Հովհ. Գրիգորյանի ստեղծագործությունը իր ուրույն տեղն ունի անկախության շրջանի հայ գրականության մեջ։ Նա ստեղծել է մի գրականություն, որն ամենատարբեր կապերն ունի ողջ հայ գրականության հետ։ Նրա բանաստեղծությունների մեծ մասը գուցե անպատրաստ ընթեցողի համար դժվարամարս լինի, բայց առավել խորությամբ ու մանրամասն ընթեցումը կապահովի համապատասխան ընկալում։ Ինչպես նկատում է Էդվ. Միլիտոնյանը. «Նա կյանքը դիտարկում էր կողքից, կոմեդիական ընթացքը վերցնում, դարձնում էր բանաստեղծություն և դրանով էր հենց ուժեղ, մենակ չէր, կղզիացած չէր: Այնքա՜ն կենդանի շունչ հաղորդող մարդ էր իր հումորով, իր տեսակով և ամեն ինչին քամահրանքով նայելու իր բնույթով: Նա մեր պոեզիայում ասել է իր հրաշալի խոսքը, և այն միշտ մնալու է մեր գրականության մեջ»1։
Հովհ. Գրիգորյանի ստեղծագործական ժառանգության մեջ առանձնահատուկ է «Երկու ջրհեղեղի արանքում» (Երևան «Նաիրի», 1996) ժողովածուն, որտեղ Հովհ. Գրիգորյանը` իրեն բնորոշ երգիծելու տաղանդով, ներկայացնում է ողբերգական պատկերներ, վեր հանում դրանցում արտահայտված ցավալի կողմերը։ Այս հնարքի միջոցով, կարծում ենք, ասելիքն ավելի ազդեցիկ է դառնում, քան եթե ողբերգականի մասին խոսվեր հենց ողբերգական նրբերանգներով։
«Երկու ջրհեղեղի արանքում» վերնագիրն արդեն իսկ հուշում է, որ, Խորհրդային կարգերի սահմանած ու պարտադրած աթեիստական մտածելակերպից ձերբազատվելով, հեղինակը հնարավորություն է ստացել բացահայտ խոսելու աստվածաշնչյան թեմաների մասին։ Ջրհեղեղ բառի գործածումը մեզ տեղափոխում է աստվածաշնչյան տիրույթ, երբ մարդկությանը հնարավորություն ընձեռվեց ևս մեկ անգամ Երկիր մոլորակի վրա ապրելու և կյանքը շարունակելու, բայց արդեն նոր կետից։ Ըստ էության, գործածվեցին նոր ժամանակ և նոր տարածք։ Ժամանակն` իր երեք դրսևորումներով` անցյալ-ներկա-ապառնի, «Երկու ջրհեղեղի արանքում» ժողովածուում ենթարկվում է զանազան ձևափոխությունների, ներկայացվում ինչպես կոդավորումներով, այնպես էլ բացահայտ բանաձևումներով։ Բայց ժողովածուում բնավ էլ ժամանակային խառը անցումներ չեն։ Հովհ. Գրիգորյանը խաղարկում է ժամանակային դրսևորումները` ներկայացնելով 1990-ական թվականները, ոչ վաղ անցյալի իրադարձությունները` պատերազմ, նավթի միջոցով մեծացած երեխաների ապրումները` կոչելով նրանց «Նավթավառի համաստեղությունում»2 ծնվածներ։ Ժամանակը ժողովածուում մերթ սլանում է անհասկանալի արագությամբ, մերթ դանդաղությամբ` պայմանավորված տվյալ պատկերի ժամանակի պահանջով։ Ժողովածուում ժամանակը մեծ մասամբ կոնկրետ է. դրա մասին հուշում են հատուկ ընտրված այնպիսի ժամանականիշ միավորներ, ինչպիսիք են այսօրը, հիման, Նոր Տարին, 20-րդ դարը և այլն։ Անդրադառնանք ժողովածուում ներառված մի քանի բանաստեղծությունների, որոնցում բավական հետաքրքիր են ներկայացվող պատկերները և, դրանով պայմանավորված, ժամանակային անցումները։
