Աստիճանաբար իրականություն են դառնում հարազատ վայրերի ուրվագծերը և ցավոտ մխրճվում գիտակցությանս մեջ։ Հևալով վերջին պտույտն է կատարում ավտոբուսը և անշարժանում նույն զորակայանում, որտեղից մեկնել ենք, որտեղից սիրով ճանապարհել են․․․Հայացքս անշարժանում է ծանոթ պատկերներին, թվում է թե ոչինչ չի փոխվել․չեմ կարողանում իջնել, անշարժ քարացել եմ տեղումս, մինչև ետևից հրում են դեպի բաց դուռը․․․
Ասեղ գցելու տեղ չկա, հրմշտոց է։ Հսկայական բազմություն է հավաքված։ Եկել են նույնիսկ նրանք, ովքեր ոչ մեկին չեն սպասում։ Բայց եկել են տեսնելու էն տղերքին, որ պատերազմի բովով անցել են ու կենդանի վերադարձել։ Տղերքը գիտեն մի բան, որ իրենք չգիտեն ու եկել են իմանալու։
Հանդիսավոր աղմուկ է, ուրախության բացականչություններ, համբույրներ, զսպված հոգոցներ․․․ ինձ չի լքում այն գիտակցությունը, որ օդում, բազմությունից, մտքից վեր թևածում է զոհվածների ստվերը։ Ուրախ եմ արձակուրդ գալու համար, բայց մտքումս նրանք են, ովքեր կարող էին վերադառնալ, բայց մնացին հեռվում, ինչ-որ տեղ։
Չեմ հասցնում իջնել ավտոբուսից, երբ ինձ գտնում եմ անծանոթ տղամարդու գրկում․․․
– Տղա՜ս․․․
Զարմացած նայում եմ անծանոթ տղամարդուն։
– Տղա՜ս․․․Փա՜ռք Աստծո, վերադարձել ես։
Անծանոթ տղամարդը հպարտությամբ ու սիրով ինձ է նայում, իսկ ես աղոտ գուշակում եմ, թե ինչ ողբերգության մասնակիցն եմ դարձել։ Հայացքով ծնողներիս եմ որոնում, բայց նրանք կամ չեն գտնում ինձ, կամ ուշանում են մեքենաների հսկայական խցանումի մեջ։
Անծանոթ տղամարդն ինձ կիսագրկած տանում է դեպի սննդի բացօթյա տաղավարը և նստեցնում հնամաշ աթոռին։ Գիրուկ մատուցողը հետաքրքրությամբ ինձ է նայում։ Ուրախ աղմուկ է, համարյա բոլոր սեղանները զբաղված են․․․ Տղամարդը ձեռքով է անում մատուցողին, որ մոտենալով մեր սեղանին է դնում մատուցարանը․ բուտերբրոդներ և երկու շիշ կոլա՝ սա այն ամենն է, ինչ միայն հնարավոր է ճարել փայտե այս համեստ, հնամաշ տաղավարում․․․նա ամուր գրկում է ինձ, բաց չի թողնում երկար ժամանակ, ինձ ուղեկցող տղամարդու հայացքի ներքո։
– Հաշիվն ասա, վճարում եմ,-ասում է անծանոթ տղամարդը․․․
– Է՛յ դու, ես եմ վճարում տղայի համար, թող ինձ այդ պատիվը,-առարկում է մատուցողը։
Մինչ նրանք կպարզաբանեն այդ «բարդ» հարցը, ես չեմ դիմանում և, վերցնելով ուտելիքը, հաճույքով կծում ու հարցական նայում եմ տարիքով, ալեխառն մազերով, ներքին լարվածությունը հազիվ թաքցնող տղամարդուն։
– Մինչև ձերոնք կգան, դու իմ տղան ես, ես քեզ հյուրասիրում եմ։ Վերցրու ինչքան ուզում ես։ Իմ տղան պետք է գար ձեզ հետ, բայց նա չեկավ․․․
Դեմքս աղճատվում է․․․ չգիտեմ ինչ պատասխանել, այնտեղ տասնյակներով ու հարյուրներով էին զոհվում։ Նայում եմ տղամարդուն և հայացքս շրջում դեպի մգացող հորիզոնը․ինչքան շատ էինք այնտեղ նայում հորիզոններին։
