Մարիո Վարգաս Լյոսա – Գրողների հետ պատահում է այն, ինչ կարծում եմ՝ երբեք տեղի չի ունենում ինժեներների և ճարտարապետների հետ։ Մարդիկ հաճախ հարցնում են իրենց. «Ինչի՞ համար են գրողները»։ Բոլորը գիտեն՝ ինչի համար է ճարտարապետը, ինչի համար է ինժեները, բժիշկը, բայց երբ խոսքը գնում է գրողի մասին, կասկածներ են առաջանում: Կան մարդիկ, որոնք համաձայն են, թե գրողը պետք է ինչ-որ բանի, բայց թե ինչի՝ չգիտեն։ Ես էլ այդ հաշվով ունեմ իմ կասկածները։ Դրա համար էլ առաջին հարցը, որ ուզում եմ տալ Գաբրիելին, կհնչի այսպես. ասա, դու որպես գրող ինչի՞ ես պետք, ի՞նչ ես կարծում։
Գասրիել Գարսիա Մարկես- Ես տպավորություն ունեմ, որ գրող եմ դարձել այն բանից հետո, երբ հասկացել եմ՝ ոչ մի այլ բանի պիտանի չեմ։ Իմ հայրը դեղատուն ուներ և բնականաբար նա ցանկանում էր, որ ես դեղագործ դառնամ ու ժամանակի ընթացքում փոխարինեմ իրեն։ Իսկ ես ունեի միանգամայն այլ կոչում. ես ցանկանում էի դառնալ դատապաշտպան, քանի որ ֆիլմերում դատապաշտպանները միշտ հաղթում են՝ դատարանում շահելով ամենաանհույս գործերը։ Այնուամենայնիվ արդեն համալսարանում, ուր ընդունվել էի՝ հաղթահարելով շատ դժվարություններ, հասկացա, որ դատապաշտպանի համար պիտանի չեմ։
Ես սկսեցի պատմվածքներ գրել, և այն ժամանակ իրոք պատկերացում չունեի, թե ում է պետք դա։ Սկզբում ինձ դուր էր գալիս գրելը, որովհետև ինձ տպագրում էին, և հասկացա այն, ինչի մասին հետագայում մեկ անգամ չէ, որ հայտարարել եմ. ես գրում եմ, որ ինձ ավելի շատ սիրեն իմ ընկերները, սա անկեղծ ճշմարտություն է։ Իսկ հետագայում, մտորելով գրողական արհեստի և այլ գրողների ստեղծագործության շուրջ, ես որոշեցի, որ գրականությունը, հատկապես վեպը, անկասկած ինչ-որ դեր կատարում է…
Մի բան հստակ է. գրող լինելը կոչում է, որից չես փախչի, և նա, ով ունի այդ կոչումը, պիտի գրի, որովհետև միայն այդպես կարող է հաղթահարելել գլխացավն և վատ մարսողությունը։
Եթե նստում եմ գիրք գրելու, նշանակում է՝ ուզում եմ ինչ-որ պատմություն պատմել։ Պատմություն, որը դուր կգա։ Բանն այն է, որ ես նույնպես ունեմ գաղափարական պատրաստվածություն։ Կարծում եմ, որ յուրաքանչյուր գրող ունի այն, և եթե դա հիմնավոր է, իսկ գրողն անկեղծ է այն պատմությունը պատմելու պահին, լինի դա Կարմիր Գլխարկը, թե պարտիզանների մասին ինչ-որ պատմություն, կրկնում եմ՝ եթե գրողն աներեր կանգնած է գաղափարական դիրքերում, այդ գաղափարական դիրքերը կարտացոլվեն նրա պատմության մեջ, այսինքն կսնուցեն նրա պատմությունը։ Դա անխուսափելի է, թեպետև ոչ կանխամտածված։
Մ.Վ.Լ.- Հետևաբար զուտ ռացիոնալ գործոնը գերիշխող չէ գրական աշխատանքում: Որո՞նք են գերիշխող գործոնները։ Ո՞ր տարրերն են որոշում գրական ստեղծագործության որակը։