Ահա «Շրթնհարմոն» բանաստեղծությունը, որը արտակարգ բարդ, բազմաշերտ տարրերով նրբագույն մի ստեղծագործություն է և պահանջում է համապատասխան ընկալում։ Բանաստեղծությունը սկսվում է ժամանակային հստակ շեշտադրմամբ. «Ինձ այսօր մի շրթնհարմոն նվիրեցին» (էջ 17)։ Քնարական հերոսին տրվում է շրթնահարմոն, որից ձայնը դուրս է գալիս և հոսում տարբեր ուղղություններով։ Գուցե սա անցյալից եկող ձայնն է, որ թևածում է ներկայում և դառնում ազդարար ապագայի համար։ Հերոսին նվիրել են երաժշտական գործիք և, խավար ու ցուրտ սենյակում նստած, իրար հաջորդելով` մեկ նվագում է ինքը հերոսը, ապա նրա կինը և հետո արդեն նրանց տասամյա աղջիկը, որն, ի տարբերություն ծնողների, ունի երաժշտական կրթություն։ Ավագ և կրտսեր սերունդների ներկայացուցիչները` անցյալն ու ապագան մարմնավորողները նստած են «խավար ու ցուրտ» սենյակում։ Հովհ. Գրիգորյանին հաջողվում է ընդամենը երկու ածականի կիրառմամբ ներկայացնել 1990-ականների իրականությունը և 90-ականների ցուրտը վերապրածներին` ընթերցողին տեղափոխելով կամ հիշեցնելով «նավթավառ տարիները»։ Բավական հետաքրքիր է բանաստեղծության հետևյալ պատկերը.
…լուռ կանգնեցինք կողք-կողքի խավար պատուհանի առաջ`
նայելով դիմացի տան պայծառ լուսավորված
պատուհանին, որտեղից պարզ երևում էր սեղանը ճոխ,
որպես նատյուրմորտ մի հոգեպարար… (էջ18)
Խավար պատուհանից դիմացի պայծառ լուսամուտին ու այնտեղ առկա ճոխ սեղանին նայող ընտանիքի պատկերում կարելի է տեսնել մի քանի ենթատեքստեր. 1) անգամ սոցիալական համընդհանուր ծանր իրավիճակում ժողովուրդը բաժանված է աղքատների և ունևորների, 2) խավարը Հայաստանը ներկայացնող բնորոշումն է, իսկ պայծառը Եվրոպան, որը հայրենիք չէ, այլ սոսկ երկիր, 3) խավարն անցյալն է, իսկ պայծառը ապագայի լուսավոր հեռանկարն է, որը կիրականանա, երբ ժողովուրդը մաքրագործված կլինի բազում մեղքերից։ Բանաստեղծության մեջ առանձնակի ուշադրության են արժանի հետյալ տողերը.
Այնուհանդերձ, ասաց կինս, երբ կիսված մոմը հանգցնելով
զգուշությամբ, արդեն քնելու էինք պատրաստվում, այնուհանդերձ,
ասաց նա` երանի՜ հոգով աղքատներին… (էջ 18)
Վերջին «երանիի» հատվածը մեզ կրկին տեղափոխում է աստվածաշնչյան հարթություն. «…երանի՜ հոգով աղքատներին…» խոսքն առնված է Աստվածաշնչի «Ինը երանենիների»3 պատգամախոսությունից։ «Երանի՜ հոգով աղքատներին, որովհետև նրանցն է երկնքի արքայությունը»: «Հոգով աղքատ» բառակապակցությունը պետք չէ բառացի հասկանալ: Աղքատը ոչ միայն նյութի, ինչքի կարիք ունեցողն է, այլ նաև նա, ով զգում է, որ Աստծո կարիքն ունի և կարոտում է Նրան: Հոգով աղքատ է այն մարդը, ով կարիքն ունի Աստծո սիրո և ողորմածության, Նրա ներկայության բացակայությունն ու պակասն զգում է ամեն ժամ ու վայրկյան: Ում հոգին տենչում է Երկնավորին ու երկնայինին4։ Հոգու աղքատության պատկերը մեզ նաև հիշեցնում է Ավ. Իսահակյանի բանաստեղծություններից մեկի հանրահայտ ապագայագուշակությունը.