– Պատերազմի դաշտում դժվար էր կենդանի մնալ,- ասում եմ ես,- ցավակցում եմ, ձեր տղան զոհվել է։ Այնտեղ ամեն մեկս կարող էինք մահանալ ու ոչ մեկը չգիտի, ինչպես է դա ստացվում․․․
Տղամարդը ոչինչ չի պատասխանում, նայում է ինչպես եմ ուտում։
– Էլի՛ վերցրու, տղաս,- ասում է նա,- խոսիր․․․
Այդ պահին նկատում եմ մերոնց և ձեռքով եմ անում։ Նաև ուրախ եմ, որ անհարմար իրավիճակը լիցքաթափվում է, թեպետ մարդն անկեղծորեն կուզեր դեռ երկար զրուցեր իր տղայի հասակակցի հետ։
Անծանոթ տղամարդը մի անգամ ևս գրկում է ինձ և հեռանում։ Դեմքը սմքած է, գունատ, աչքերում համարյա կյանք չկա։
Ծնողներս մոտենում են, եղբորս ու կնոջ հետ միասին։ Երկար գրկախառվում ենք։ Մի պահ վերադառնում եմ իրականություն, որն այնքան երազում էի։ Հաճույքով լսում ենք մայրական բացականչությունները, հայրերը ծխում են և երբեմն հարցեր տալիս։
2020 թվականի Դեկտեմբերի 22-ն է։ Ես Երևանի զորակայանում, որտեղից պետք է մեկնեմ հարազատ Վանաձոր․․․Անսովոր, տարօրինակ բավականությամբ ծվարում եմ ծնողներիս արանքում, այստեղ ապահով է, ինձ պաշտպանված երեխա եմ զգում․․․հիշողությունները նորից կլանում են ինձ, վերադարձնում մարտադաշտ․․․
– Վախենո՞ւմ ես,- հարցնում եմ ես, ականջս պայթյուններին։
– Մի՛ հարցրու, չգիտեմ,- ասացիր դու, հրվելով դեպի պատը, կուչ գալով աղվեսաբնում ու անշարժանալով։- Մենք տարբեր տեղերից ենք եկել ու նույն նպատակով, վախենո՞ւմ եմ, դու ինքդ գիտես․․․
Առջևում դաշտն էր, կողքերից տարածվում էին կրակոցներից ու պայթյուններից դեռևս չբզկտված մանրիկ թփերը։ Վերևում կապտա-մոխրագույն․ հսկայական քուլաներով առաջ էին շարժվում ամպերը։ Դանդաղ սողալով, նրանք ընդարձակվում էին, տարօրինակ, խորհրդավոր պատկերներ ընդունում ու մի պահի անհետանում, կարծես երբեք չէին եղել։
– Հրամանատար, պատերազմը ե՞րբ կավարտվի։
– Տղա՛ս, մեր աշխարհը փչացած ժամացույցի մեխանիզմ է, որի ճոճանակները հակառակ ուղղությամբ են պտտվում, կամ կոտրվել են ու նորոգող չկա։
Կապիտանը սիրում է վերամբարձ ու վեհ խոսել, բայց դա ինձ դուր է գալիս։ Այստեղ բառերը չեն կարևոր, այլ նրա խաղաղ ու համբերատար տոնը, որով խոսում է հասարակ զինվորներիս հետ։
Մենք կրակում ենք, պաշտպանվում ու ապրում։ Երբ զոհ ենք տալիս, տխրում եմ։ Խրամատում միայն համեմատական է ապահով։ Ամեն րոպե կարող են հայտնվել անօդաչու թռչող սարքերը և միայն պատահականությամբ կարող ես փրկվել։ Բայց կողքիդ ընկերդ է, թեկուզ հրամանատար, որ քո նման կծկվել է աղվեսաբնում։
Թեպետ ուշ ժամ է, շատերն են սպասում ինձ։
– Մեր շենքի Տիրա՜նն է եկել,- աղմուկը տարածվում է օդում,- զինվորները եկա՜ն։
