– Ես արթնացա և (Դու՞։ Արթնացա՞ր: Թե՞ առավոտը քեզ արթնացրեց)… Ա՜խ…
– Ի՞նչ եղավ Ձեզ, լավ չե՞ք զգում։
– Ո՛չ… գլուխս ցավեց։ Ոչինչ, հիմա կանցնի, հաճախ է լինում… Հա՛, ի՞նչ էի ասում… Ես արթնացա ու ինձ գտա պառկած արյունոտ մահճակալում՝ ձեռքիս արյունոտ դանակ։ Ընտանիքս մորթված էր։
– Եվ դուք գիտակցում եք չէ՞, որ այդ դանակը լուրջ ապացույց է Ձեր դեմ, ապացույց, որը կարող է կտրել ձեր ազատությունը՝ մինչ
մահ։
– Ես կրկնում եմ՝ ԵՍ ՉԵՄ ՍՊԱՆԵԼ ԻՄ ԸՆՏԱՆԻՔԻՆ:
– Ճիշտ է, Դուք չեք սպանել … Դուք մոր-թել եք նրանց. 21 դանակի հարված ձեր հոր սրտին (ի դեպ, քանի՞ տարեկան եք Դուք: Հա՞, 21), մոր կոկորդը՝ կտրված, քրոջինն ու եղբորինը՝ նույնպես:
– Ես Ձեզ կրկնում եմ, որ ես չեմ սպանել նրանց:
– Իսկ դանակի վրայի արյունն ու Ձեր մատնահետքերը ականջիս շշնջում են, որ Դուք եք սպանել (Օ՜հ, մի զարմացեք, դրանք իմ գործընկերներն են…)։
– Դուք զզվելի եք… Զզվելի ու…
– Ի՞նչ, զզվելի ու անհասկացո՞ղ, չե՞մ մտնում Ձեր դրության մեջ, կուրորեն ընկնում եմ ապացույցների սարքած թակարդի մեջ, որտեղ մութ է, ու չե՞մ տեսնում լույսը, որը ուզում եք սփռել ինձ վրա։ Բայց ի մեծ զարմանս Ձեզ՝ ես չեմ սիրում խավարը, որի մեջ արդեն ապրում եմ 30 տարի: Դե Ձեզ տեսնեմ, լու՛յս սփռեք իմ աչքերին։
– Պապս չէր սիրում տատիս, տատս չէր սիրում պապիս, ու նրանք ամուսնացան…
– Դուք ինձ ձեռ եք առնում: Ես այդքան ժամանակ չունեմ, որ Ձեր պապի ու տատի սիրային պատմությունը լսեմ: Պարո՛ն Միքայել, եկեք առանց կատակների…
– Առանց կատակների՞։ Ժամանակ չունե՞ք… Իսկ… իսկ ո՞վ եք Դուք, որ ժամանակ ունենաք։ Ձեզ եմ հարցնում՝ ո՞վ եք Դուք,- կյանքում երևի առաջին անգամ գոռաց Միքայելը։ Թոքերի ցավի՞ց, գլխացավի՞ց, թե՞ առաջին անգամ գոռալու երջանկությունը զգալուց մի պահ դադար տվեց և շարունակեց՝ այս անգամ խուլ ձայնով. կարծես իր իսկ սեփական գոռոցից ձայնը վախեցել, քաշվել էր հոգու անկյուններից մեկը ու այնտեղ թաքնված՝ ասում էր,- Ժամանակը մեծ է, անվերջ, անսահման ու մեծահոգի, այնքան մեծահոգի, որ իր մի հատվածը տալիս է Ձեզ։ Դուք մարդ չենք, դուք ժամանակի հատված եք ընդամենը՝ մարմին ու կերպ ստացած։ Ժամանակ չունե՜ք… Իսկ ի՞նչ եք անում, որ ժամանակ չունեք… Դուք մորթում եք ժամանակը և դեռ ինձ եք մեղադրում ընտանիքիս մորթելու մեջ։ Ձեր ականջին շշնջում են արյունն ու մատնահետքերը, իսկ իմ դիմաց կարեվեր ցավերից ճչում, լացում է ժամանակը։ Դուք տրորում եք դրա վերքերը, հաճույք եք ստանում դրա ճիչերը լսելիս։ Բայց ժամանակը քինախնդիր է. մի օր էլ այն Ձեզ կսպանի։ Օ՜հ, էլ չեմ կարող, այդ ճիչերը քանդում են հոգիս։ Խնդրում եմ՝ վերցրե՛ք Ձեր ոտքը մորմոքող վերքի վրայից ու լսե՛ք իմ «ապացույցը»։