Գ.Գ.Մ.- Պատմություն գրելու պահին ինձ հետաքրքրող միակ բանն է՝ մտահղացումը դուր կգա՞ ընթերցողին, և արդյո՞ք ես ինքս լիովին համաձայն եմ դրա հետ։ Ես չէի կարողանա գրել մի պատմություն, որը հիմնված չէ բացառապես անձնական փորձի վրա: Հենց հիմա մշակում եմ պատմություն մտացածին բռնակալի մասին, այսինքն՝ բռնակալի, որ ենթադրաբար լատինամերիկացի է։ Այդ բռնակալը հարյուր ութսուներկու տարեկան է, և այնքան ժամանակ է իշխանության ղեկին, որ չի հիշում, երբ է իշխանության եկել։ Այս բռնակալը բոլորովին մենակ է ահռելի պալատում, որի սրահներում կովեր են զբոսնում և խժռում դիմանկարները՝ արքեպիսկոպոսների մեծ, յուղանկերկով արված դիմանկարները և այլն։ Եվ ահա, թե ինչն է հետաքրքիր՝ այս պատմությունն ինչ-որ կերպ հիմնված է իմ անձնական փորձի վրա: Այսինքն՝ սեփական փորձի բանաստեղծական վերամշակումը ինձ տալիս է հնարավորություն նկարագրելու այն, ինչ ուզում եմ պատկերել տվյալ դեպքում, ավելի կոնկրետ՝ իշխանության անսահման մենությունը։ Ինձ թվում է՝ իշխանության մենությունը փոխանցելու համար ավելի լավ նախատիպ չկա, քան լատինականամերիկյան բռնակալն է, որն իրենից ներկայացնում է մեր ժամանակների մեծագույն դիցաբանական հրեշը:
Մ.Վ.Լ.- Կցանկանայի քեզ մի հարց տալ, որ ավելի շուտ անձնական է։ Երբ խոսում էիր մենության մասին, ես մտածեցի, որ դա քո բոլոր գրքերի հիմնական թեման է։ Մեկը նույնիսկ կոչվում է «Հարյուր տարվա մենություն», և դա հետաքրքիր է, որովհետև քո գրքերը միշտ խիտ բնակեցված են, դրանք մարդաշատ են, մարդիկ պարզապես վխտում են քո գրքերում, սակայն տարօրինակ կերպով քո գրքերի նվիրական նյութը մենությունն է։ Ես ուշադրություն եմ դարձրել, որ քո շատ հարցազրույցներում հիշատակում ես մի բարեկամի, ով հաճախ է քեզ զանազան պատմություններ պատմել, երբ մանուկ ես եղել։ Հիշում եմ՝ մի անգամ ասացիր, որ այդ բարեկամի մահը, երբ դու ութ տարեկան ես եղել, քո վերջին կարևոր իրադարձությունն է եղել քո կյանքում։ Ասա՝ ի՞նչ չափով են այդ մարդու պատմությունները խթան հանդիսացել քեզ համար, նյութ դարձել քո գրքերի համար։ Նախևառաջ ո՞վ է այդ մարդը։
Գ.Գ.Մ.- Հեռվից գամ։ Չգիտեմ որևէ մեկի, ով այս կամ այն չափով իրեն միայնակ չզգա։ Ահա մենության գաղափարը, որն ինձ հետաքրքրում է։ Վախենամ դա մետաֆիզիկական ու ռեակցիոն հնչի, և ես լրիվ հակառակը թվամ նրա, ինչ ես եմ, ինչ ուզում եմ լինել իրականում, բայց կարծում եմ, որ մարդը կատարելապես մենակ է։
Մ.Վ.Լ.- Դու ենթադրում ես, որ մարդուն հատո՞ւկ է մենությունը։
Գ.Գ.Մ.- Կարծում եմ՝ դա մարդկային բնության էական մասն է։