Ինձ են մոտենում թաղի տղամարդիկ՝ զուսպ, կանայք ճիչ-աղմուկով-արցունքներով, երիտասարդ աղջիկներն ու երեխաները՝ հիացմունքով։ Ծաղկեփնջեր են հայտնվում, ի՞նձ․․․ Ես ինձ հերոս չեմ զգում, որովհետև պատերազմի դաշտում խոստացել էինք մոռանալ հերոս բառը։ Միայն մենք գիտենք, որ երբ կենդանի ես մնում, մեկ ուրիշի փոխարեն ես կենդանի մնում։ Հերոսները մահանում են, իսկ մենք չէինք ցանկանում, որ որևէ մեկը մահանա։
Հազիվհազ ազատվում եմ գրկախառնություններից ու բարձրանում տուն։
Տանն ինձ դիմավորում են նույն իրերը, համարյա ոչինչ չի փոխվել, իմ սիրելի անկյունն՝ առավել ևս՝ նույն գրքերն են, անձնական իրերս։ Գրքերի վրայի փոշին մայրս խնամքով սրբել է։ Ավելացել է երեք նկար։ Առաջինում ես մանուկ եմ ու վազվզում եմ կակաչների դաշտում, երկրորդում մինչև պատերազմը նկարս է դիրքում, համազգեստով, տղեկի պատանեկան հայացքով։ Վերջին նկարում ես պատերազմից հետո եմ, մռայլ, լարված դիմագծերով։
Փոքրիկ պահարանիկի վրա իմ կողմից ավելացնում եմ պատերազմի դաշտերով անցած ուսումնական տետրը՝ հողի հետ անընդհատ շփվելուց մաշված ու ճմրթված։ Զգուշորեն հանում եմ ու վերջին նկարիս տակ դնում մեկ հատիկ փամփուշտը, որը միշտ օձիքիս մեջ էր պատերազմի ժամանակ՝ ինձ համար էի պահել․․․ գերի չէի ընկնելու։
Հանում եմ համազգեստս, որի հետ երկար ընկերություն ենք արել։ Ներծծել է հողի, վառոդի ու ծխի հոտերը, վրան մուգ բիծ՝ Զավենի արյան հետքն է։ Հագնում եմ քաղաքացիական հագուստները, զինվորական համազգեստը տանում մառան։ Ներսումս անսովոր լռություն է, այսպես պատրաստվում եմ ապրել իրականության մեջ։ Հիշողությունների ծիրը սահում է աչքերիս առջև, բարձրանում երկինք, մինչև նորից կայցելի ինձ։ Ես փորձում եմ ուշքի գալ` գիտակցելով ապրելու անհրաժեշտությունը։
Ճաշասենյակում էլ ոչինչ չի փոխվել։ Սեղանի վրա գոլորշի է արձակում դաղձի տաք թեյը։ Խաղաղությունն ու անդորրը պարուրում են իրենց մեջ, հեռացնում մեծահասակին բնորոշ պայմանականությունների ավելորդությունները, խորքում թողնելով լավատես երեխային, մահին չհավատացող ու նրան մոր հանդեպ կույր հավատով ժպտացող երեխային․․․ սա ես եմ, պատերազմից վերադարձածս։
Շատ եմ հոգնած, տանեցիներին մի քանի մանրամասներ պատմելուց՝ ինչպես կենդանի մնացի (և ոչ՝ ինչո՞ւ) համարյա քնում եմ սեղանի մոտ, ինձ չեն խանգարում․․․
Այգաբացն ինձ դիմավորում է սովորականի պես շատ վաղ։ Բանակային սովորության համաձայն վաղ եմ արթնանում։ Բացում եմ պատուհանը․ դուրսն անսովոր լռություն է ու թույլ ձյուն է մաղում։ Կարոտել եմ իմ հարազատ քաղաքը, Դիմաց թաղամասը, ուր անցել է իմ ամբողջ կյանքը, չհաշված բանակային ծառայության տարիները, որից 44-ը՝ պատերազմական օրերը, ապա ևս 43 օր՝ քիթ-քթի հակառակորդի վրանների առջև, մեր վրաններում։
