Հատված «Զապել» վեպից
Գրքից գիրք ձգվող կյանք է գրողի կյանքը։ Կարդացած գրքերից, գրած գրքերից․․․ Ուրիշ ո՞վ, եթե ոչ վիպասանը, որիշ ո՞վ կարող է այդքան լավ պատկերացնել ծնունդի ու մահվան ընթացքը։ Վեպի առաջին տողերը՝ մանկան առաջին ճիչի նման, վեպի վեջին տողերը՝ մահամերձի վերջին խոսք՝ նրա ուղերձը աշխարհին, նրա կյանքի խտանյութը, այն ամենը, ինչ իմաստ է հաղորդում նրա ապրած կյանքին։ Սկիզբը եւ ավարտը՝ այս երկուսի մեջ է ամբողջ իմաստը։ Ամենաբարդն է սկսելը։ Ամենաբարդն է ավարտելը։ Առաջին բառը, առաջին տողը, առաջին պարբերությունը որոշում են վեպի ընթացքը, շնչառթյոuնը, հեւքը։ Ամբողջ մեղեդին։ Եվ անգամ ավարտն են կանխոոշում։ Կարող ես մտքում կրել ամբողջ վեպը, թվում է՝ պետք է նստել ու արտագրել միայն այն, ինչ կա մտքումդ, բայց այ քեզ փորձանք, սկիզբը չկա։ Սկիզբը երբեք չի լինում։ Եվ երբ վերջպես գտնվում է, կարող է այնպես պահատել, որ մտքում եղած ամբողջը անաճնաչելիորեն փոխվի։ Իսկ ավա՞րտը։ Ավարտն այն կետն է, որին իր հոգու բոլոր կտորներով ձգտում է գրողը եւ այն կետը, որին հասնել վախենում է։ Եվ այդ երկու ձգտման մեջ՝ դեպի ավարտը եւ ավարտը ամեն կերպ շրջանցող, ամեն կերպ հետաձգող, այս երկու հակադիր ձգտումների մեջ է գիրք գրելու բերկրանքը։
Ամեն գրքի ավարտը ասես կյանքի ավարտ լինի։ Վիպասանի կյանքը ավարտվում է իր ամեն գրքի հետ։ Եվ վիպասանի վերածնությունը միայն մի ձեւ ունի՝ նոր գիրք։ Հերթական մահվան վախը նա հաղթահարւմ է վերածնության մասին երազով։ Դեռ գիրքը չավարտած՝ նա արդեն մտածում է իր հաջորդ կյանքի մասին։ Եվ միայն դրան անցնելու ցանկությունն է, որ հնարավոր է դարձնում նախորդ գրքի ավարտը։ Ծանրացած, անտանելի, այլեւս անհամատեղելի կյանքի հետ՝ այդ տառածածկ թղթի կտորները, որոնցում իմաստները խունանում ու մեռնում են դանդաղ, եւ երբ այլեւս դադարւմ են որեւէ բան նշաակել, նա գրում է վերջին նախադասությունը, թղթերը հավաքում իրար գլխի ու տանում հրատարակչություն։
Եվ իջնում է աշխարհի վրա տխուր թեթեւություն՝ ճիշտ ինչպես հարազատ մարդու թաղման օրը։ Մեկ թվում է՝ չես դիմանա, մեկ էլ համակերպվում ես։ Ու այն պահերին, երբ համակերպվում ես, շնչելը հեշտ է դառնում։ Ինչքան մարդը մեծ տարածք էր զբաղեցնւմ քո կյանքում, այնքան ավելի մեծ տարածք է դատարկվում նրա մահվամբ։ Դատարկվում ու միաժամանակ ազատվում։ Ահա, մի քանի տարի սեղանի վրա շաղ եկած թղթերը տրցակի տեսքով ուղեւորվեցին Պետհրատ, եւ մարդը, որ դրանք փոխադրել էր, քայլում է ասես ազատված հազարամյա բեռից։ Նրա մարմինը ծանրացել էր կյանքի բեռից, հաստացել իր վեպի պես, նա վաղուց մատղաշ օրիորդ չէ, հիսունինը տարեկան կին, տատիկ, ո՜վ կպատկերացներ, բայց ահա, քայլում է ծառերի ստվերում, հւնիսյան առավոտվա միջով, եւ ոտքերը պոկվում են գետնից։ Նա միաժամանակ թե երջանիկ է, թե տխուր։ Եվ թվոմ է նրան, թե կյանքը, որն ապրել է, ինքն է հորինել։ Եվ թվում է նրան, թե այդ կյանքը մեկն է իր բազմաթիվ հորինածներից։ Եվ ո՞վ կարող է ասել, թե իր ապրած ու նկարագրած այդ կյանքերից հատկապես որն է իրականը, հատկապես որն է ինքն իրականում ապրել։