Երեսուն տարվա մեջ առաջին անգամ սարսուռ անցա՞վ քննիչի մարմնով, թե՞ կիսաբաց պատուհանից ներս մտած միջանցիկ քամին սև հումոր շշնջաց նրա ականջին ու գնաց, չգիտեմ, բայց ինչ-որ ժպիտ հայտնվեց շրթունքներին՝ առանց աչքերի շուրջ կնճիռներ առաջացնելու, և ասացին (չասաց, այլ ասացին, որովհետև աչքերը հոգնակի թվով են)՝ «Ապացուցե՛ք ինձ»…
Ի՞նչ պիտի ապացուցեր Միքայելը, որ ինքը անմե՞ղ է, թե՞ որ քննիչը 30 տարի շարունակ փակել է Ժամանակին մութ նկուղում և ամեն օր անասունի պես ծանր հարվածներ հասցրել նրան, որ 30 տարի սխա՞լ է ապրել… Չգիտեր, 30 տարվա մեջ առաջին անգամ քննիչը չգիտեր, թե ինչը պետք է ապացուցվեր։ 30 տարվա մեջ առաջին անգամ նա ուզում էր ոչ թե տեսնել երկար-բարակ ապացույցներ, այլ ուզում էր լսել։ Ուզում էր լսել այդ ապացույցը, 30 տարվա ընթացքում հանդիպած ամենակարճ ապացույցը՝ մի բառ… Տեսնու՞մ էր Միքայելը այդ ամենը քննիչի աչքերում, և ամենակարևորը՝ կասե՞ր Միքայելն այդ բառը: Գուցե եթե ասեր, քննիչը վեր կենար, գրկեր նրան ու գնար՝ մոռանալով սպանությունը։ Բայց նա չափազանց վախկոտ էր քննիչի աչքերին նայելու համար: Լռության 5 վայրկյանը անցել էր, և Միքայելը շարունակեց:
– Պապս չէր սիրում տատիս, տատս չէր սիրում պապիս, ու նրանք ամուսնացան։ Տա՞տս էր մեղավոր պապիս չստացված կյանքի համար, և դրա՞ համար էր պապս արհամարհում ու միշտ ծեծում տատիս, թե՞ մենք՝ ես, քույրս, եղբայրս ու ծնողներս՝ տատիս չստացված կյանքի համար, ու դրա համար էր տատս ատում մեզ, չգիտեմ։
Տատս սիրում էր իր մեծ որդուն միայն, որովհետև «խեղճ էր»։ Երկու աղջիկներն իր համար գոյություն չունեին. «Պսակվար ու ՎԵՐՋ։ Աղջկա մերը իրավունք չունի գնա աղջկա տուն: Ձեր հոր տան ճանապարհը մոռացե՛ք»։
Փոքրը հայրս էր։ Հորս ունենալուց հետո տատս նրա բարուրը տվեց պապիս ու ասաց. «Դու էիր ուզում, դե դու էլ կպահես»։ Հայրս չպիտի ծնվեր, բայց երկվորյակ եղբայրը փրկել էր կյանքը։ Մեկին «փճել էին», մեկը մնացել էր։
Տատս… Տատս… Երկարածամ տատս, ով այդ նույն մազերից իր համար կախաղանի օղակ էր սարքել ու իրեն կախել էր վառվող թոնիրի մեջ։ Լավ է (լա՞վ է)՝ հորաքույրս չէր մոռացել «հոր տան ճամփան» ու փրկել էր տատիս: Տատս… Տասնվեց տարեկանում հարս դարձած տատս, ում առաջնեկները երկու կարմրաթուշ, ձյունաճերմակ զույգ աղջիկներ էին, և որոնք մահացան։ Մահվան մահճում էլ տատիս տանջում էր հարցը՝ ինչի՞ց մահացան, կապույտ հազի՞ց, որ շատ տարածված էր այդ ժամանակ, թե՞ որ իր «կիսուրը» չթողեց՝ կերակրի նրանց։ Ախր պատուհանից տեսել էր՝ ոնց է կիսուրը հացը ծամում ու դնում այդ նորածինների բերանը. գուցե կտորները մե՞ծ են եղել, ու դրանի՞ց են խեղդվել։ Ինչու՞ կիսուրը չէր թողնում, որ մոտ գնա նրանց, որ կերակրի, ինչու՞ առաջնեկը չէր կարող լինել աղջիկ, աղջիկ ու այն էլ երկվորյակ, մանավանդ այդ «չկալ» տարիներին։