Հագնվում եմ և դուրս գալիս՝ վայելելու անհոգ քայլերի հաճույքը, առանց կարգուկանոնի ու հրամանների, առանց օդում սվսվացող արկերից վախենալու։
Դանդաղ իջնում եմ Աղայան փաղոցով։ Մեռած-սառած հույզերս կենդանություն ու փոփոխություններ են տենչում։ Մարդկային կերպարանքներ, առանց զինվորական համազգեստի, աղջիկներ։ Մահվանը դեմհանդիման մենք բնազդաբար կենդանության մայրական ընդերքի հրաշքին էինք հավատում։
Քայլում եմ երկար, մինչև օրը բացվում է՝ հասկացնելու, որ ինձ չեն ճանաչում, քանի որ քաղաքացիական հագուստով եմ։ Ծափահարություններ չէի սպասում, բայց այս լռությունն էլ անսովոր էր․․․ միգուցե մենք տարբեր աշխարհներից ենք, քաղաքացիականներն ու զինվորականներս։ Մեկի համար միակ փափագը կենդանի մնալն էր, մյուսն ամենի մեջ պաթոս է տեսնում։
Նախկին կոմերիտմիության այգին․․․ դասերից հետո վազում էինք ու խաղում, մեր սիրելի վայրն էր, գարնանն ու ամռանը՝ ծաղիկներով լի, մարդաշատ։ Նստում էինք ու ուսումնասիրում աղջիկներին, կրքոտ ակնարկներ նետում ետևներից։
Իջնում եմ, հասնում Հովսեփանց անվանումը կրող կամուրջը, ներքևում հաճելի խշշում է Տանձուտ գետ, ոլոր-մոլոր, ուռչելով փրփրուրներից, երևում են հատակի քարերը։ Խաղաղության գետ-մտովի այսպես եմ անվանում ես Տանձուտ գետը։
Մի քիչ էլ բարձրանալով հասնում եմ համադասարանցուս տատի տան մոտ։ Դարպասը ծռմռվել է ժամանակից, անտեր, անխնամ բակում խնձորներն են թափվել-հասկանում եմ՝ երիտասարդները չվել են, որը Ռուսաստան, որը՝ Եվրոպա-բան, տխրում եմ, ո՞վ պետք է տիրություն անի քաղաքին։
Ահա և նախկին ընկերուհուս շենքը։ Երբ առաջին անգամ առանձին հանդիպեցինք, անմիջապես պատրաստ էր տրվել․․․ երկար էինք սպասել այդ օրվան, համբուրում եմ կուրծքը, մեղմ շնչում է ու փարվում ինձ․․․իսկ ինձ թվում էր, թե հարկավոր է խնայել աղջկան ու ավարտում ենք հենց այդտեղ։
– Շուտ հեռացի, քանի մայրս չի եկել,- ասում էր․․․ գիտեմ, որ բարկացկոտ մայր ունի, մի անգամ հեռախոսով հայհոյել է ինձ։ Կարծում եմ՝ հիմա չի հայհոյի, ինչ-ինչ չեղած արժանիքներ կհորինի ինձ համար։
Մեխանիկորեն մոտեցել եմ շատ ծանոթ մի շենքի։ Հին է, պատերը համարյա քանդվում են, կողքի խոտը մեկ մետր բարձություն ունի, բակը կեղտոտ է, անխնամ․․․ ապրում են։ Որտե՞ղ է հիմա ընկերուհիս, ո՞ւմ գրկում։
Նկատում եմ ծանոթ սիլուետը․․․ Հասմի՜կն է։
– Հասմի՛կ․․․
– Դու վերադարձե՜լ ես։ Ինչո՞ւ չէիր գրում, պատերազմ էր, չէ․․․
– Գլուխս վրաս չէր, չգիտեմ, գեղեցկացել ես։ 44 օր տափկնոցի էինք խաղում, ինձ չգտան։ Հիմա էլ դեռ խրամատներում եմ, այնտեղ հավի պահածո էինք բացում, անգիտակցաբար ուտում, այդ պահին պայթում է արկը, և Զավենը մահանում է, արյունը ցայտում է վրաս։
– Միայն դա՞ հիշեցիր․․․ լավ, կհանդիպենք,- ասում է նա։
