– Հռիփ սիկ։
– Ի՞նչ։
– Դու ձեր գյուղը հի շու՞մ ես։
– Հա։
Կեսօր է ու հեռվից հեռու՝ ծուղրուղու՜։
– Հռիփսիկ։
– Ասա։
– Թրջվելուց ամենաշատ ի՞նչն է տգեղանում։
– Չգիտեմ։
– Աքլորը։
– Ճիշտ է։
– Մի օր մեր աքլորը մնացել էր անձրեւի տակ ու այլակերպվել։ Պապս ջղայնացավ ու չհավատաց, որ դա է Արեգնազի աքլորին փախցրել։ Մի շաբաթ հետո խեղճի թեւը կախվել էր։ Տատս ոչ Վարուժանին հայհոյեց, ոչ էլ Վարդգեսին։
– Այսօր դու երեխա՞ ես։ Օսմանցին էլ այդպիսի բան չի անի,– ջարդած թեւը փետրելիս ասում էր տատս։
– Դարման չէր թողնում կովե րի մսուրում։ Ինքը քիչ է, մեկ էլ՝ կտ, կտ, կտ… Բոլոր հավերին հավաքում էր գլխին։ Ո՛չ մեկ, ո՛չ երկուս, ո՛չ երեք, ամեն օր։ Հոգիս հանեց,– ջարդած թեւը կրծելիս ասում էր պապս։
– Սասու՛ն, դու կատակասեր ես, չէ՞։
– Պապս է ինձ Սասուն անվանել։ Հայրս համաձայնվել է, տատս էլ տնքացել։
– Հա՞, ի՞նչ անեմ։
– Դու պապիս չես տեսել։ Մի բան կորցրած, բայց ուրիշ բան գտած մարդու տեսք ուներ։ Այդ դեմքը դեռ փնտրում է կորցրածը։ Հասկացա՞ր։
– Հա, այդ դեմքը դեռ փնտրում է կորցրածը։
– Նա լավ ձիավոր է եղել, բայց իր էշը չի պայտել։ Դու էշ չես հեծել, ես շատ եմ հեծել։ Մի ծիծաղիր, Հիսուսն էլ է հեծել։ Հիշում եմ, մի անգամ ընկա էշից։
– Հիսուսն էլ է ընկել։
– Ծաղր չեմ անում։ Էշը գլուխը կախեց, որ ջուր խմի, ես էլ գլխի վրայով ընկա առուն։ Խեղճ էշն էլ վախեցավ։ Լավ թրջվել էի, դառել աքլոր։ Ես լաց չեղա, պապս էլ ծիծաղեց։
– Արի ծիծաղենք։
– Արի չծիծաղենք, Հռիփսի՛կ։ Պապդ շո՞ւտ է մեռել։
– Երկու, չէ, երեք տարի առաջ։ Յոթանասունվեց տարեկան էր։
– Յոթանասունվեց տարեկան կլինեմ երկու հազար քսան մեկ թվին (դու՝ քսաներեքին)։ Դեռ հիսունչորս տարի կա։
– Մեռնե լո՞ւ։
– Չէ, որ լինեմ յոթանասունվեց տարեկան։
– Երբ պապդ մեռել է, դու ամբողջ օրը բարձրաձայն լաց ես եղել։ Հայրդ կամ արցունք չի թափել, կամ արցունք է թափել անձայն, որպեսզի կանանց աչքում մնա տղամարդ։ Պոչը ետեւի ոտների արանքում կոխած վնգստացող շան մտքով այդպիսի բան չի անցնում։ Հորդ դեմքով գլորվող հատիկ արցունքը լացացրել է կողմնակի կանանց (մեռելատանը կողմնակի անձանց մուտքը չի արգելվում)։ Դիակի մոտ արցունքը տղամարդու աչքում մորմոքող է։ Հորդ լացացրել է այն միտքը, թե պապիդ մեռնելու պահին մեկը շուկայում ասել է՝ ի՞նչ արժի դեղձը։ Այդ մեկից հետո դեղձերը անուտել չեն մնա, ու մարդիկ կանգառներում կսպասեն ավտոբուսների։
Այդ օրը պապդ ամենալավ մարդն էր արեւի տակ։ Քեզ այդպես էր թվում։ Ու գիտե՞ս ինչու… Որովհետեւ դու մեռածի թոռն ես։
– Հերիք է խոսես, քնիր, աչքերս փակվում են։
– Պապիդ մեռնող աչքերը դու չես փակել, հայրդ է փակել։ Դրա համար պետք է տղամարդ լինել։ Մեռելին վերնաշապիկ հագցնելը շատ դժվար է (մերկ եկել է, մերկ էլ ու զում է գնալ)։ Դա էլ է հայրդ արել։ Ցանկացողները սեղմել են հորդ ձեռ քը (քո ձեռքն էլ) ու ասել՝ հոգով, սրբով մխիթարվես։
Հետո դու մտածել ես, որ Սարգիսը երեսուն տարի էլ չապրեց, որ պապիդ կանթեղի յուղն էր հատել, որ բոլորն էլ մեռնելու են։ Հանգստացել ես, հետո ծիծաղել, հետո էլ ամուսնացել։