Ես ձեզ ասում եմ՝ կգա Ոգու սով,
Եվ դուք կքաղցեք ճոխ սեղանի մոտ,
Կընկնեք մուրալու հափրած որկորով՝
Հրեղեն խոսքի, վեհ խոսքի կարոտ։
Սա հետաքրքիր աղերս է Ավ. Իսահակյանի համանուն բանաստեղծության հետ։ Որովհետև եկել է այն ժամանակը, երբ այլևս նյութականը չէ, որ սնուցում է մարդու օրգանիզմը։ Եթե Իսահակյանը վստահաբար ասում էր, որ գալու է «հոգու սովի» ժամանակը, ապա Հովհաննես Գրիգորյանը պատկերում է արդեն եկած ոգու սովը դիմացի պատուհանի պայծառ լույսերի ներքո։
Հաջորդ՝ «Ոստիկանական լրատու» բանաստեղծության մեջ ոստիկանական հայտարարության տեքստով Հովհ. Գրիգորյանը ներկայացնում է 20-րդ դարում հայ ժողովրդի` հայրենիքից ճարահատյալ հեռանալու պատկերը։ Մեծ մասը գաղթում է հայրենքից, և հայակորուստ այդ իրավիճակն է ստիպում, որ հեղինակը դիմի պատկերը ներկայացնելու այս տարբերակին.
Ուշադրություն,
ևս մի հետաքրքիր տեղեկություն.-
20-րդ դարի վերջին, ժամը 16-ն անց 15 րոպեին
հայ ժողովուրդը դուրս է եկել իր հայրենիքից
և այլևս չի վերադարձել…
Արտաքին նշանները` բազմադարյան, բազմաչարչար,
տաղանդավոր, աշխատասեր, համբերատար,
աչքերի մեջ անսահման թախիծ,
սիրտը՝ կոտրված մի քանի տեղից… (էջ 22)։
Ինչպես տեսնում ենք ժամանակը բանաստեղծության մեջ առավել քան կոնկրետ է` 20-րդ դարավերջ։ Սա այնպիսի մի դար էր, երբ ժողովուրդը այս կամ այն պատճառով լքել է հայրենիքը` անցնելով կորուստների ու վայրիվերումների ճանապարհով։ Ինչպես 20-րդ դարը սկսվել էր ժողովրդի համար, այնպես էլ այն շարունակվում է։ Հեղինակը իրեն բնորոշ հումորի զգացումով գիտի հեգնել տվյալ ժամանակահատվածում իրենց ոչ այնքան լավ դրսևորած անձանց կամ կառույցների։ Այստեղ նշանակետում պառլամենտն է։ Ահա հեղինակին հաջողվում է ստանալ ողբերգական և միաժամանակ ցնցող մի պատկեր.
Տեսնողներին խնդրում ենք
շտապ հայտնել պառլամենտ,
որին մի քանի օրով ժողովուրդ է հարկավոր
նոր ընտրությունների համար…(էջ 22)։
Այսինքն` պառլամենտի համար կարևորը ժողովրդի կորուստը չէ, այլ` ընտրություններին անհրաժեշտ ձայները ապահովելը։ Սա յուրաքանչյուր ժողովրդի կյանքում բնական ընթացքն է և իշխանությանը գերի դարձած տերերի հոգեբանությունը։
Ժողովածուում բավական հետաքրքիր են նաև «ՉԳԻՏԵՍԹԵԻՆՉ-1» , «ՉԳԻՏԵՍԹԵԻՆՉ-2», «ՉԳԻՏԵՍԹԵԻՆՉ-3» բանաստեղծությունները, որոնցում ժողովրդի և հայության հավաքական կերպարը ինքը հեղինակն է։ Առաջինում «հայ ժողովուրդը փոքր է` մեծ գերեզմանոցով, մեծ է փոքր հողակտորի վրա» (էջ 25), իսկ հեղինակի և ժողովրդի բնորոշումն է` բազմաչարչար, որը կրկնում է «Ոստիկանական լրատու» բանաստեղծության մեջ ժողովրդին տրվող բնորոշմանը։ «ՉԳԻՏԵՍԹԵԻՆՉ-2»-ում Հովհ. Գրիգորյանը տալիս է հայրենիքի` իր պատկերացրած սահմանումներից մեկը.