«Գիտցեք, որ դեռ կենդանի եմ»-,- հնչում էր նրա մտքում։ Ո՞վ կպատկերացներ, որ այդքան կծանրանար վեպը, այդքան կերկարեր, այդքան կբարդանար ավարտելը, մեռնելը․․․ Ի՞նչն է, որ մեզ կապում է մեր կյանքին՝ մեզ արդեն երջանկություն չպարգեւող։ Ահա, կինը գիտի, որ դուրս կգա իր տնից, կգնա անհայտ հեռուն, կգնա այնտեղ, ուր ապրում է իր երազանքը, ու գուցե գտնի երջանկոթյուն, բայց նա շարունակոմ է մաշել իր հին կյանքը, որն ուրախությոն չի բերում ոչ մեկի։ Նա շարունակում է, որովհետեւ վախենում է ավարտից։ Գիտցեք, որ դեռ կենդանի եմ,- ասես ասում էր վեպը։ Բայց նրա ձայնը լսվում էր ավելի ու ավելի թույլ, նրա ձեռքերը՝ դեպի իրեն կարկառված, հյուլեների տրոհվելով տարրալուծվում էին օդում։
«Գիտցեք, որ դեռ կենդանի եմ»,- նորից ու նորից հնչում է մտքում սիած բանաստեղծի տողը, բայց այս անգամ իր ձայնն էր արտաբերում այն, ինչպես հազարավոր անգամներ անցել էր մտքով, երբ իսկապես կարող էր մեռնել, բայց հրաշքով պլստացել էր մահվան ձեռքից։ Եվ ահա, արդեն տարիքն առած մի տատիկ, քայլում էր ու մտածում, որ դեռ կենդանի է, որ դեռ զգում է ամառային առավոտվա զովությունը, այդ փողոցը, որտեղ իր նոր տունն էր եւ որտեղ խաչվում էին այն փողոցները, որ անցնոմ էին միայն իր սրտի միջով։
Ուզում էր թակել տան դուռը, բայց հապաղեց, ներսից աղմուկ էր լսվում։ Վիճաբանւոթյան ձայներ էին՝ ծածկված երեխայի լացով։ Դուռն իր բանալով բացեց։ Տնեցիները չլսեցին իր մտնելը եւ շարունակոմ էին վիճել։ Նա աննկատ անցավ իր սենյակ ու անաղմուկ ծածկեց դուռը։ Հանվելու ընթացքում զգաց, թե ինչպես է կենցաղի հոգսը փորձում դռան անցքերով ներս սողոսկել, մտովի սեղմեց դուռը եւ պտտեց բռնակը։ Այսօր առանձնահատուկ օր էր՝ կենցաղի հանդեպ մեծահոգի լինելու համար։
Նա նստեց գրասեղանի մոտ՝ ըմբոշխնելով իրեն ափեափ լցրած հույզը՝ նոր վեպ սկսելու կանխավայելքը։ Այս անգամ դա լինելու էր իր սիրելի գրողի կենսագրավեպը։ Նա գրելու էր կյանքը պոետի, որ իրեն սովորեցրել էր սիրել, սովորեցրել էր մտածել մահվան ու Աստծո մասին, պոետի, որ այնքան շուտ էր մահացել, բայց դեռ կենդանի էր, ու կենդանի կլիներ այնքան ժամանակ, քանի դեռ ինքը կար․․․ Եվ ամեն անգամ, երբ նրա մտքում պտտվում էին պոետի տողերը, նա նույն թրթիռն էր զգում կրծքի տակ, ինչ տասնամյակներ առաջ Սկյուտարով քայլելիս։ Նա հիշում էր պոետին, որ մահացել էր իր ծնունդից տարիներ առաջ, պոետին, որի նիհարությունից ու գունատությունից վախենում էին կանայք, պոետին, որ դատապարտված էր մենակության, պոետին, որի գերեզմանը այլեւս լքված էր, բայց որը տակավին կենդանի էր, հիշում էր եւ ուզում էր գրկել նրան տասնյակ տարիների հեռավորությունից։