– Թաց աղունդ գցել ես ջրաղացի վրա՝ խոսում, հա խոսում ես։ Քնիր, ուշ է։
– Ես պապիս հետ ջրաղաց եմ գնացել։
– Էլ ինձ չխոսեցնես։ Լավ ես արել։
– Էշին բռնեց, ինձ էլ դրեց բեռի վրա։ Իրինդ, ո՞ւր ես՝ եկանք։ Ճանապարհը մի ձորից դուրս էր գալիս, մտնում էր մյուս ձորը։ Ոչ մի բանի ձեռք չէր տալիս։ Քարը թողնում էր իր տեղում, փոսը՝ իր տեղում ու ինքն էր ծռմռվում, հարմարվում։ Մեծ քարերին քսվում էր, փոքրերը ոտնակոխ անում։
– Ո՞վ։
– Արահետը, պապս չէ։ Մենք երեքով էինք լռության հետ։
Մեծ աղմուկից սմբակների կտկտոցներն էին մնացել։ Ականջներս կշտացան լռությունից։ Սարերի վրա ծանրացել էր հավերժությունը, ու սերիս վրա՝ ու գլխիս։ Էշը հոգնել էր, նստեց։ Պապս մի ծխախոտ փաթաթեց։ Լուցկին այրվեց, ծխաց ու հանգավ։ Մարմինս ոտից գլուխ սարս ռաց։ Հավերժում կախվել է երկրագունդը, երկրագնդի վրա նստել էր մեր հոգնած էշը։ Պապս ոլորեց նրա պոչը։ Էշը ցավից ոտքի կանգնեց։ Արահետը շարունակեց մեզ ծռմռել։ Էշը ճանապարհորդ է, պապս ճանապարհորդ է, ես ճանապարհորդ եմ։ Մենք մտանք Իրինդ, արահետը չմտավ։ Ծալծլվեց, բարակեց ու կորավ կապույտում։ Մեր գործի անունն էր՝ ջաղաց գնալ։
Ջաղացի դռանը էշեր կային։ Մեր էշը մի սեւ էշի հետ դունչ դնչի տվեց, ուզեց զռռալ՝ չզռռաց ու ընկերացավ։ Ջրաղացի հանելուկը չգտա։ Մի ալրոտ մարդու հետ պապս երկար նստեց` գլխարկը ծնկին դրած (ծերերը գեղեցիկ են նստում)։ Ալրոտը հայհոյեց իր ծխախոտը (գիշերները հազեցնում է) ու փաթաթեց պապիս ծխախոտից։ Ծուխը օդից լավ էին շնչում։ Կարոտով էին շնչում ու ափսոսանքով։ Աշխարհի բոլոր ժողովուրդներից ու գազաններից նրանք խլել էին մեկ մետր՝ գետին, երկու թիկունքաչափ ալրոտպատ, որպեսզի հավատային, որ ալրոտը չկարողացավ չսպանվել ու այս րոպեին ջրաղացպան է, որ Հակոբին, Հազրիկին, Հովհաննեսին, Տիգրանին սպանել են։ Օվեն չի սպանվել ու այսրոպեին ջրաղաց է եկել։ Ես իմ մտքում նրանց տվեցի ամբողջ աշխարհը։ Նրանք էլի զբաղեցրին մեկ մետր գետին, երկու թիկունքաչափ ալրոտպատ։
– Ո՞վ կհավատար, Օվե,– ծխախոտը հանգավ ջրաղացպանի շուրթերում։
– Չհավատաս այսպես մնա։ Աշխարհը սուլթան Համիդին չմնաց, Զկո։
Հարկավոր է մխիթարվել՝ մխի թարվեցին։ Պապս գլխարկը դրեց մյուս ծնկին ու կծկվեց։ Զկոն մնացել էր մի բուռ։ Մեր գյուղի Զկոն երբ մեռավ, տեր Վահանը ասում էր. «Ընկալ զհոգի Զաքար ծառայի քում»։
Զկոյից այն կողմ թաղեցին քույրերիս, այս կողմ թաղ ված է Սահակի Արոն, Արոյի կողքին՝ Շեկիկի Առաքելը, Առաքելի ոտներին ցորենի արտն է՝ կանա՜չ, կանա՜չ… չէ, հնձա՛ծ։
– Նրանք մեռնեն-գնան, մենք մնանք,– կամ պապս ասաց, կամ ջրաղացպանը։ Չիմացա։ Ջրաղացը վիշտը խառնեց կարոտին ու սկսեց աղալ։ Ալրոտվել էր օդը, ալրոտվել էր ջրաղացպանի անունը։ Չէին արնոտվել, ալրոտվել էին։ Զկոն ջրաղացպան չէր։ Պապս ջրաղաց չէր եկել։ Նրանք մեռելներ էին թաղում։ Ես իմ աչքի տեսածն եմ պատմում։ Անխոս էին։ Խոսքը մոլորվել էր նրանց բերանում։ Մեր էշը մի բան մտաբերեց ու զռռաց։ Նախիրը այ սօր էլ կկշտանա ու նույն ճամփով գյուղ կմտնի։ Նախրպան Ռուբենը չի էլ հասկանա՝ Օվեի էշ՝ կա՞ս, թե՞ չկաս։ Ես, Սամվելն ու Վարդգեսը Մայիսենց շան լակոտը պիտի գողանայինք Սամվելի համար։ Մայրս ասում է. «Վարդգեսը գող է, նրա հետ քեզ չտեսնեմ»։ Մորաքույր Սիրուշն էլ Վարդգեսին էր ասել. «Սասունի հետ քեզ չտեսնեմ»։