«Չկալության» ոլորտի գիտնականը պապս էր, ում այդ գիտությամբ զբաղվելը հասցրել էր նրան, որ կապույտ քար կապակցությունը լսելիս արտասվում էր: Այդ կապույտ քարի պատճառով նախ արտասվել էր, երբ հայրը իրեն հաստ փայտով ծեծեց, որովհետև իրենց բացակայության ժամանակ չէր հետևել փոքր եղբորը, որը սովից կապույտ քար էր կերել, հետո էլ՝ եղբոր թաղման ժամանակ: Պապս ատում էր կապույտ քարը, պապս ՎԱԽԵՆՈՒՄ էր կապույտ քարից… Պապս ՍԻՐՈՒՄ էր կապույտ քարը։ Ամեն գարուն նա սիրով ցողում էր ծառերը դրանով, որ միջատները չբարձրանային ծառերի վրա։
Պապիցս ես սովորեցի սիրել վախերս, կապույտ քարի օրինակո՞վ։ Չէ՛։
Տեսե՞լ եք բրդե վերմակներ, որոնցով, երբ ծածկվում ես գիշերը, հանկարծ բացասական և դրական լիցքերը բախվում են իրար, և կայծիկներ են առաջանում։ Ես վախենում էի այդ կայծիկներից. մի ավելորդ շարժում, և գուցե այրվեի։
Պապիս մեռնելուց հետո, երբ դին պետք է պատանքով փաթաթեին, իսկ պատանք չկար, ես հորս այդ նույն բրդե վերմակը տվեցի դրա համար: Գուցե մտածում էի, որ այդ կայծիկները կտաքացնե՞ն պապիս դիակը, և պապս կվերակենդանանա, թե՞ պարզապես ուզում էի ազատվել դրանից, գաղափար անգամ չունեմ… Հիմա ուսերիս այդ վերմակն է գցված։ Պապս է՝ ծանրացած ուսերիս։
Պապս մեռավ, շունն ու կատուն էլ գնացին։ Կարծես ո՛չ շուն էինք ունեցել, ո՛չ կատու ու ո՛չ էլ պապ։
Հայրս սիրում էր ինձ, բայց մտածում, որ ես չգիտեմ դրա մասին, ես սիրում էի հորս և մտածում, որ նա չգիտի դրա մասին, և մենք ատում էինք իրար։
Երկու տարի օտար երկրի բանակում ծառայելուց հետո, իրավաբան դառնալու երազանքը՝ աչքերում, իսկ ցանկությունը՝ լեզվին, երբ ետ վերադարձավ հայրենիք, պապս հանեց հորս աչքերը, կտրեց լեզուն, բռնեց թևից ու շպրտեց պատերազմի դաշտ։ Շպրտվելուց հայրս գլխով ուժեղ բախվեց գետնին և ուշագնաց եղավ։ Երբ ուշքի եկավ, կողքին ընկերն էր վերջին շունչը արձակում, ականջներում աղմուկ էր, ձեռքերին, հագուտին, դեմքին՝ արյուն, որ այդպես էլ չմաքրվեց ողջ կյանքում։ Հայրս պարփակված էր «արյունների» մեջ. դրանցից յուրաքանչյուրն իր տիրոջն էր կանչում։ Որպես կանոն՝ նրանք բոլորը խոսում էին միաժամանակ և աղմուկ առաջացնում։ Պատերազմից հետո հորս խելագարեցնում էր աղմուկը։ Նա փախչում էր դրանից և մտնում մետաղյա մահճակալի տակ, նստում դրա փոշոտ հատակին, գրկում ոտքերը ձեռքերով, գլուխը դնում բազուկներին ու ճոճվում, ճոճվում… Սակայն աղմուկը հետևում էր հորս, աղմուկը դաջված էր նրա հոգուն։