Նա գիտեր՝ ինչ է գրելու, այս ընթացքում, երբ աշխատում էր անվերջանալի թվացող վեպի վրա, ժամանակ առ ժամանակ նրա միտքն էին թափանցում մտքերը այս վեպի մասին։ Այդպես ամուսնական պարտականությունները կատարելիս երբեմն մտապատկերում հայտնվում է այլ տղամարդու կերպար՝ ինչ-որ անավարտ սեր, ինչ-որ չսկսված հրապուրանք․․․ Նա մեղքի զգացում էր ունենոմ այդ մտքերից ե արգելել էր իրեն մտածել նոր վեպի մասին, քանի դեռ չի ավարտել հինը։ Բայց հինը ոչ մի կերպ չէր ավարտվում։ Ու հիմա՝ հունիսի 22-ին, երբ Պետհրատ էր հասցրել ձեռագիրը ու թվոմ էր նրան, թե իր հիվանդ ու խնամքի կարոտ ամուսնուն հանձնել է ըտար խնամակալի, հիմա, երբ նա հնարավորություն ուներ ամբողջությամբ տրվելու այն գաղափարին, որ իրեն այցելում էր այդ ողջ ընթացքում զարմանահրաշ լուծումներով, գտած կտորներով, հիմա, երբ հրատարակչությունից տուն ողջ ճանապարհին նա փորձել էր կենդանացնել իր մեջ այն ապրումը, որ ունեցավ սիրելի պոետի գերեզմանի մոտ, հիմա սկիզբը չէր գտնվում։ Նա նմանվում էր այն դողահար Պետրոս Դուրյանին, որին տարել էր Պետրոս Դուրյանի գերեզմանին այցի։ Նա հիշեցնում էր իրեն իրենց հարեանի նիհար ու հեգ տղային, իրեն սիրային նամակներ գրող Միհրանին, որ դողում էր իր հետ մենակ մնալու հուզմունքից։ Միհրանը, որ այդքան նման լինելով Դուրյանին, իրեն ազատեց վտանգավոր մտորումներից ու իրեն երբեւէ չճանաչած ու վաղուց մահացած տղամարդու սիրուհին երեւակայելու վտանգավոր խաղից։ Որքան էր նա երեւակայել իրեն Թերեզա Չուխաճյանի դերում։ Որքան էր նա պատկերացրել, թե ինչպես է սիրում նիհար, վտիտ, մեռնող այդ տղամարդուն․․․ Եվ ահա, մի տղա, որին տեսնելիս բոլորն այլայլվում էին Դուրյանի հետ ունեցած նրա նմանությունից։ Մի տղա, որ սիրում էր իրեն, ինչպես Պետրոսը՝ Թերեզային։ Ինչո՞ւ տարավ նրան Պերտրոսի գերեզմանին այցի։ Որ հասկանա՝ տարբեր են երազն ու իրականությունը․․․ Որ հասկանա՝ երազն իրականություն դառնալիս իրականությունից լավը չի լինում․․․ Որ երազը թողնի իր տեղում ու քայլի առաջ․․․
Հանկարծ կենցաղը բացեց դուռը։ Կենցաղը դստեր՝ Սոֆիի տեսքն ուներ այս անգամ։
-Եկե՞լ ես, աննկատ մտած ես,- ասաց Սոֆին,- հանձնեցի՞ր Պարպա Խաչիկը։
– Հա, վաղոց հոս եմ։
– Զապելը շատ կլացեր, կը վախենամ վարակ մը բռնած է։
– Մի վախենար։
– Ժան Քրիստոֆի հատորը պիտ հանձնենք հաջորդիվ։ Քիչ մը հանգստացիր, անցնենք գործի, քննարկելու բաներ կան․․․
– Ոչ այսօր, Սոֆի․․․
– Նոր վե՞պ ես սկսում․․․
– Չէ, գրառումներ կանեմ․․․
– Չխանգարեմ,- ասաց Սոֆին ու դուրս եկավ, թվաց՝ մի քիչ նեղացած։
Չհասկացավ էլ՝ ինչու խաբեց։ Աղջկան միշտ հասու էր դարձնում իր բոլոր ստեղծագործական գործերին, երբեք կարիք չէր ունեցել ինչ-որ բան թաքցնելու նրանից։ Բայց այնքան թանկ էր միտքը Պետրոսի մասին գրելիք վեպի մասին, այնքան սաղմնային ու փխրուն, այնքան անձնական, որ չցանկացավ ասել։
Ինչպե՞ս սկսել․․․ Ինչո՞ւ որոշեց գրել սիրած գրողի մասին․․․ Ինչո՞ւ էր որոշել։ Որովհետեւ կարիք ուներ գնալու անցյա՞լ՝ պատանեկություն, Սիլիհտար, որի պարտեզների բուրմունքն ու տան պատուհաններից բացվող՝ արեւի տակ պսպսղացող ոսկւ ու կապույտի շլացւցիչ միավորումը նրան այդքան ուժ էր տվել իր կյանքի ամենաբար օրերին․․․ Միգոցե այն աճող տագնապն էր, որ կար օդում․․․ Նա միշտ անսխալ զգում էր վտանգը, միշտ, երբ ընկերները ու մտերիմները վայելում էին կյանքը՝ չտեսնելով մահվան ներկայությունը դռան շեմին․․․ Նա միշտ զգում էր մահվան մոտեցող շնչառությունը՝ այնպես, ինչպես մահամերձ հիվանդն է զգում, ինչպես զգում էր վաղամեռիկ պոետը, երբ թեպետ դեռ ողջ էր, բայց ուժերը օր օրի լքում էին նրան․․․ Ի՞նչ էր ուզում հիմա այդ կերպարից։ Ինչո՞ւ էր ուզում վերադառնալ նրան։ Ուզում էր կյանքի ուժեր քաղել մեռած մարդո՞ւց․․․ Մարդուց, որը հաղթահարել է մա՞հը։ «Գիտցեք, որ դեռ կենդանի եմ․․․»։ Իսկ միգուցե ուզում էր պատմել իր մասին, ուզում էր գրել գրող լինելու դժվարությունների մասին, գրել բերկրանքի, ներշնչանքի, այն մոգության մասին, որ կատարվում է, երբ մարդը վերցնում է գրիչը։ Միգուցե այս կերպ ցանկանում է ամփոփել գրողի իր անցած ճանապարհը, հանգել այնտեղ, որտեղից սկսել է, հանգչել այդտեղ՝ մշտապես Սկյուտարի վերջալույսներում։ Ամպ էիր, ամպ կդառնաս․․․ «Եվ այն ամպոց լուսափթիթ, որ կնմանին փրփուրքիդ․․․ »։ «Փրփուր, այ Փրփուր, եկուր հոս»,- լսում էր Տիգրան մորեղբոր ձայնը, որ հնչում էր անցյալ դարից․․․ Ինչո՞ւ Փրփուր, ինչո՞ւ էր քեռին իրեն փրփուր անվանում․․․
Քամին խփեց պատուհանին ու բացեց կիսաբաց փեղկը։ Երեանյան ամառվա սքանչելի պահը՝ երեկոյան քամին, օրվա բոլոր մտքերին հանդարտություն բերող․․․ Քաթանե, եզրերը ասեղնագործած վարագույրը տարածվեց տնով մեկ։ Պատուհանից ներս խուժեց փշատենու ճյուղը․․․ Եվ նրա աչքի առաջ հառնեց նշենին՝ նշենին, որ աճել էր Պետրոսի գերեզմանին։ Նշենին, որին հենվել էր ու մտածում էր Պետրոսի մենակության մասին։ Նրա ոտքերը կտրվել էին հողից, քամին ասես ճոճում էր նրա թուլացած, ընդարմացած, նինջի մեջ ընկղմված մարմինը, նա լսում էր Միհրանի անվստահ ձայնը՝ Զապե՜լ․․․ Ձայնը գալիս էր հեռու-հեռվից․․․ Այդ ժամանակ էր, որ հասկացավ՝ մեր կյանքից մեզ շեղող բաները գալիս են մեզ համար սիրելի մարդկանց, մեզ համար պաշտելի երեւույթների տեսքով՝ այն ամենի տեսքով, ինչին ձգտում է մեր հոգին․․․ Բայց դրանք իրականը չեն, դրանք միշտ կրկնօրինակն են, կեղծը․․․ Ահա, մի տղա, որ գուցե իր կողքին չէր լինի, եթե չհիշեցներ Դուրյանին․․․ Բայց նա Դուրյանը չէ, Զապել․․․
