Աբովյանագետ Պիոն Հակոբյանը Ա․ Բակունցի ակադեմիական հրատարակության չորրորդ հատորում գրում է․ «Գռեհիկ սոցիոլոգիզմի տիրապետության պայմաններում 20-30 ական թթ․ (որը համընկավ Բակունցի ստեղծագործական կյանքի բուռն վերելքին), երբ պատմագրության մեջ տնօրինում էին Մ․ Պոկրովսկին և նրա հետևորդները, Արևելյան Հայաստանի՝ Ռուսական տերության կազմի մեջ մտնելու բախտորոշ իրադարձությունները դիտվում էին «որպես բացարձակ չարիք»։ [Ակսել Բակունց․ Երկեր, 4 հատորով, հատոր IV. ―Եր․։ ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ․, 1984 թ․ էջ 537-538]։
Պիոն Հակոբյանը (1926-2000) հայտնի գրականգետ է, հատկապես մեծ է նրա ներդրումը աբովյանագիտության մեջ։ Հեղինակել է «Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպի ստեղծագործական պատմությունը» (1955 թ.), «Խաչատուր Աբովյան․ կյանքը, գործը, ժամանակը (1809-1836 թթ.)» (1967 թ.) մենագրությունները, «Արևելյան Հայաստանի՝ Ռուսաստանին միանալու արձագանքները հայ գրականության մեջ» (1978 թ.) ժողովածուն։ Պ․ Հակոբյանի աշխարհայացքը ձևավորվել է ստալինիզմի վերջին տասնամյակում, երբ «կոսմոպոլիտիզմի դեմ», «միասնական հոսանքին դեմ» և այլ գաղափարախոսական արշավների միջոցով ձևավորվեց նոր՝ ռուսական խորհրդային մեծապետական շովինիզմը։ Հարգելի գրականագետը այդ հայացքները կրողն էր։ Նրա մասին հիացական է արտահայտվել Հրանտ Մաթևոսյանը։
Ժամանակակից ընթերցողի համար գրականագետի քաղաքական ժարգոնը կարող է դժվարություններ ստեղծել։ Օրինակ, ի՞նչ է «գռեհիկ սոցիոլոգիզմը»։
Հատկապես 30-ականներին, երբ կայանում էր ստալինիզմի գաղափարախոսությունը, «գռեհիկ սոցիոլոգիա» տերմինը («գռեհիկ սոցիոլոգիզմ», «գռեհիկ սոցիոլոգիական մոտեցում») օգտագործվում էր որպես պիտակ, գաղափարական հակառակորդի անվանարկում։
1920–1930-ական թթ․ գոյություն ունենին բազմաթիվ գրական խմբավորումներ։ Օրինակ՝ Պրոլետկուլտը (Ա. Ա. Բոգդանով, Ա. Վ. Լունաչարսկի, Վ. Ֆ. Պլետնև), «Նա Պաստու» ամսագիրը (Գ. Լելևիչ, Ֆ. Ֆ. Ռասկոլնիկով, Մ. Ս. Օլմինսկի), «Գրական դիրքերում» (Լ. Լ. Ավերբախ, Ի. Ս. Գրոսման-Ռոշչին, Հայատանում՝ իր տարբերակը ուներ), Վ. Ֆ. Պերևերզևի դպրոցը (Ի. Մ. Բեսպալով, Մ. Ս. Գելֆանդ, Ա. . Ի. Զոնին), «Պերեվալ» խումբը (Ա. Կ. Վորոնսկի, Ա. Զ. Լեժնև, Վ. Պոլոնսկի), Բ. Մ. Արվատով, Օ. Մ. Բրիկ, Ս. Մ. Տրետյակով, Ն. Ֆ. Չուժակ, Վ. Բ. Շկլովսկի), ֆորմալիստներ (Բ. Մ. Էյխենբաում, Վ. Մ. Ժիրմունսկի, Յու. Ն. Տինյանով) և այլն։ Բայց «գռեհիկ սոցիոլոգիզմ» հասկացությունը կիրառվել է միայն Վ.Ֆ.Պերևերզևի և Վ.Մ.Ֆրիչեի աշակերտների տեքստերի նկատմամբ, որոնք երբեք չեն միացել որևէ խմբի։ «Գռեհիկ սոցիոլոգիզմը» «պաշտոնական» չէր, ինչպես զրպարտում է Պ․ Հակոբյանը, քանզի վերոհիշյալ ուղղությունները ավելի մեծ աջակցություն էին ստանում բոլշևիկյան առաջնորդներից։
Ուշագրավ է, որ գռեհիկ սոցիոլոգիայի քննադատները 1930-ականների երկրորդ կեսին, այսինքն՝ զանգվածային ռեպրեսիաների ժամանակաշրջանում, իրենց շատ ավելի հարմարավետ էին զգում, քան նրանք, ում ուղղված էր այս քննադատությունը։ Վ.Ֆ. Պերևերզևը, նրա աշակերտներ Ա.Ի. Զոնինը և Ի.Մ. Բեսպալովը բռնադատվեցին։