Հայրս փակում էր ականջները, բայց ձայնը, մեկ է, լսվում էր, որովհետև այն դրսից չէր, այլ ներսից: Այդ պահերին նա փորձում էր աղմուկը խլացնել իր ձայնով։ Եվ երկար պայքարից հետո, երբ հայրս հինգ րոպե լռություն էր հաղթում ու կարողանում էր լսել իր մտքերը, հարց էր տալիս իրեն՝ ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞
պապս հորս ուղարկեց պատերազմ։ Հայրենասիրությու՞նն էր պատճառը, թե՞ չկալությունը։ Մի ավելորդ բերնից ազատվելու հնարավորությու՞նը, որը առաջարկում էր Պատերազմ անունով մսագործը, և որի գիրկը պապս նետեց հորս։ Մսագործը ամուր գրկեց նրան իր մետաղյա ճանկերով, որոնց հասցրած վերքերը չէին սպիացել հորս հոգու վրա։ Պատճառներից հորս ուղեղը ընտրում էր առաջինը, բայց զարկերակներով պտտվում էր երկրորդը, ու հորս սիրտը մորմոքում էր:
Ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞,
Ինչու՞ չդարձար իրավաբան, հայրի՛կ։
-Պատերազմը, Միքայե՛լ, յոթ օրում մարդուն դարձնում է գազան։ Դու որտե՞ղ ես տեսել իրավաբան դարձած գազանի…
Հայրս ոչ թե ընտանիքի չսիրված զավակն էր, ում ծեծում են, վիրավորում, ո՛չ, հայրս անտեսված էր, բազմահոգանոց ընտանիքում հայրս միայնակ էր… Միայնակ էր, ինչպես իր հարազատ տան մեջ ապրող ուրվականը, ով ուզում է, որ իրեն նկատեն, իր հետ խոսեն, նայեն իր աչքերին, վերջապես երեք տառ է ուզում՝ արտահայտված համբույրներով, գրկախառնությամբ, լացով և ավելորդ բառերով։ Ուրվականը գոնե գիտի, որ ուրվական է, և դա է պատճառը չնկատված լինելու։ Իսկ հայրս չէր հասկանում իր չնկատված լինելու պատճառը. ինչու՞ էր չորս երեխաների միջից միայն ինքը թափանցիկ ծնվել։
Եթե ես երբևէ հորս նամակ գրեի, ես կգրեի միայն մի էջ մի բառ ՝ ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞,ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞, ինչու՞:
Գուցե՞ հորս պատահաբար չստացված կյանքի համար մեղավոր էր մայրս ու մորս արգանդում գտնվող դեռ չծնված ես, և դրա՞ համար հայրս կրակը խառնելու երկաթե շշով ծեծեց մորս, չգիտեմ, բայց ես ծնվեցի այս աշխարհից ու հորիցս վախեցած։
Ես հորիցս շան պես վախենում էի, շան պես, որին հայրս փակեց վանդակի մեջ, իսկ որպես պահապան վանդակի շուրջ շարեց իր չստացված երազանքները՝ այդ անթև ագռավներին։ Վանդակի բանալին… ինձ մոտ էր, բայց ես չափազանց շատ էի վախենում ագռավներից ու հորիցս՝ դրանից դուրս գալու համար։ Միակ զբաղմունքը, որ ունեի վանդակում, գործելն էր. հայրս թելեր ու շյուղեր էր տվել ինձ, որ ագռավների համար թևեր գործեի…