Հայրենիքները սովորաբար թշվառ են լինում,
և ինչքան շատ են թշվառ ու խեղճ,
այնքան ավելի շատ են հայրենիք (էջ 26)։
Իսկ ահա, ըստ հեղինակի, զորեղ ու հարուստ երկրները անուններ են ունենում, ինչպես Անգլիան կամ Միացյալ Նահանգները։ Բանաստեղծության մեջ հեղինակը ներկայացնում է հերոսի մեկնման մասին նախամիֆը, որն ըստ Ն. Ֆրայի5` ունի հետևյալ շրջափուլերը` հերոսը մեկնում է, որոնում արկածներ և վերադառնում այնտեղ, որտեղից սկսվել էր ամեն ինչ` հաջողություններ գրանցած, հասունացած և կատարելագործված։ Այդպիսին է համաշխարհային գրականության մաս կազմող Հոմերոսի «Ոդիսականից» հայտնի Ոդիսևսը կամ դրա հիման վրա գրված «Ուլիսեսը» (հեղինակ` Ջեյմս Ջոյս)։ Ահա Գրիգորյանի հերոսն էլ պետք է անցնի որոշակի փորձությունների միջով, որպեսզի արժանի լինի հայրենիքում գտնվելուն.
Հայրենիքները սովորաբար հեռու են լինում,
քարքարոտ ու անտերանոց մի տեղ, Աստուծու աչքից հեռու․
սպասման մեջ պիտի բազում օրեր քնես ու զարթնես
լքված ու անհրապույր կայարանների չորչորուկ աթոռների վրա,
և ապա, մեծ հաջողության դեպքում` ճանապարհ պիտի ընկնես
անսպասելի ու անպատեհ մի ժամի, սովորաբար խորը գիշերով,
իրար վրա թափված բազմության մեջ կորցնելով ոտիդ և շատ
հաճախ նաև գլխիդ տեղը, և տեղ հասնես սովորաբար դարձյալ
գիշերվա անհայտ մի ժամի, որպեսզի այնուհետև ճանապարհի մյուս կեսը
անցնես քայլելով` տեղ-տեղ պիտի բարձունքներ հաղթահարես,
կառչելով ծերպերից ժայռերի, տեղ-տեղ չոքեչոք
ու սողեսող գնաս` ճակատդ անձավների սուր ելուստներին
չխփելու համար, տեղ-տեղ ձորերը պիտի մտնես, ուր հնարավոր չէ
իջնել առանց պարանի օգնության…
Ինչպես նկատում ենք, նախընտրելի ժամանականիշ բառերն են գիշերն ու ձմեռը` մեկը`որպես օրվա վերջի, իսկ մյուսը` տարեվերջի առարկայացումներ։ Բայց երկուսն էլ դառնում են ընդհանուր վերջի սիմվոլներ։ Ցնցող է հատկապես «Հայրենիքում օրը սովորաբար մի եղանակ է ունենում` ցուրտ, դաժան ձմեռ, որ վերջանում է քեզ հետ միասին» տողը, որովհետև հայրենիքը մեռնում է սոսկ այն ժամանակ, երբ նրան սպանում են ժողովրդի մեջ։ Իսկ ռմբակոծությունների, երկրաշարժերի միջով անցած հայրենիքները դատապարտված են հասնելու վերջին և նոր կետից` սկզբից, սկսելու ամեն ինչ։
«ՉԳԻՏԵՍԹԵԻՆՉ-3» բանաստեղծությունը սկսվում է Անանկե աստվածուհուն6 մոռանալու կոչով.