Մ.Վ.Լ.- Փարիզյան ամսագրում տպագրված մի շատ երկար հոդվածում կարդացել եմ, որ քո «Հարյուր տարվա մենության» և քո նախորդած գրքերի հիմնական բովանդակությունը հանդիսացող այդ նույն մենությունը Ամերիկայում ապրող մարդու բնորոշ առանձնահատկությունն է։ Այնտեղ ասվում էր, որ դու ցույց ես տալիս ամերիկյան մարդու խոր օտարացումը, մարդկանց միջև փոխըմբռնման բացակայությունը։ Այդ մադը տարաբնույթ դժվարություններ ու զրկանքներ է կրում, այլ կերպ ասած՝ դատապարտված է իրականության հետ անհաշտ լինելու, և դա ստիպում է նրան անհաջողակ, հաշմված և ճգնակյաց զգալ իրեն։ Ի՞նչ ես կարծում այդ մասին։
Գ.Գ.Մ.- Չգիտեմ։ Այդ ամենն ինձնից անկախ է եղել։ Բացի այդ, ես կարծում եմ, որ ոտքս երերուն հողի եմ դնում՝ փորձելով ինքս ինձ մեկնել մենությունը, որն արտահայտում եմ իմ ստեղծագործության մեջ և որը փորձում եմ հայտնաբերել՝ իր տարբեր դրսևորումներում։ Վստահ եմ՝ այն օրը, երբ այդ գործընթացն ինձ մոտ գիտակցված կլինի, երբ ես հստակ կիմանամ՝ որտեղից է այդ ամենը գալիս, ես կկորցնեմ այդ թեմայի նկատմամբ ամեն հետաքրքրություն։
Օրինակի համար՝ Կոլումբիայում կա մի քննադատ, ով մանրամասն նկարագրել է իմ գրքերը։ Նա հայտարարեց, որ իր դիտարկումներով իմ պատկերած կանայք մարմնավորում են հուսալիությունը և առողջ դատողությունը։ Նրանք պահպանում են ընտանեկան կարգուկանոնը այն դեպքում, երբ տղամարդիկ ամեն տեսակ արկածախնդրությունների են դիմում, մեկնում են պատերազմ, գնում են հետախուզության, բնակավայրեր են հիմնում՝ ընդ որում միշտ ավարտելով տպավորիչ տապալմամբ։ Եվ միայն կնոջ շնորհիվ, ով նստել է տանը, պահպանելով այսպես կոչված ավանդույթներն ու նախնական արժեքները, տղամարդիկ կարող էին պատերազմներ վարել, բնակավայրեր հիմնել, իրագործել Ամերիկայի մեծ գաղութացումը։
Երբ դա կարդացի, աչքի անցկացրեցի իմ առաջին շրջանի գրքերը և հասկացա, որ այդպես էլ կա։ Կարծում եմ՝ այդ քննադատը ինձ մեծ վնաս տվեց, որովհետև իր բացահայտումն արեց հենց այն ժամանակ, երբ ես գրում էի «Հարյուր տարվա մենությունը»՝ վեպ, որ ինչպես երևում է՝ հանդիսանում է ապոթեոզն այն ամենի, ինչի մասին գրել է այդ քննադատը։ Վեպում կա Ուրսուլա անունով հերոսուհի, որն ապրում է այս աշխարհում հարյուր յոթանասուն տարի, և նա իրոք «իր ուսերին է կրում» ամբողջ վեպը։ Նրա կերպարի վրա աշխատելիս, որն ինձ մոտ ամբողջովին մտածված էր ու ուրվագծված, ես արդեն չգիտեի՝ անկե՞ղծ եմ գրում, թե՞ ձգտում եմ դուր գալ իմ քննադատին։
Վախենամ նույն բանը տեղի ունենա նաև մենության թեմայի դեպքում։ Եթե ես կարողանամ ճշգրիտ բացատրել ինչն ինչոց է, այդ դեպքում թերևս այն կդառնա միանգամայն ռացիոնալ, միանգամայն գիտակցված և ընդհանրապես կդադարի հետաքրքրել ինձ։