Սկզբում ինձ համար դժվար և ատելի էր այդ զբաղմունքը, մի քանի անգամ փորձեցի այդ գործը թողնել, բայց անիծյալ ագռավները կտուցներով հարվածում էին վանդակիս, ու կռնչալով այնպիսի աղմուկ էին բարձրացնում, որ չէի լսում մտքերս։
Սրանից 7 օր առաջ մի չար ձեռք հորս սպանեց (էլի եմ կրկնում՝ ես չեմ սպանել): Հորս դիակից եկած սառնությունը ձմեռ բերեց իմ վանդակին…Գրողի տարած ագռավները, սակայն, չչվող թռչուններ են։
Ես չափազանց շատ էի ատում, բայց և չափազանց շատ էի սիրում ընտանիքս, նրանց սպանելու համար։
Բայց ես մի գաղտնիք պետք է ասեմ Ձեզ, իրականում ե-ե-ես-ես…ես գիտեմ…ով է սպանել…
Այս վերջին խոսքերն ասվեցին չափազանց կամաց, կարծես մտքում էին ասվել, կամ բոլորովին էլ չէին ասվել՝ ո՛չ բարձրաձայն և ո՛չ մտքում։ Եվ եթե քննիչը իր գործի վարպետը չլիներ ու չիմանար աշխարհի ամենակարևոր և գործածական օտար լեզու՝ աչքերի լեզուն, գուցե չհասկանար՝ ինչ էր ուզում ասել Միքայելը։ Կարծես այդ բառերը պատուհանից սենյակ մտած քամին բերեց, բերեց և լցրեց Միքայելի աչքերի մեջ։ Դրանից արդյո՞ք ակսեսցին արցունքներ թափվել Միքայելի աչքերից, ցավեցրի՞ն դրանք նրան, և այդ սաստիկ ցավից նա բռնեց մազերը երկու ձեռքերով և սկսեց ճչալ, գուցե:
– Օգնեցե՛ք, խնդրու՜մ եմ, օգնե՛ք ինձ…
– Ձեզ ի՞նչ պատահեց,- քննիչը վախեցավ՝ տեսնելով, թե ինչպես է Միքայելը ընկնում հատակին և ցավից ոռնում։
– Գլու՜խս, գլու՜խս…
Քննիչը արագ դուրս գնաց։ Իհարկե, կարելի էր զանգել հիվանդանոց և նրան այնտեղ տեղափոխել, եթե կարիքը զգացվեր (չգիտես ինչու նա վստահ էր, որ դրա կարիքն անպայման կզգացվեր), բայց այդ դեպքում իրեն որոշ ժամանակ չէին թողնի խոսել Միքայելի հետ, այն դեպքեւմ, երբ…երբ ինքն ուզում էր արագ փակել այդ գործը։
Իր ծանոթ բժիշկը հեռու չէր ապրում, 2 փողոց էլ, ու կհասնի նրա տանը։ Պետք է Միքայելին խոսեցնել, թեկուզ և մեռնի, բայց պետք է արագ իմանալ, թե ով է սպանել նրանց։ Միքայելը գիտի մարդասպանին։ Այո՛, պետք է հնարավորինս շուտ վերջացնել այդ գործը, որովհետև… որովհետև այն վախեցնում է։
Այս մտքի վրա քննիչը մի պահ կանգ առավ՝ կարծես զարմանալով, որ այդպիսի բան է մտածել, ու նորից շարունակեց արագ քայլել։
30 տարվա ընթացքում նա շատ բաներ էր տեսել, շատ բաների նայել էր, բայց չէր ուզել տեսնել, շատ դեպքերում էլ աչքերը փակել էր, որ ո՛չ նայեր, ո՛չ էլ տեսներ։ Բայց այս մեկն ուրիշ է. ինչքան էլ աչքերը փակեր կամ նայեր ու չտեսներ, մեկ է, ինչ-որ սարսուռ է պատում մարմինը։ Միքայելի բնակարանի պատուհանները մեծ են, առանց վարագույրների սենյակը լուսավոր է, բայց խավար, այո՛, լուսավոր խավար։ Ողջ ընթացքում խավարից ինչ-որ ձեռք կարծես սեղմում էր իր կոկորդը, շնչահեղձ անում, բայց ոչ սպանելու աստիճան։ Իսկ ի՞նչ եղավ վերջում, երբ նա ասաց այդ խոսքերը՝ ես գիտեմ, թե ով է սպանել նրանց։ Վախեցած էր ոչ միայն Միքայելը, վախեցած էի նաև ես։ Միքայելի աչքերի միջից ատելությամբ լցված երկու փոքրիկ կարմիր աչքեր նայում էին ինձ…նայում ու սպառնում։ Չէ՛, այս գործում ինչ-որ ճղճիմություն, ինչ-որ փոքրություն կա, որ թաքնվել է հենց իր աչքի առաջ ու վախեցնում է։
– Խնդրու՜մ եմ, աղաչու՜մ եմ, պաղատու՜մ եմ, աղերսու՜մ եմ՝ մի՛ տանջիր ինձ։ Ես նրան ոչինչ չեմ ասել, խնդրում եմ…Եվա՛։
Նա, ում Միքայելը Եվա անվանեց, շարժվեց, ոտքերից բարձրացավ վերև՝ ուղեղ, քայլեց դեպի ճակատ, իջավ ներքև, հասավ աչքերին, իր սուր ոտքերով պատռեց ձախ աչքի եղջերաթաղանթը և դուրս եկավ։
– Դու առաջին մարդն ես, որ ուտիճին անուն է տվել, այն էլ Եվա։ Ինչու՞ հենց Եվա։
Միքայելը այժմ ընկած էր հատակին անշարժ։ Ցավերը դադարել էին. ցավեցնողը դուրս էր եկել։ Աջ ձեռքով բռնել էր ձախ աչքը, որից արյուն էր գալիս, ու լսում էր ականջի մոտ կանգնած ուտիճին։ Վերջինս իրեն չկորցրեց, մի արհամարհական հայացք նետեց Միքայելի վրա, մոտեցավ աթոռին. այն չափերով հսկայական էր իրենից. նստելը անհնար էր։ «Մեկ րոպե, անհնա՞ր է։ Դու միշտ այդպես խաբու՞մ ես ինքդ քեզ տխմար մեծությունների հանդիպելիս»։ Նա նորից նայեց աթոռին, նորից արհամարհական հայացք նետեց Միքայելի վրա, այնուհետև չափերով սկսեց մեծանալ, դարձավ Միքայելի հասակին, բայց նրանից բարձր։ Աթոռը քաշեց ու նստեց։ Հետո նայեց Միքայելի աջ աչքին ու հրամայեց նստել։ Միքայելը կամաց բարձրացավ տեղից՝ միաժամանակ աչքը ուտիճի աչքերից չկտրելով (կարծես վախենում էր, որ եթե աչքը մի պահ անգամ փախցնի, ուտիճը կհարձակվի իր վրա և կլափի), աթոռը քաշեց ու նստեց։
Եվան սպասում էր։ Միքայելը լռում էր։ 5 րոպե անց նրա վախը կրկնապատկվեց, որից ձեռքերը սկսեցին էլ ավելի ուժգին դողալ. նա գիտեր, որ Եվան սպասում է, իսկ Եվան չէր սիրում երկար սպասել։ Մի քիչ էլ, ու նորից կցավի։ Պետք է խոսել, պետք է մի բան ասել…
– Եեեե-վա,- կակազեց Միքայելը։
Եվան սպասում էր։
– Եվա՛, ես նրան ոչինչ չեմ ասել, ես քեզ… չեմ մատնել…
– Անասու՛ն, տխմա՛ր, չե՞ս մատնել, իսկ ի՞նչ էիր ասում նրան աչքերի լեզվով, հը՞ն, ի՞նչ էիր ասում։ Տխմա՛ր, նա գիտի աչքերի լեզուն, շատ լավ գիտի, թե՞ կարծում էիր չեմ նկատի։
– Եվա՛, դու առաջ այդպիսին չէիր…
– Ես քեզ ինչ եմ ասում, դու ինչ ես ասում։ Բայց թող լինի այդպես։ Առա՞ջ, ե՞րբ։ Երբ մի ուտի՞ճ էի, ու դեռ ինձ չէի՞ր կոչել Եվա։