Մոռանալ Անանկե աստվածուհուն, խուսափել հայացքից ամենատես,
փակել դուռ ու լուսամուտ, նստել ամայի սենյակում… (էջ 27)։
Այսինքն` ոչ թե մեռնել, այլ ապրել է պետք։ Սակայն սարդերը (ասել է թե կյանքը) հյուսում են որոգայթ որոգայթի հետևից, ինչից հոգին ցանկանում է հեռանալ։ Սակայն ճակատագրից չես խուսափի, և սարդը շարունակում է հյուսել որոգայթ, հետևաբար հաղթում է Անանկե աստվածուհին։
«Ամանոր-95, 96, 97… ևլն» բանաստեղծության վերնագիրն անգամ ունի ժամանակային հստակ ընդգրկում։ Եղանակը խավար ու ցուրտ ձմեռն է։ Տոնածառը բանաստեղծության մեջ դառնում է կյանքի շարունակականության խորհրդանիշը, որովհետև այն զարդարվում է ամեն Նոր Տարվան ընդառաջ, հետևաբար կյանքն ու տարեթվերը թերթվում են մեկը մյուսի ետևից, իսկ հին խաղալիքներին փոխարինելու են գալիս նորերը։ Սակայն ինչպես հին ու բարի ասացվածքում է ասվում, «Լավագույն նորը մոռացված հինն է», և հեղինակը խորհուրդ է տալիս կախ տալ նոր ու փայլուն խաղալիքները ` չմոռանալով, որ
նորերը ինչքան էլ փայլուն ու սիրուն լինեն,
դուք չմոռանաք կախ տալ ճյուղերից
խաղալիքները հին`
Հույսը, հավատը ու սերը
կրկին…(էջ 29)։
Հույսը, հավատն ու սերն7 աշխարհը առաջ պտտող ուժերից են, հետևաբար դրանք պետք է կախ տալ տոնածառից, որպեսզի Նոր Տարին էլ ավելի հաստատուն կանգնած լինի իր ոտքերի վրա։
«Երկու ջրհեղեղի արանքում» բանաստեղծության մեջ էլ ջրհեղեղից հետո առաջին օրն է և «Աստվածն ինքն է բացում դուռը հենց իր ձեռքերով փակած» և ազդարարվում է, որ ամեն ինչ մաքուր է և պետք է վայլելել, «քանի դեռ չեն ծագել ազգամիջյան բախումներ ամեն մի թիզ// հողի համար, և, հետևաբար, ոչ էլ սահման կա` գծիր ինքդ քեզ համար սահման և խախտիր ինչքան ուզում ես, չէ՞ որ// դեռևս չկա նաև Միացյալ Ազգերի Կազմակերպություն…» (էջ 37) ու այս ժամանակահատվածը պետք է վայելել մինչև ծննդյան տոները։ Գիշեր-ցերեկ հաջորդականությունը Հովհ. Գրիգորյանը ներկայացնում է Ոդիսևսի կնոջ` Պենելոպեի ձեռագործը առավոտյան գործելու և գիշերը քանդելու տեսարանով։ Հարկ է հեռու մնալ պայթող գազատսրներից , անկայուն հրադադադարներից, թշնամիներից, քաղաքապետից և կամ վարորդներից։ Այս բանաստեղծության մեջ հեղինակը դրել է մեկը մյուսի մեջ ամենազանազան ժամանակային տիրույթներ` սկսած ջրհեղեղի ու Թորգոմի ժամանակներից մինչև ՄԱԿ և ԵԽ։ Այս բանաստեղծության մեջ Գրիգորյանը հրաշալի կերպով ներկայացնում է տարատեսակ զույգային հակոտնյաներ` գիշեր-ցերեկ, դարասկիզբ-դարավերջ, առաջին-վերջին, գարուն, աշուն-ձմեռ։ Այս հակադրամիասնությունների իմաստն այն է, որ նշանն իր իմաստը ձեռք է բերում միայն հակադիր նշանի հետ ունեցած հարաբերության