Ես ցրված նրան եմ նայում, իհարկե կհանդիպենք․․․
– Հրամանատա՛ր, դու հայրենասե՞ր ես։
– Հայրենասիրությունը, տղա՛ս, մանկական հիշողություններն են, ապրած վայրն իր բույրերով, հայր-մայր անկրկնելի զգացումներով, որ նրանք միշտ քո հետ են ու քո կյանքի անեզրությունն են․․․ մանկությունը։ Երբ խլում են հայրենիքդ, մանկությունը հեռանում է, իսկ հայրենիքն ու մանկությունն անկրկնելի են։ Մենք դրա համար ենք այստեղ։
– Իսկ մահացածնե՞րը․․․
– Նրանց համար կարևորն իրենց անցյալն է։ Մենք պարտք ենք նրանց ու միշտ պարտք ենք մնալու։ Բայց ինչպե՞ս ապրել դրանից հետո, ոչ մեկը չգիտի, պարզապես չեն կարող չապրել, այդպես է ստացվել։
– Կարևոր է՝ ինչպես ենք հրաժեշտ տալու, ի՞նչ ենք մտածել ու ինչ ենք մտածելու նրանց մասին, ինչպես ենք շփվել կամ չենք շփվել։ Ավելի լավ չէ՞ր լինի՝ չճանաչեինք։
– Անցածի մասին այդպես չեն խոսում, եղածը պատմություն է, այլ ոչ փիլիսոփայություն։ Երբ վերադառնաս, գրիր բոլորիս մասին, եթե կենդանի մնանք․․․ դու կենդանի ես մնալու, ներքին զգացողությունս է ասում։ Միայն մեկ նախադասություն ի՛մ կողմից կգրես՝ «Կյանքը փլիսոփայություն չէ, կյանքը ինքն է որ կա»։
– Հրամանատա՜ր․․․
– Մենք այստեղ միայնակ ենք, թշնամին շուտով կգտնի մեզ, ժամանակի հարց է։
Հրապարակում անշարժ կանգնում եմ և զարմացած շուրջբոլորս նայում։ Չէ որ հենց սա էինք երազում․․․ մեր գլխավերևում չոռնան ու չպայթեն մահաբեր արկերը, երկինք չթռչեին մարմնամասերն ու ցավից չճչային մեր ընկերները։ Պարզապես ապրեի՜նք․․․Ենթագիտակցությունս պայքարում է տրամաբանության, հույզերս՝ ուղեղի դեմ։ Ով կհաղթի՝ չգիտեմ ու կարևոր էլ չի։ Ես սոցիալական ախտաբանության մեջ եմ՝ հոգեկան պաթոլոգիա, կասեն հոգեբանները, չարություն և այլ բաներ, որոնց մասին չգիտենք էլ, բայց կա մեր ներսում։ Իսկ հոգեբանի մոտ ես չեմ գնա․․․
Քաղաքն իմն է, մարդիկ, շենքերն ու ծառերը, ամեն ինչ, չկա մի բան, որ իմը չլինի։ Իսկ վաղն այնուամենայնիվ կգնամ Եռաբլուր, լռության կարիք եմ զգում, աղմուկն ազդում է․․․ այնտեղ մի ուրիշ լռություն է, չասված բառերի ու չապրած հույզերի լռություն, այնտեղ կյանքի չապրած տարիներն են․․․ ետ, ետ, դեպի այնտեղ, որտեղ դեռ չեմ եղել և արագ մեքենա եմ պատվիրում։
Եռաբլուրում ինձ դիմավորում են անխոս շիրմաքարերը։ Հրամանատարը։ Կապիտանը․․․ ավագ լեյտենանտը, շարքային զինվորները։ Ծածանվում են դրոշները, մի քանի տեղ լուռ, արցունքախառն, խունկ են վառում։ Հանդիսավոր տարածվում է մեծ քաղաքը, աննկատ ձուլվելով լեռներին, ննջեցյալների լռության անխոս վկաներին․․․այս տղանե՜րը, որ հայտնվեցին չարամտության մսաղացում․․․ լացի ու ննջեցյալի պերճախոս լռությունը տարօրինակ համադրություն է ստեղծում, հեռացնում, տանում մեզ մի այլ աշխարհ, միանգամայն այլ օրենքներով։