– Առաջ, երբ… Առաջ դու իմ ապավենն էիր, իմ երջանկության աղբյուրը։ Երբ ես հորս կողմից վանդակում փակված էի և կորցրել էի ամեն ինչի հույսս, դու եկար։ Եկողը մայրս, քույրս կամ եղբայրս չէին, այլ դու՛ էիր։ Այն ժամանակ ես չգիտեի, որ կարող ես չափերդ փոխել, հետո իմացա, և որքա՜ն զարմացրեց դա ինձ։ Ես չգիտեի…Դու այնքան փոքր էիր, բայց առանց վախի և տատանվելու քայլում էիր ագռավների կողքով։ Ինձ թվում էր, թե նրանք հիմա քեզ կուլ կտան, բայց ո՛չ, կարծես քեզ չէին նկատում։ Դու եկար և դարձար իմ ընկերը։
– Ես քո ընկերը չէի, ես մի ուտիճ էի։
– Ու ես քեզ Եվա անվանեցի։
– Ես հիմա էլ մի ուտիճ եմ։ Ինչու՞ ինձ Եվա կոչեցիր։
– Առաջ դու այդպիսին չէիր, Եվա՛: Դու ինձ չէիր ցավեցնում։ Դու քայլում էիր միայն իմ ոտքերի երակներով։ Բայց… Օ՜հ, ես անկարող եմ մոռանալ այդ օրը։ Դու ինչպես ամեն օր, այդ օրը նույնպես եկար։ Մենք նորից սկսեցինք խոսել՝ այս անգամ ապագայի մասին։ Հետո դու բարկացար, ասացիր, որ ես չգիտեմ՝ որն է կյանքում իմ տեղը, չունեմ սեփական ցանկություններ, երազանքներ, նպատակներ։ Հետո երակներիցս տեղափոխվեցիր զարկերակներ, գնացիր դեպի սիրտ ու այնտեղ ինչ-որ բան պոկեցիր…Դա ինձ շատ ցավեցրեց, Եվա՛։
– Ես չեմ փոշմանել դրա համար, դու արժանի էիր դրան։
– Ցավերն ավելի ուժեղացան, երբ դու հասար ողնուղեղիս, հետո քո փոքրիկ տոտիկներով հասար ուղեղիս, քայլեցիր դրա վրայով՝ հաղթահարելով բոլոր ծալքերը (օ՜հ, ես զգում էի), և հասար կենտրոնական բլթին։ Քո պատճառած ցավերը դառն էին ու սև։ Ինչու՞ ինձ ցավեցրիր, Եվա՛։
– Հիմա՛ր։ Ես արհամարհում եմ քեզ։ Դու ճիճվից էլ վատն ես։ Դու…Դու…Երբ հայրդ քեզ զոհաբերեց ագռավներին. խարույկ պատրաստեց ու ողջակիզեց, ես, այրված մսի հոտը զգալով, եկա։ Ոչինչ ինձ այնքան չի հրապուրում, որքան ողջակիզության խարույկից եկող հոտն ու ճիչերը։ Ես համբերատար կանգնեցի՝ քո մոխիրների մոտ սպասելով։ Վախենում էի, որ դրանցից հաստաբուն կաղնի կբուսնի, բայց ես չսխալվեցի, օ՜, ես երբեք չեմ սխալվում։ Հոտից արդեն ես հասկանում եմ, թե ինչ է աճելու։ Ու ծլեց, ծլեց այդքան սպասված մոլախոտը։ Այո՛, դու մի մո-լա-խոտ ես։ Բայց դու հասարակ մոլախոտ չես. դու անգամ ամենավատն ես բոլոր մոլախոտերից։ Երբ տեսա քեզ, որոշեցի օգնել և հարցրի՝ ի՞նչ ես ուզում…
– Այո՛, այո՛։ Ինձ հենց այդ հարցն է տանջում. ինչու՞ դու չարեցիր այն, ինչ ես ասացի։
– Չափեր՛դ ճանաչիր, ես քո ծառան չեմ. այդ դու ես ինձ ենթարկվում, այլ ոչ թե ես՝ քեզ։ Այնուամենայնիվ, ես արեցի այն, ինչ դու ուզեցիր։
– Ես քեզ ասացի, որ ուզում եմ ողջ ընտանիքիս բարեկեցությունը։
– Կրկնում եմ ես արել եմ այն, ինչ դու ցանկացել ես։
– Ուզու՞մ ես ասել՝ ես ընտանիքիս…