Ինչո՞ւ գրել Դուրյանի մասին։ Արդյո՞ք որովհետեւ ուզում է պատմել իր մասին։ Բայց ի՞նչ է արել մինչ այժմ, արդյո՞ք նույնը չէ արել, երբ ոգեշնչվել է իր կողքին ապրող մարդկանցով ու պատմել նրանց մասին։ Չէ՞ որ իր կերպարներից բոլորի մեջ էլ կա մասնիկ իրենից․․․ Բայց իրենից՝ ումի՞ց՝ մորից, զավակից, կնոջից․․․ Միգուցե ուզում է գրել այն կյանքի մասին, որ նվիրված է գրելուն, այն կյանքի, որ ուրիշ առաքելությոն չունի դրանից բացի, այն կյանի, որ ունի միայն մի հաստատուն կետ, եւ ամեն ինչ պտտվում է այդ կետի շուրջը։ ՄԻգուցե որովհետեւ ուզում էր հասկանալ, թե այն օրը, նշենու տակ ինչու ընտրեց հենց այս կյանքը։ ՄԻ՞թե ապրելը քիչ էր, ինչո՞ւ էր պետք նաեւ գրել այդ կյանքը։ Եվ ինչո՞ւ էր պետք այս ամենը հասկանալու համար գրել ուրիշ գրողի մասին։ Ինչո՞ւ ուրիշը կարող էր ավելի շատ բան պատմել իր մասին, քան հենց ինքը։ Գրելու մասին գրել առանց ամոթի։ Քո մասին՝ իբր ուրիշի՝ նրա, քո սիրածի․․․
Նա սկսեց գրել։ Սկսեց գրել նշենին եւ քամին, որ շարժում էր նշենու տերեւները․․․ Եվ տերեների այդ միալար շրշյունը, որի մեջ ասես բառեր ու մտքեր էին լողում։ Նա գիտեր, որ հենց այն պահին՝ նշենու տակ կանգնած, ինքն ընտրեց իր կյանքի ուղին։ Այդ պահին էր, որ նա գիտակցեց՝ կանանց բաժին երջանկությունը իրեն չի երջանկացնելու։ Նա մարմնով զգաց, որ չկա իր համար երջանկություն սովորական կյանքի մեջ։
Նա գրում էր ոգեւորության մեջ ու թեթեւ՝ ոչ այնպես, ինչպես գրում էր վեպը, որ այսօր հանձնել էր։ Գիրն ինքն էր տանում իրեն, ինքն ասես լողում էր բառերի մեջ, մեկ լողում, մեկ ճախրում։ Նա ճախրում էր, ինչպես փրփուրը ամպերի մեջ․․ Ճիշտ, ասես նոր սիրահարված լիներ․․․ Եվ մաքու ու գեղեցիկ էր թվում այդ զգացումը։ Եվ թվում էր՝ ոչինչ չի խաթարելու այն․․․
Քամին, որ շառաչում էր նրա պատուհանի տակ ու ցնցում փեղկերը, ասես կենդանի էակ լիներ, մեռած պոետի ոգին, որ խոսում էր նրա հետ, բայց չէր կարողանում իր խոսքը բառերի վերածել։ Հանկարծ էլեկտրականությունն անջատվեց, եւ մութ սենյակը լոսավորած կայծակը ասես նրա հուժկու զայրույթը լիներ․․․ Մեկի, որ չէր կարողանում բառի վերածել իր ասելիքը ու անզորությունից բղավեց․․․
Նա վեր կացավ սեղանի մոտից եւ, խղճի խայթ զգալով, փշատենու ճյուղը հանեց դուրս ու փակեց պատուհանը։ Նա նկատեց, որ խղճի խայթ զգաց։ Ասես այս փոթորիկը իր գրածի արձագանքն էր, ասես անհանգստացրել էր մոռացության մատնված անհանգիստ հոգիներին, մահվան միջից նրանց հանել ու կյանքի կոչել․․․ Նա այնքան էր տարվել պահի մոգականությամբ, որ չէր նկատել, թե ինչպես է Սոֆին մտել իր սենյակ, մի ձեռքին լացող Զապելը, մյուսին՝ վառվող մոմը․․․
– Կներես, որ խանգարեցի,- ասաց դուստրը, որ անսխալ տարբերում էր մոր ստեղծագործական վիճակը,- մտածեցի՝ լույսը պետք կգա․․․
– Սպասե,- ասաց Զապելը,- կհիշե՞ս, որ քսան տարեկան ատենդ քեզ տարա Դւրյանին շիրիմը այցի․․․
– Ինչպես չէ, կհիշեմ իհարկե․․․
– Ուզում եմ կարդալ քեզ համար նոր վեպիս առաջին գլուխը․․․ Սպասե, լսե․․․