Մնացել էր մի մարդաբոյ արեւ։ Երբ Իրինդը կորավ, մեր գյուղն էլ չէր երեւում, վերջին ծխախոտի կրակը հասավ պապիս մատներին։ Առջեւից քայլում էր մեր լավ էշը։ Էշն էլ տունդարձի ճամփան անգիր գիտի։ Հանկարծ իմ մտքով անցավ, որ ծալծլվող արահետը նման է եկեղեցու զանգերի դողացող ու հալվող ղողանջի։ Ով ուզում է թող ասի՝ նման չէ։ Այս նմանությունը ես եմ գտել ու իմ մանկության նման իմն է։
Չէր մթնել, շունն ու գայլը կջոկջկվեին՝ հասանք։
Մի փնթփնթա, կք նես։ Կք նես, առավոտ կարթնանաս, դասի կգնաս, կեսօրին կգաս։ Նորից կքնես, նորից կարթնանաս, նորից կգնաս, նորից կգաս։ Մի օր էլ նորից կքնես, նորից չես արթ նա նա, նորից կգնաս, նորից չես գա։ Կյանքդ դարձել է թերթե րում տպ վող ցա վակ ցութ յուն նե րի նման միօրինակ. «Այսինչ Այսինչյա նը խոր ցավակցություն է հայտ նում…»։ Դու քնիր։ Ես մոմ կվա ռեմ գիշերվա սեւի մեջ ու մինչեւ լույս կզրուցենք։ Հարսանիքի մասին չենք խոսի, գիտենք ինչի մասին կխոսենք։ Եթե մոմը ասի. Սասունիկ Թորոսյան, դու կմեռնես, որովհետեւ հարյուրի կեսը հիսուն է, ես կասեմ. «Մոմ, դու իմաս տուն ես, բայց մի քիչ սուտ ես խոսում։ Ինձ նման նիհարի համար ահռելի ստվեր է գծել»։ Գի շեր վա սեւի մեջ վառվող մոմի լեզուն հասկանալու համար պետք է մտածել, որ մոմը գիշեր վա դեմքի վրա աննշմարելի ժպիտ է, որ այդ փոքրիկ բոցը խորհող երկրագնդի գլխում փայլփլող միտք է վաղվա արեւի մասին, որ մոմը արեւի կարոտն է ու հույս՝ երկրագնդի հոգում, որ քո ստվերը արեւի պատկերացումն է քո մասին։ Հասկացա՞ր։ Ամբողջ գիշեր արյան եռքից ներսդ քոր կգա։ Ժիր ես, դրա հա մար բառեր գտիր։ Բառարանները չկան։ Իրենդից մինչեւ մեր գյուղ պապդ բառեր չգտավ։ Մի անգամ ասաց՝ չոշ։
«Չոշը» անտեղի էր։ Էշն էլ հասկացավ, որ ես չէի։ Մեր առջեւից քայլող էշը պապիս էշն է, հայրս էլ պապիս որդին է։ Ես ու էշը դա մեկ-մեկ թռցնում էինք մեր մտքից։
– Քո թո՞ռն է, Օվե։ Սպիտակ-մո րուք դառնա քո առաջ,– ջրաղացպա նը ծանոթացավ էլ, օրհնեց էլ։
– Թող քնեմ։ Առավոտ շուտ համալսարան պիտի գնամ, ընկեր Մխիթարյանը Թումանյան է մեկնաբանում։
– Պապս քո ընկեր Մխիթարյանից լավ մարդ է։ Ասա՝ ինչու՞։
– Ինչու՞։
– Որովհետեւ մի օր պապդ արեւի տակ ծնվածներից ամենալավն էր։
– Պապս քեզանից էլ լավ մարդ էր։ Ասա՝ ինչու՞։
– Գիտեմ։
– Շատախոս չէր։
– Առավոտ դասի չես գնա։
– Ինչու՞։
– Պապս յոթանասունվեց տարեկան դժվար թե լինի։ Ջրաղացպանն էլ ասաց. «Քո թոռն է՞, Օվե։ Սպիտակ-մորուք դառնա քո առաջ»։
– Էլի սկսեցիր։
– Հռիփսի՛կ։ Հարյուրի կեսը միշտ էլ հիսուն է։
– Գիտեմ։
– Ու գիտե՞ս, պապս մեռել է։
Շատ անուշ պատում է, գեղարվեստական պատկերավոր մտածողությամբ հրաշալի պատմվածք հողին կառչած հայ գյուղացու և Հայոց Ցեղասպանության մասին։ Իսկ և իսկ «Անարցունք լաց»…..