Հենց նոր դու ինձ միտք տվեցիր, որն ինձ մի քիչ վախեցնում էր։ Ես կարծում էի, որ մենությունը մարդկային էության համընդհանուր հատկանիշ է, բայց հիմա սկսում եմ մտածել, որ միգուցե դա լատինամերիկյան մարդու օտարացման արդյունքն է, և այդ դեպքում ես արդեն հանդես եմ գալիս սոցիալական, նույնիսկ քաղաքական դիրքերից շատ ավելի, քան ենթադրում էի։ Եթե դա ճիշտ է, ուրեմն ես այնքան էլ մետաֆիզիկ չեմ, ոքան կարծում էի՝ ոչ առանց վախի։ Ես ցանկանում էի լինել անկեղծ ցանկացած գնով և վախենում էի, որ մենության մասին իմ մտորումները կարող են ռեակցիոն լինել։
Մ.Վ.Լ.- Լավ, չխոսենք մենության մասին, եթե այն այդքան «վտանգավոր» թեմա է։ Սակայն ինձ շատ է հետաքրքրում քո բարեկամը, որը հաճախ է հիշատակվում հարցազրույցներում, և ում, քո իսկ բառերով, դու շատ բան ես պարտական։
Գ.Գ.Մ.- Նա իմ պապն է։ Նկատիր, այդ սենյորին ես հետո հայտնաբերեցի իմ վեպում։ Շատ վաղուց, երիտասարդ տարիներին, նա ստիպված է եղել մարդ սպանել։ Ըստ երևույթին ամբողջ գյուղը պապիս կողմն է անցել։ Սպանվածի եղբայրներից մեկը նույնիսկ գիշերել է պապիս տան շեմին, որ խանգարի մահացածի ընտանիքին վրեժ լուծել։ Բայց պապս չդիմացավ վրեժի մշտական սպառնալիքին և հեռացավ։ Սակայն չտեղափոխվեց այլ բնակավայր, այլ ընտանիքի հետ գնաց հեռու մի տեղ ու նոր գյուղ հիմնեց։
Մ.Վ.Լ.-Սա հիշեցնում է «Հարյուր տարվա մենություն» վեպի սկիզբը, երբ առաջին Խոսե Արկադիոն մարդ է սպանում, խիղճը տանջում է նրան, հոգու վրա ծանր բեռ կա, ինչը ստիպում է նրան թողնել իր տունը, կտրել, անցնել սարերով ու ձորերով և հիմնել Մակոնդո առասպելական բնակավայրը։
Գ.Գ.Մ.- Այո, նա գնաց և հիմնեց բնակավայր, և ամենից ավելի իմ մեջ մտապահվել է՝ ինչպես էր պապս կրկնում. «Դու չես կարող պատկերացնել՝ ինչ «քաշ» ունի մահացածը»։ Մի բան էլ կա, որը ես երբեք չեմ մոռանում, որն անմիջականորեն վերաբերում է ինձ՝ որպես գրողի։ Մի օր երեկոյան պապս ինձ կրկես տարավ, և մենք այնտեղ դրոմադեր տեսանք։ Երբ մենք տուն վերադարձանք, նա բացեց բառարանն ու ասաց ինձ. «Սա դրոմադերն է, ահա թե ինչով է դրոմադերը տարբերվում փղից, և ահա թե ինչով՝ երկսապատ ուղտից», և նա ինձ կենդանաբանության մի ամբողջ դաս տվեց։ Այդպես ես սովորեցի օգտվել բառարանից։
Մ.Վ.Լ.- Այդ մարդը քո վրա ահռելի ազդեցություն ուներ՝ դատելով այն բանից, որ նրա դրաման մասամբ տեղափոխվել է քո վեպ։ Բայց ես կցանկանայի իմանալ՝ որ պահին դու որոշեցիր գրականություն դարձնել պատմությունները, որոնք քեզ պատմում էր պապդ։ Ո՞ր պահին մտածեցիր, որ պատմվածքներ և վեպեր ստեղծելու համար կարելի է օգտագործել այդ հուշերը, այդ անձնական փորձը։