– Հրամանատար, ի՞նչ ենք անում այստեղ։
– Թաքնվել ենք ու սպասում ենք, որ գտնեն մեզ։ Դու չվախենաս, քո ճակատագիրը ապրողի ճակատագիրն է, ես հին զինվոր եմ ու գիտեմ ինչ եմ ասում։ Թեպետ բախտն ու դիպվածն են շատ բան որոշում, դու չպետք է վախենաս, տղա՛ս․․․ դու ապրելու ես։ Չեմ հասցնում պատասխանել, երբ արկի ոռնոցը խլացնում է ձայնը։
Ինչքա՜ն լավ բաներ կան աշխարհում, որ կիսատ կմնան մեր մեջ․․․
Շիրմի նկարից պերճախոս հայացքով ինձ է նայում հրամանատարը։ Տարօրինակ է, ինչքա՛ն խոսուն հայացք ունի․․․
– Բարև․․․- Ֆելոն է, պատերազմի ընկերս։ Հոր հետ է։
Գրկախառնվում ենք։ Կենդանի մնացած մարդկանց բողոքը․․․
– Ֆելո, մեր հրամանատարն է,- ասում եմ ես-քո հեռանալուց հետո։ Նա ոչինչ չի պատասխաում, լուռ նայում է նկարին։
– Հիմա նա ոչինչ չի՞ զգում, չի՞ տեսնում մեզ․․․- անսպասելի հարցնում է Ֆելոն։ Իսկ հայրը սեղմում է ձեռքս՝ ասելով․
– Տղաս մինչև հիմա չի կարողանում զսպել ձեռքերի դողը։
– Դե լավ, թող, մեծ բան չէ, Աշոտը նյարդերը հանգստացնող դեղեր է խմում ու չի կարողանում հանգիստ քնել,- ասում է Ֆելոն։- Երբ տուն եկավ՝ սիրած աղջիկն անմիջապես ետ քաշվեց իրենից, դու էլ՝ ձեռքե՜րը։
– Սամվելին հիշո՞ւմ ես,- ավելացնում է,- մոռանում է՝ երբ են բերել սուրճն ու որտեղ է մոխրամանը, անընդհատ որոնում է ու չի գտնում, այսպես, ցրված է դարձել։
– Իսկ դու Մհերին հիշո՞ւմ ես, արդեն աշխատում է, հոգևոր ծառայություն է կատարում, ավետարանում է մարդկանց, հիշո՞ւմ ես, միշտ Աստծուց էր խոսում։
Երկար զրուցում ենք, նստած ննջեցյալերից մեկի շիրմին մոտ գտնվող քարի վրա, զգույշ շոյելով շիրմի վրայի ծաղիկները, հիշում ենք մարտական գործողությունները, զավեշտալի դեպքեր։ Ֆելոն անընդհատ ծխում է ու երբեմն այս ու այն կողմ նայում, կարծես ինչ-որ բան է որոնում։ Պայմանավորվում ենք զանգել, հանդիպել։ Ոմանց հետ խոսելու շատ բան կա, ոմանց հետ՝ ընդհանրապես խոսելու ոչինչ չունենք։ Ֆելոյի հետ մինչ պատերազմն ավելի մտերիմ էինք, հետո կարծես հեռացանք իրարից։
Նայում եմ շուրջբոլորս, զգալու ժամանակն ու շարժումը։ Չեմ նկատել, ինչպես են հեռացել Ֆելոն ու իր հայրը, ոչինչ չեմ նկատում։ Սառը քարի վրայի նկարից ինձ է նայում հրամանատարի լուռ, կյանքին վստահությամբ նայող հայացքը։ Եթե ինձ թույլ տան, ես մի օր քո շիրիմին կգրեմ քո խոսքերը․«Կյանքը փլիսոփայություն չէ, կյանքը ինքն է որ կա»։
Ետ եմ վերադառնում հարազատ քաղաք։ Մի քանի օր ժամանակ ունեմ, հասցնելու եմ մի քանի տեղ այցելել։ Առաջինը կհանդիպեմ Սարգիսի մորը։
Սրտխփոցով բախում եմ դուռը, հանդարտ, անաղմուկ ու հազիվ լսելի։ Գիտեմ, որ կլսի։ Բայց բախում եմ երկար․․․ ոչ մեկին այլևս չի սպասում մայրը։