արդյունքում։ Պատկերված ժամանակը ձմեռն է` ցուրտ ու դաժան, բայց ցանկալին «հավերժական գարնան կամ աշնան երկիրն է», որտեղ կարելի է մերկ շրջել և չտաքանալ նավթով և կրել ծանր վերարկուներ։ Բայց ամեն սկիզբ ունի նաև վերջ, ու բանաստեղծությունն էլ ավարտվում է հավերժականին հասնելու անհնարինության պատկերով, և հավերժությունը իր դռները միշտ էլ փակում է գարնան կամ աշնան առաջ։
Այսպիսով` ամփոփելով Հովհ. Գրիգորյանի` մեր աշխատանքում առկա բանաստեղծությունների վերլուծությունները, պետք է ընդգծենք, որ հեղինակը, ազատորեն խաղարկելով ժամանակայի ամենազանազան տիրույթները, ստանում է ազդեցիկ պատկերներ, որոնք արդիական են ինչպես իր ապրած ժամանակի, այնպես էլ մեր օրերի համար։
1 Հատվածը վերցրել ենք Հովհ. Գրիգորյանի ծննդյան 70 ամյակին նվիրված հիշատակի ցերեկույթում Էդվ. Միլիտոնյանի ելույթից։ Աղբյուրը` http://www.grakantert.am
2 Հովհ. Գրիգորյան, Երկու ջրհեղեղի արանքում, Եր., «Նաիրրի»,1996 էջ 14։ Այսուհետ այս գրքից հղումները կտրվեն շարադրանքում` փակագծերով նշելով միայն էջը։
3 ԻնըԵրանիներ, Լեռանքարոզ, Հիսուս Քրիստոսի խորհրդավոր պատգամախոսությունը՝ նրա քարոզչության սկզբում, անապատի փորձությունից հետո. այն խոսքերը, որ նա ասաց իր աշակերտներին լեռան վրա (Մատթեոս 5.3–12, Ղուկաս 6.20–23)։ Երանիներին նախորդող խոսքը, թե՝ «Ապաշխարեցե՛ք, որովհետև երկնքի արքայությունը մոտեցել է» (Մատթեոս 4.17), և այն բժշկությունները, որ նա արեց, պայմանավորեցին հոգևոր կատարելության հաջորդ՝ առավել բարձր աստիճանը, որ Երանիներ են։
5 ՀերմանՆորտրոպՖրայ– կանադացի բանասեր, առասպելաբանության, գրականության և լեզվի հետազոտող-տեսաբան։
6
Անանկեաստվածուհի– Անա՛նկե, Անա՛նկա (հին հունարեն՝ Ἀνάγκη ՝ «անհրաժեշտություն», «բախտ»), հունական դիցաբանության մեջ անխուսափելիությունն անձնավորող աստվածուհի։ Ընգրկված է եղել մի շարք հին մտածողների փիլիսոփայական և կրոնական համակարգերի մեջ։ Պլատոնը նրան համարում էր Մոյրաների մայրը։ Ժողովրդական պատկերացմամբ Անանկեն եղել է մահվան աստվածություն (մեռնելու անհրաժեշտություն, անխուսափելիություն)։ Ողբերգակ բանաստեղծների մոտ գերագույն ուժի անձնավորում է, որին ենթարկվում են մինչև անգամ աստվածները։ Անանկեի պաշտամունքը տարածվել է նախ Կորնթոսում, որտեղ նրա համար աստվածուհի Բիայի հետ ընդհանուր սրբավայր էր կառուցվել։ Հռոմում Անանկեի անալոգը Նեցեսսիտատա (լատ.՝ Necessitas՝ անհրաժեշտություն) անվամբ պաշտամունք չունեցավ, այլ դարձավ զուտ գրական կերպար։
7
Հույս, հավատ ու սեր-Պողոս առաքյալի խոսքը. «Բայց արդ, մնում են հավատ, հույս, սեր. սրանք` երեքը. և սրանցից մեծագույնը սերն է»։