Գ.Գ.Մ.-Միայն երկու-երեք գիրք գրելուց հետո ես հասկացա, որ օգտագործում եմ այդ փորձը։ Անկեղծ ասած, ես հիշել եմ ոչ միայն պապիս, այլև մեր տունը այդ գյուղում, որը նա հիմնել էր՝ ահռելի տուն, որտեղ ամեն բան իսկականից ծածկված էր գաղտնիքով։ Տանը կար դատարկ սենյակ, որտեղ մահացել էր մորաքույր Պետրան։ Այնտեղ դատարկ սենյակ կար, որտեղ մահացել էր հոեղբայր Լասարոն։ Եվ գիշերներն այդ տանը ազատ շրջել չէր լինում, որովհետև մեռելներն այնտեղ ավելի շատ էին, քան ողջերը։ Երեկոյան ժամը վեցին ինձ անկյուն էին նստացնում և ասում էին. «Տեղիցդ չշարժվես, որովհետև եթե շարժվես, կգա մորաքույր Պետրան իր սենյակից կամ հորեղբայր Լասարոն՝ իր»։ Եվ ես մնում էի նստած։ Իմ առաջին՝ «Թափված տերևներ» գրքում մի կերպար կա՝ յոթնամյա մի տղա, որը պատումի ամբողջ ընթացքում նստած է աթոռին։ Հիմա ես հասկանում եմ, որ այդ տղան մասամբ ես եմ՝ աթոռակին նստած, վախերով լի տանը։ Մի դրվագ էլ կա, որ ես հիշում եմ, և որը լավ հաղորդում է այդ տան մթնոլորտը։ Ես ունեի մորաքույր…
Մ.Վ.Լ.– Կներես, որ ընդհատում եմ քեզ… Դա տեղի էր ունենում այն գյուղում, որտեղ դու ծնվե՞լ ես՝ Արակատակայո՞ւմ։
Գ.Գ.Մ.-Այո, Արակատակայում՝ գյուղում, որտեղ ես ծնվել եմ, որը հիմա նույնացվում է Մակոնդոյի հետ, որտեղ տեղի են ունենում բոլոր այս պատմությունները։ Ուրեմն, ես ունեի մի մորաքույր, որին հեշտությամբ տեղը կբերեն նրանք, ով կարդացել է «Հարյուր տարվա մենություն»-ը։ Նա շատ եռանդուն կին էր, ամբողջ օրը տան գործերն էր անում, մի անգամ էլ նստեց ու սկսեց պատան գործել։ «Ինչո՞ւ ես պատանք գործում»,- հարցրի նրան։ «Որովհետև ես շուտով մեռնելու եմ, տղաս»։ Նա պատանքի գործը հասցրեց ավարտին, պառկեց և մահացավ։ Նրան փաթաթեցին այդ պատանքի մեջ։
Նա մի արտասովոր կին էր։ Նա նախատիպն է ևս մեկ տարօրինակ պատմության հերոսուհու։ Մի անգամ նա ասեղնագործում էր նախասրահում, և հանկարծ մի աղջիկ եկավ ու բերեց հավի անսովոր մեծ ձու, որի վրա ելուստ կար։ Չգիտեմ էլ ինչու՝ այդ տունը գյուղում խորհրդատվության տեղ էր բոլոր խորհրդավոր գործերի առնչությամբ։ Ամեն անգամ, երբ տեղի էր ունենում մի բան, որ ոչ ոք չէր կարողանում բացատրել, գալիս էին մեր տուն և հարցնում և մորաքույրս, որպես կանոն, միշտ պատասխան գտնում էր։ Ինձ հիացնում էր բնականությունը, որով նա լուծում էր նմանատիպ խնդիրները։ Գանք ձուն բերած աղջկան, ով հարցրեց. «Նայեք, ինչի՞ց է, որ այս ձվի վրա այսպիսի ելուստ կա»։ Այդ ժամանակ մորաքույրս նայեց նրան և պատասխանեց. «Որովհետև այն բասիլիսկի ձու է։ Բակում կրակ արեք, կրակին տվեք»։ Կրակ արեցին և այրեցին այդ ձուն։ Կարծում եմ՝ այդ բնականությունը ինձ տվեց «Հարյուր տարվա մենություն» վեպի բանալին, որտեղ պատմվում են ամենասարսափելի բաները, ամենաարտառոց՝ և դեմքի նույն անխախտ արտահայտությամբ, որով մորաքույրս հրամայեց այրել բասիլիսկի ձուն, որին նա չէր կարող անգամ պատկերացնել։