Սոցիոլոգիայում երբեմն «գռեհիկ սոցիոլոգիզմ» են անվանում Է.Դյուրկհեյմի տեսությունը: Դյուրկհեյմը գտնում է, որ մարդը, նրա հոգեկան առանձնահատկությունները ձեւավորվում են հասարակական կամ կոլեկտիվ պատկերացումների ազդեցությամբ: Այլ կերպ ասած, հասարակությունը, նրա առանձնահատկությունները որոշում, պայմանավորում են մարդու մտածելակերպը, բնույթը և այլն:
Է․ Դյուրկհեյմի գլխավոր նպատակը հասարակությունը բացատրել ոչ թե կրոնական գաղափարներով, այլ ներհակ՝ սոցիալականը բացատրել սոցիալականով։ Դյուրկհեյմի սոցիոլոգիայի և նրա դպրոցի քննադատները ոչ թե դժգոհ էին, որ սոցիալականն ունի իր սեփական ինքնավարությունը, այլ նրա սոցիոլոգիայի «բացարձակ հավակնություններով»։ Այն, որ գոյություն ունի արվեստի կամ գրականության սոցիոլոգիա, ակնհայտ է, բայց արվեստը կամ գրականությունը իրենք ավտոնոմ ոլորտներ են և ունեն սոցիոլոգիայից տարբեր ներքին օրինաչափություններ։
1920-ականներին, երբ քննարկվում էր մարքսիստական սոցիոլոգիայի հարցը, հաղթեց Լենինի բանաձևը. «Մարքսիստական սոցիոլոգիան պատմական մատերիալիզմն է» և չի կարող լինել մեկ այլ՝ ոչ գռեհիկ (և հետևաբար «իսկապես» գիտական) սոցիոլոգիա։ Եվ ընդհանրապես, սոցիոլոգիան «բուրժուազիաի մարտնչող գիտություն է ընդդեմ մարքսիզմի և պրոլետարիատի»։
30-ականների կեսերին ստալինիզմը հաղթահարեց «սոցիոլոգիզմը»: Սովետական գրականագետներին պարտադրվեց այլ միտում՝ դասակարգային «պիտակներ» կպցնելու փոխարեն, նշանավոր գրական ստեղծագործությունները՝ Պուշկին, Տոլստոյ և այլն, հայտարարել «ժողովրդականության» արտահայտություն, որը ապապատմական է և զուրկ դասակարգայնությունից։ Փաստորեն արգելվեց «հասարակության»՝ «սոցիումի» կոնցեպտը և նրա մասին գիտությունը՝ «սոցիոլոգիան», որը միշտ «գռեհիկ սոցիոլոգիզմ» է։
Արդեն հետպատերազմյան շրջանում աստիճանաբար ձևավորվեց օբյեկտիվիստական վերաբերմունք «գռեհիկ սոցիոլոգիայի» նկատմամբ, և վերջինս դիտվեց որպես հաղթահարված պատմական երևույթ։ Եվ հակառակը․ Արևմուտքում գերիշխող մտայնությունը գռեհիկ սոցիոլոգիզմն է, որի տիպիկ արտահայտություններից մեկը ֆեմինիստական արվեստաբանությունը և գրականագիտությունն են։
Այսպիսով, «գռեհիկ սոցիոլոգիզմը» վաղ ստալինիզմի կոնցեպտներից է, ինչպես ասենք՝ «տրոցկիզմը» կամ «սպեցիֆիկը»։ Այն, որ Ակսել Բակունցը տուրք է տվել «գռեհիկ սոցիոլոգիզմին», նրան բռնադատելու ևս մեկ առիթ է։ Էլի մեկ առիթ է Մ․ Պոկրովսկու պատմական դպրոցին հարելը։
Նախ նկատեմ, որ Պիոն Հակոբյանի՝ Ակսել Բակունցին ուղղված մեղադրանքը բավականին ընդհանուր է 1920-ականների հայ պատմաբանների և գրողների համար։ Ակադեմիկոս Մ․ Ներսիսյանը գրում է․ «Չնայած այդ բոլորին, Լեոյին այնուամենայնիվ չհաջողվեց ճիշտ ըմբռնել մատերիալիստական֊մարքսիստական պատմահայեցողությունը և նա ընկավ սխալ սկզբունքներ ունեցող Մ․Ն․ Պոկրովսկու պատմագիտական դպրոցի՝ ուղղության ազդեցության տակ, ուղղություն, որ իր ժամանակ իշխող դիրք էր գրավում։ Իսկ այդ այն հետևանքը ունեցավ, որ գիտնականը սովետական գրած իր աշխատություններում ընդհանուր առմամբ գռեհիկ սոցիոլոգիզմի և ազգային նիհիլիզմի դիրքերից լուսաբանեց հայ ժողովրդի պատմության հարցերը։ ․․․»։ [Լեո, հատոր I, էջ XIII]
Ակադեմիկոս Ն․ Մկրտչյանը և պրոֆեսոր Պ․ Հակոբյանը նույնությամբ կրկնում են «Մ․ Պոկրովսկու դպրոցը և գռեհիկ սոցիոլոգիզմի» բանաձևը։ Այն ստալինիզմի գաղափարախոսության ծիսական բանաձևերից է, որ ներկա է նույնիսկ ժամանակակից գրականագիտական և պատմագիտական տեքստերում։
Միխայիլ Պոկրովսկին (1868 – 1932) բոլշևիկյան հեղափոխության նշանակալի դեմքերից էր։ Նա ազնվական ծագում ուներ, հրաշալի կրթություն էր ստացել, սովորել էր այնպիսի հայտնի պատմաբանների մոտ, ինչպիսիք են Վ.Օ. Կլյուչևսկին և Պ.Գ. Վինոգրադովը։ Համարվում է, որ Մ. Պոկրովսկին «պատմության կոմիսարն» էր, որն ուներ անվերապահ հեղինակություն 20-ական թթ․ բոլշևիկյան գաղափարախոսների մոտ։ Բայց «պաշտոնական» չէր, ինչպես զրպարտում է Պ․ Հակոբյանը, քանզի համաձայն չէր ոչ Տրոցկու, ոչ մյուս առաջնորդների կապիտալիզմի տեսությունների հետ։ Միխաիլ Պոկրովսկին, լինելով կրթության և գիտության կազմակերպիչ, ի տարբերություն կուսակցական առաջնորդների, իրական իշխանություն չուներ։ Ավելին, իր կյանքի վերջին տարիներին նա ենթարկվել է կատաղի քննադատության ոչ միայն «բուրժուական պատմաբանների», այլեւ իր ընկեր մարքսիստների կողմից։
Ըստ պրոֆեսոր Պ․ Հակոբյանի՝ Մ․ Պոկրովսկու արմատական սխալը եղել է այն, որ ցարիզմը համարել է «բացարձակ չարիք»։ Իսկապես, նա գրում է․ «Ռուսական կայսրությունը ժողովուրդների բանտ են անվանել: Մենք հիմա գիտենք, որ այդ անունը վաստակել է ոչ միայն Ռոմանովների պետությունը, այլև նրա նախորդը` Իվան Կալիտայի հետնորդների վոտչինան` Մոսկովյան իշխանությունը: ․․․ Վելիկոռուսիան կառուցվել է այլազգի բնիկների ոսկորների վրա, և հազիվ թե վերջիններս շատ են մխիթարված այն բանով, որ վելիկոռուսների 80 տոկոսի երակներով իրենց արյունն է հոսում: Վելիկոռուսների լծի վերջնական տապալումն այն ուժի կողմից, որը պայքարել է ու պայքարում է բոլոր շահագործողների դեմ, կարող է որոշակի փոխհատուղում լինել այն տառապանքների դիմաց, որ իրենց պատճառել է այդ լուծը»:
Ակսել Բակունցը հստակորեն գիտակցում էր, թե ինչ տառապանքներ է պատճառել ռուսական լուծը։ Ու չնչին են այն փաստարկները, թե որքան օգտակար լուծ է եղել։ Հատկապես հստակ այդ գաղափարը Ակսել Բակունցը արտահայտել է իր անավարտ վեպում։ Նա, իհարկե, Մ․ Պոկրովսկու աշակերտը չէր, այդ եզրակացությանը նա ինքնուրույն էր եկել։
Փորձեմ ներկայացնել անկյունագծով։ Կ․ Մարքսը կամ Ֆ․ Էնգելսը եղել են «ռուսաֆոբներ», համարել են, որ ցարիզմը սոցիալիզմի գլխավոր թշնամին է։ Մարքսիստ Վ․ Լենինին ևս կարող ենք դիտարկել իբրև «ռուսաֆոբ»։ Վ. Լենինը կյանքի վերջում թելադրում է. «Մեր իսկապես «վայրենի» երկրում, պե՞տք է, որ մենք մեր գլուխը կամ անկողինը մաքրենք ոջիլից» : Նա սարսափում էր «իսկական ռուս մարդու, վելիկոռուս շովինիստի, իրականում ստահակի և բռնացողի» արշավից, կանխազգում «շովինիստական վելիկոռուսական տականքի» հեղեղը սովետական հաստատություններ:
Մարքսիստական֊բոլշևիկյան «ռուսաֆոբիան» հիմնվում էր երկու առանցքային բանաձևի վրա․ որ Ռուսաստանը «ժողովուրդների բանտ» է և «Եվրոպայի ժանդարմ»։ Ի․ Ստալինի «հանճարեղությունը» կայանում էր նրանում, որ չնայած քաղաքական կարգի փոփոխության, նա համարում էր, որ Ռուսաստանի աշխարհքաղաքական էությունը մնում է անփոփոխ և այն հետևողականորեն կիրառեց իր ներքին և արտաքին քաղաքականությունում։ Նույնը կարող ենք ասել Ռուսաստանի ներկա բռնապետ Վ․ Պուտինի քաղաքականության մասին։
Մ. Պոկրովսկու մահից հինգ տարի հետո՝ 1937 թ.-ին սկսվեց նրա տեսության անողոք քննադատությունը, որը իր ամփոփումը գտավ «Ընդեմ Մ. Պոկրովսկու պատմագիտական հայացքների» 1939-1940 թթ.-ին տպագրված երկհատորյակում: Լեոն ևս չապրեց մինչև իր ուսուցչի քնադատության տարիները, որոնք նաև քաղաքական տեռորի տարիներն էին: Մ. Պոկրովսկուն մեղադրում էին «հայրենքի զգացողության բացակայության», «պատմության մասին լենինյան-ստալինյան ցուցումները անտեսելու» և, իհարկե, հեղափոխական ընթացքներում Ի. Ստալինի դերը նսեմացնելու համար: Տասնյակ պատմաբաններ բռնադատվեցին Մ․ Պոկրովսկու հայացքներին հարելու համար։ Նրանց մեջ չկար Ա․ Բակունցը՝ նրան արդեն գնդակահարել էին «տրոցկիզմին» հարելու համար։
Պիոն Հակոբյանը գրում է․ «Ակսել Բակունցն, իբրև գրականության պատմաբան և աբովյանագետ, այս խնդրում լիովին հավատ է ընծայել պաշտոնական պատմագրության մեջ տիրող այս վարդապետության սխալ ըմբռնումներին և որդեգրել դրանք։ Նրա մտքի թռիչքը, ցավոք, կաշկանդել են գռեհիկ սոցիոլոգիզմի այսօրինակ պարտադրումները, և նա հայ և ռուս ժողովուրդների սոցիալ-քաղաքական-մշակութային արգասավոր առնչությունները ու Աբովյանի անձնական ողբերգությունը մի կողմ թողած՝ հիմնականում խոսում է ցարական տիրապետությունից Աբովյանի խոր հիասթափության մասին, հակասելով երբեմն և՛ իրեն, և՛ պատմական ճշմարտությանը»։
Կուզենայի, որ ընթերցողը ուշադրություն դարձներ այս դարձվածքի վրա՝ «Աբովյանի անձնական ողբերգությունը մի կողմ թողած»։ Ա․ Բակունցի «գռեհիկ սոցիոլոգիզմը» արտահայտվում է հենց այստեղ՝ «մի կողմ թողնելով»։ Իր ինչ խելքի բան էր քաղաքականությամբ զբաղվելը։
Դառնություն եմ զգում, երբ հասկանում եմ, թե որքան մերժված է Ակսել Բակունցը հայաստանյան ակադեմիական գրականագիտության և պատմագիտության կողմից իր հայացքների համար։ Ժամանակակից սոցիալական մարդաբան Աղասի Թադևոսյան ասում է․ «Պատմաբանների մեղքն այնքան է, որ նրանք դեռ շարունակում են մնալ սովետահայ պատմաբաններ, իսկ սովետահայ պատմագիտության ողջ ֆունկցիան մեկն էր՝ ցույց տալ, որ Սովետական Հայաստանը և հայ ժողովուրդը սովետական ժողովրդի մի մասն են, որտեղ մեծ եղբայրը ռուսն է։ Այսինքն՝ սովետահայ պատմաբանները Հայաստանում հենց այդ գաղութային մտածելակերպի վերարտադրողներն են եղել»։