Կամացուկ բացվում է դուռը։ Սմքած դեմքին միայն աչքերն են բոցավառվում։ Սենյակի մի անկյունը մատուռ է հիշեցնում՝ մոմերով ու սրբապատկերներով, տղայի մեդալները խնամքով շարված են իրար կողքի, պատվոգրեր, հրամանատարի հուզիչ, անիմաստ խոսքերով։ Այսպիսի թղթերը պատռել է պետք։ Դեռ շատ բան կգրեն պատերազմի մասին, բայց ոչ մեկը չի հասկանա, թե ինչ է պատերազմը, ինչպես է շարունակում մարտը, մի ձեռքը համարյա պոկված, դասակի հրամանատարը։ Երբ նրանց գնահատում են թղթի կտորներով, դա ինձ վիրավորական է թվում։
Սարգիսի մայրը երկար խոսում է, գրկում, երբեմն մի տեսակ հայացքով նայում ինձ․․․ շտապում եմ դուրս գալ, ասելու ոչինչ չունեմ։ Նրան ոչ մեկի բառերը պետք չեն, իր զավակի ներկայությունն է պետք։
Տանը չեմ կարողանում ընտելանալ։ Ինձ փորձում են խոսեցնել, չեմ պատասխանում։
– Երբ վերջնական վերադառնամ, շատ բան կպատմեմ,- ասում եմ անտարբեր։ Հիմա արձակուրդս եմ վայելում։
Ինձ նայում են մի տեսակ, բայց ոչինչ չեն ասում։ Մեկ-երկու օր ու կվերադառնամ այնտեղ, որտեղ հիշողություններ չկան, այլ մերկ իրականությունն է։ Այստեղ ինձ հիշողություններն են պաշարում, նրանցից պրծում այլևս չեմ ունենա։
Հրամանատարի հետ խոսում էինք ամեն ինչից, ծառայությունից, սիրուց, իր երեխաներից, ինչ ենք անելու, երբ պատերազմն ավարտվի։
– Մենք սովորական տղերք ենք, կյանքում՝ այնքան հասարակ ու սովորական, անգամ՝ ավելի սովորական։ Ծառայության մեջ էլ մեկը ժլատ է, մյուսը՝ խորամանկ, մեկ ուրիշը պարտքով վերցնում է ընկերոջ գուլպաներն ու չի վերադարձնում, կամ իր գործերն է հանձնարարում մեկ ուրիշին։ Ես այդպիսի «ճարպիկներին» չեմ ընդունում։ Շատ խիստ եմ անգամ իմ եղբոր հանդեպ, որ ծառայել է իմ գումարտակում։
Գիտեմ, որ չի խաբում։ Այդպես է անում և ծառայողական պարտականություններում թերացած զինվորներին պատժելուց հետո չի հայտնում վերադասներին։
– Ես գիտեմ ինչպես վարվել իմ զինվորների հետ, ձեր կարիքը չկա,- վճռական ասում էր նա։
Նրան ոչ մեկը չէր կարող առարկել, անգամ կոչումով ավելի բարձրերը։
– Մենք զինվորներ ենք,-շարունակում է նա,-բայց ապրել ենք ուզում, ինչպես բոլորը։ Սնապարծությունը կարող է գրգռել մեզ, ընդառաջ տանել փամփուշտին ու արկին, հավատացնել տալ որ մահից հետո վերևից նայելու ենք թե ինչ է կատարվում այստեղ և ինչպես են գովաբանում, մեծարում ու հերոսացում մեզ։ Այդպիսին են պատերազմ չտեսած մարդիկ․․․ չհավատաս նրանց։
Ծոցագրպանիցս հանում եմ նոթատետրը, որի մեջ իմ ու հրամանատարի՝ առաջին ու վերջին նկարն է։ Ես աշխարհին նայում եմ պատանեկան, զարմանքից լայն բացված աչքերով, հպարտ, որ պատիվ ունեմ նկարվելու մի քանի պատերազմների մասնակից զինվորականի հետ։ Հպարտ, որ ծառայում եմ, սակայն դեռ չգիտեմ, թե ինչ է պատերազմը։ Նկարից ինձ նայող հրամանատարիս հայացքը շատ բան է ասում։