Ուտիճը արհամարհանքով նայեց Միքայելի աչքերին։ Նրանք նայեցին իրար՝ Միքայելի արյունոտ աչքերը և ուտիճի փոքր կարմիր աչքերը։ Լուռ էին։ Հիմա հերթը սրտի զարկերի խոսելունն էր։
– Եվա՜…
– Ինչու՞ չխեղդեցիր դրանց։
– Ես չէի…
– Քեզ եմ հարցնում,- գոռաց ուտիճը,- ինչու՞ չխեղդեցիր դրանց։ Հորդ սպանելուց հետո էլ ոչ ոք չկար, որ դրանց պաշտպաներ։ Ինչու՞ թելը չվերցրիր ու չխեղդեցիր դրանց։ Տխմա՛ր։ Չէ՜, դու շարունակում ես թևեր գործել՝ հուսալով, որ մի օր այդ անթև հավերը կթռչեն ու հանգիստ կթողնեն քեզ։ Ագռավները սիրում են փայլուն բաներ, իսկ քո անկարությունը շատ փայլուն է, որ նրանց չգրավի։ Ե՞րբ ես հասկանալու, որ դրանք երբեք էլ չեն թռչելու։ Եթե մի պահ անգամ գործածդ թևերով վերև ելնեն, մեկ է, մի վայրկյան անց ընկնելու են ներքև, ընկնելու են քեզ վրա ու քեզ ջախջախելու։ Թևե՜ր ես գործում…Իսկ դրանք օրեցօր հաստանում են, մեծանում, կուլ են տալիս ամեն ինչ, մինչև մի օր էլ քեզ կուլ կտան։ Բայց ես չեմ թողնի։ Ես ինքս քեզ կուլ կտամ։
Այդ ասելով՝ ուտիճը ոտքի կանգնեց, աթոռն ու սեղանը մի կողմ շպրտեց։ Նա բացել էր իր ահռելի երախը և կանգնել Միքայելի առաջ։ Մի պահ էլ, ու ուտիճը կուլ կտար նրան: Բայց ուտիճի բերնից եկող գարշելի հոտը սթափեցրեց Միքայելին։ Նա արագ թռավ աթոռի վրայից։
– Չմոտենա՛ս, չմոտենա՛ս,- գոռաց Միքայելը,- Դու զազրելի ես։ Ես…ես կազատվեմ քեզնից։ Ես կխեղդեմ քեզ։ Այո՛, կխեղդեմ։ «Անհնար է, անհնար է, անհնար է, ես չեմ կարող խեղդել նրան»։
Ուտիճը քմծիծաղեց ու հարձակվեց Միքայելի վրա։ Ուտիճն ուզում էր Միքայելի կերպարանքը, Միքայելը չէր ուզում դառնալ ուտիճ։
Միքայելն արագ վերցրեց գետնին ընկած բրդե վերմակը, պատռեց, դարձրեց պարանի պես։ Հետո արագ ոստնեց և այն փաթաթեց ուտիճի վզին ու սկսեց ուժգին ձգել։ Այս ամենը կատարվեց մի ակնթարթում, ինչպես դրսևորվում է կամքը, այնպես որ ուտիճը չկարողացավ ինչ-որ բան ձեռնարկել։ Նա փորձում էր ազատվել, բայց Միքայելը շատ արագ էր ձգում պարանի վերածված բրդե վերմակը. որտե՞ղից նրան այդքան կամքի ուժ։
Մի փոքր էլ, մի փոքր էլ, և ուտիճը ԽԵՂԴՎԱԾ է։
Հաջորդ օրը լրատվամիջոցներում հայտնվեցին հուզիչ հրապարակումներ երիտասարդի մասին, ով կախել էր իրեն առաստաղից, և ում ծնողները հուսահատված էին՝ այդպես էլ չհասկանալով, թե ինչը կարող էր մահվան պատճառ դառնալ. չէ՞ որ Միքայելը խելոք երեխա էր, ով երբեք չէր անհանգստացրել նրանց և շրջապատին:
Քննիչն այդպես էլ չվերադարձավ, և միայն մի ուտիճ էր, որ արագ մտավ պատի անցքի մեջ՝ անցնելով փոքրիկ թղթի կտորի վրայով. «Սենյակում փակված ինչ-որ մեկը մեռնում է. բա՛ց դուռը և դու՛րս արա ուտիճին»:
