմական անհրաժեշտության » թելադրանքով, դա երկրորդ վերացական հերոսն է, եւ երրորդ վերացական հերոսը՝ «ժողովրդական զանգվածներն» են։

Եթե ավելի մանրամասն. կար թագավորի կամ զորավարի առանձին «անձնավորություն» (այստեղ ամեն ինչ լի էր աննախադեպ ակնածանքով, քանզի այս կերպարը կատարում էր «պատմության կամքը», որը ամրապնդում էր պետությունը/ազգը). հատուկ գնահատվում էր իշխանավոր հերոսի «գործունեության պատմական նշանակությունը»՝ կա՛մ «պատմության առաջադիմական ընթացքին» համապատասխանող, կա՛մ դրան հակադրվող. կարեւոր դեր ունեին «ժողովրդական զանգվածները», որոնք գրեթե միշտ պետք է տուժեին ցարերից, բայց այդ տառապանքները նույնպես արդարացվեցին, եթե վերջիններիս գործունեությունը «առաջադեմ բնույթ կրեր» (ինչպես Իվան Ահեղի կամ Պետրոսի դեպքում):

Ստալինիզմի «գյուտերից» մեկն էլ «ավագ եղբոր»՝ ռուս ժողովրդի իդեոլոգեմի հաստատումն էր։ «Ավագ եղբոր» պատմությունը օրինակելի պետք է լիներ կրտսերների համար, իսկ նրա նարատիվի կոմպոզիցիան՝ արքետիպային։

Օրինակ, ցարերը լավն են, բայց ցարիզմը վատ է, գյուղացիական ապստամբությունները լավ են, բայց իրենք՝ ապստամբները, ընդհակառակը, չհասկացան, թե ով է իրենց իսկական թշնամին. «ցարական Ռուսաստանը ժողովուրդների բանտ է», բայց միեւնույն ժամանակ, «ազգային ծայրամասերի» միացումը առաջադիմական է, բյուրոկրատիան վատ է, իսկ կենտրոնացումը՝ «պատմականորեն անհրաժեշտ». եւ այլն։

Եվգենի Դիբենկոն, ում վրա հենվում ենք մեր վերլուծության մեջ, գրում է.««Պատմության վերամշակման» նման մեխանիզմը ոչ միայն բխում էր իշխանության պրագմատիկայից, այլեւ իդեալականորեն համապատասխանում էր պատմականացնող արվեստի բնույթին։ Հեգելը, համեմատելով պատմագիտական նկարագրությունը արվեստի հետ, առաջինի նպատակը տեսնում էր աշխարհի աններդաշնակությունն արտացոլելու, իսկ երկրորդինը՝ իրականությունը ներդաշնակեցնելու մեջ։ Ստալինյան մշակույթում այս երկու տեսակի պատմական տեսլականի սահմանները լղոզված են։ Պատմական նկարագիրը գնալով ավելի է ենթարկվում պատմության գեղագիտականացման նպատակներին, մինչդեռ սոցռեալիստական արվեստն իր «տոտալ ռեալիզմով» միանշանակ վերադառնում է միմետիկ հիմքերին»։ (Соцреализм в поисках «исторического прошлого»/https://voplit.ru/article/sotsrealizm-v-poiskah-istoricheskogo-proshlogo)։

Անհնար է խորհրդային պատմվեպի մասին գրել, առանց հիշատակելու «սովետական հայրենասիրությունը»։ Բոլշեւիզմի բանաձեւը «պրոլետարական ինտերնացիոնալիզմն» էր, ստալինյան դարաշրջանում՝ «ժողովուրդների բարեկամությունը»։ Բայց այդ բարեկամությունը, ասենք՝ հայ եւ ադրբեջանցի ժողովուրդների, անմիջական չէր, այն միջնորդված էր «ավագ եղբոր» կամ Ստալինի կերպարով։

Եվգենի Դիբենկոն նկատում է. «Եթե վեպի բնութագրումից անցնենք բուն խորհրդային պատմական գիտության բնութագրմանը, ապա առաջին հերթին կտեսնենք, որ խորհրդային պատմությունը հեղինակ չունի։ Այն ապաանձնավորված է (ի տարբերություն միշտ հեղինակային պատմական երկերի՝ թե՛ նախահեղափոխական, թե՛ հեղափոխական), որն ընդհանրապես բնորոշ է սոցռեալիստական արտադրությանը… Ավելին, նկատի ունենալով, որ այն պատմությունը, որն առավելապես բացահայտվել է վեպերում, ֆիլմերում, նկարներում եւ ընթերցողին (դիտողին) հասել է ոչ այնքան դպրոցական պատմության դասագրքերի ձանձրալի տողերի, որքան գրականության, կինոյի, գեղանկարչության միջոցով, մնում է ենթադրել. որ խորհրդային «Պատմաբանություն»-ը սովետական գրականություն է, եւ, հետեւաբար, սովետական պատմաբանը միայն խորհրդային գրողի տարատեսակն է։» (վերոհիշյալ հղումը)։

Խորհրդային պատմաբանները «պետք է խորապես ճշմարիտ ներկայացնեն Խորհրդային Միության ժողովուրդների հերոսական անցյալը: Խորհրդային երկրի պատմաբանները գրում են իրենց հայրենիքի պատմությունը որպես ջերմեռանդ հայրենասերներ։ Նրանք ձգտում են հստակ եւ կոնկրետ ցույց տալ ժամանակակից սերունդներին ռուս ժողովրդի փառահեղ պատմական ավանդույթները, հայրենիքի հանդեպ ջերմեռանդ սիրո եւ նրա թշնամիների հանդեպ անհաշտ ատելության ավանդույթները… Ռուս մեծ հայրենասերների, ԽՍՀՄ ժողովուրդների ազատագրական պայքարի հերոսների կերպարները պետք է փառքով ծածկվեն եւ խնամքով պահպանվեն սերունդների համար խորհրդային պատմաբանների աշխատություններում»։(Л. Александрова. Советский исторический роман и вопросы историзма. Киев, 1971)։

Բռնակցված էին ոչ միայն ժողովուրդները, բռնակցված էր նաեւ նրանց պատմությունը։ Իդեոլոգեմը ասում է. «Միայն Ռուսաստանին միացնելուց հետո ժողովուրդները ստացան առաջադիմական զարգացման հնարավորություն, միայն Մեծ Հոկտեմբերից հետո նրանց պատմությունը հասավ իր երջանիկ ավարտին»։ Սա նաեւ նշանակում է, որ Ռուսաստանի պատմությունը վերածվեց «ժողովուրդների բարեկամության» պատմության։ Սա այն գաղափարական շրջանակն է, որի ներսում զարգացել է խորհրդահայ պատմավեպը։

Շարունակությունը՝ այստեղ