Վախենո՞ւմ էի այն ժամանակ․․․ բոլորն էին վախենում։ Հրամանատարն ասում էր՝ անիմաստ քաջություն չանեք, մահից պետք է վախենալ, բայց ոչ շատ։ Եթե շատ վախեցար, կամ տակդ կլցնես, կամ նա ամեն օր կայցելի քեզ ու դու ամեն օր կմահանաս։ Մահին սպասում են,- ասում էր նա,- մահը գիտի երբ գալ, նրան պետք չէ ոչինչ հարցնել, բայց նրա հետ հաշվի նստել է պետք։ Երբ նրան լուրջ ես ընդունում, նա սկսում է վախեցնել քեզ, ահաբեկել, մինչև անգամ սպառնալ, որ ժամանակից շուտ կգա․․․ նա իր գործը քեզնից լավ գիտի։ Իսկ եթե շատ ես վախենում, ուրեմն Աստծո հետ ճշտիր հարցը, ասա, որ վախենում ես, ինձ էլ կարող եք ասել, որ վախենում եք, բայց պետք է կռվեք, որովհետև միայն քեզ համար չես կռվում, այլ քո կողքի տղայի․․․ իսկ մահվան՝ այդ խաբեբայի հետ՝ ոչ մի փոխզիջում, նա գութ չունի, նա հմուտ է ու խելացի, եթե գնացիր երկխոսության, նա սկզբում ձայն չի հանի, մինչև իր հետ բարեկամություն անես։ Նա շատերին է խաբել ու շատերին կործանել․ պատմությունը վկա։ Ուզո՞ւմ ես մոռանա քեզ, ուրեմն դու մոռացի նրան։ Ու եթե նույնիսկ մահանաս, դու հաղթել ես նրան․․․
Հրամանատա՜ր, մեր վերջին մարտը․․․ դու խենթ էիր, իսկ ես՝ անմիտ։ Բայց խենթերն են իմաստավորում կյանքը, որ ուրիշ խենթեր էլ կարողանան ապրել․․․դու չտեսար զինադադարը,- կուլ եմ տալիս արցունքներս․․․- չհասկանալով ինչ եմ անում, կանգնեցի պաշտպանական հողաթմբի՝ դամբի վրա ու սկսեցի կրակել, էլ չէի դիմանում, տղերքը մահանում էին հերթով, ուզում էի մահն ինձ էլ գտնի․․․ դու գոռացիր, որ պառկեմ, բայց չլսեցի, դու կանգնեցիր ու ինձ ներքև քաշեցիր, փամփուշտը քեզ գտավ, փամփուշտը կույր է, ոչինչ չի հասկանում, ճակատագի՞րն էլ չի հասկանում, նա՞ էլ է կույր ու անբանական․․․ թե՞ ամեն մարդ ունի ի վերուստ իրեն տրված ժամանակը։
Կարևորը վերջին՝ մահվան դեմ մարտն է։ Դո՛ւ, հրամանատար, վաղուց պատրաստ էիր քո վերջին մարտին, գիտեիր ինչպես են ապրում ու ինչպես մահանում․․․ գիտեիր ինչպես են կանգնում տասնինը տարեկանի դիմաց ու սեփական մարմնի վրա ընդունում հակառակորդի կրակը․․․ դու արդեն փրկել էիր իմ կյանքը, միայն չգիտեիր երբ և ինչ ձևով․․․ դու, միայն դո՛ւ գիտեիր դա․․․
Պատուհանից երևում են թաղի տարեցները՝ իրենց ավանդական տեղում, փոքրիկ սեղանիկի մոտ հավաքված։ Նրանք ոգևորված նարդի ու թղթախաղ են խաղում չխաղացողների լուռ հայացքների ներքո։ Իջնում եմ միանալու նրանց։
– Մոտ ե՛կ, տղաս,- ասում է նրանց մոտ կանգնած բանջարեղենի կրպակի տերը,- ինչպե՞ս ես։
Կրպակի տերը խաղալ չի սիրում, բայց միշտ ներկա է և հետաքրքրությամբ հետևում է թաղի ամբողջ անցուդարձին։ Ես մոտենում եմ նրանց, զգալով ինձ վրա ուղղված նրանց իմաստուն հայացքները։
